NIEZBĘDNIK PARTYCYPACYJNY SENIORA WIESŁAWA BORCZYK DANIEL JACHIMOWICZ WOJCIECH NALEPA

NIEZBĘDNIK PARTYCYPACYJNY SENIORA WIESŁAWA BORCZYK DANIEL JACHIMOWICZ WOJCIECH NALEPA NOWY SĄCZ, 2016

NIEZBĘDNIK PARTYCYPACYJNY SENIORA WIESŁAWA BORCZYK DANIEL JACHIMOWICZ WOJCIECH NALEPA NOWY SĄCZ, 2016

OPRACOWANIE: Wiesława Borczyk, Daniel Jachimowicz, Wojciech Nalepa WYDAWCA: Fundacja Europejski Instytut Rozwoju Obywatelskiego ADRES WYDAWCY: ul. Jagiellońska 18, 33-300 Nowy Sącz tel./fax (+48 18) 443 57 08 e-mail: fundacja@eiro.pl www.eiro.pl KOREKTA: Joanna Jachimowicz Wydanie I, Nowy Sącz 2016 skład i druk: Drukarnia NOWODRUK s.c. tel. (+48 18) 443 56 69 ISBN 978-83-941219-1-4 NAKŁAD: 1000 sztuk Egzemplarz bezpłatny Publikacja dofinansowana ze środków Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014-2020

SPIS TREŚCI: Wstęp...5 ROZDZIAŁ I. SAMORZĄD TERYTORIALNY W POLSCE - WYBRANE ZAGADNIENIA...7 1. Społeczeństwo obywatelskie...7 2. Samorządność - samorząd...9 3. Struktura i zadania jednostek samorządu terytorialnego: gmina - powiat - województwo...11 4. Budżet gminy... 21 ROZDZIAŁ II. TWORZENIE GMINNEJ RADY SENIORÓW... 26 1. Istota i funkcje gminnej rady seniorów... 26 2. Procedura utworzenia gminnej rady seniorów... 31 3. Zasady działania gminnej rady seniorów... 47 4. Skład gminnej rady seniorów... 50 ROZDZIAŁ III. FUNKCJONOWANIE GMINNEJ RADY SENIORÓW... 53 1. Dokumentowanie pracy gminnej rady seniorów... 53 2. Lokalna strategia polityki senioralnej...61 3. Finansowanie działalności gminnej rady seniorów... 63 PODSUMOWANIE... 66 BIBLIOGRAFIA... 67 NETOGRAFIA... 68 USTAWY... 69 O AUTORACH... 70

WSTĘP Fundacja Europejski Instytut Rozwoju Obywatelskiego podejmuje szereg inicjatyw mających na celu aktywizowanie seniorów oraz upowszechnianie wiedzy w zakresie partycypacji społecznej osób starszych w życiu publicznym. W okresie kilku ostatnich lat zrealizowano wiele działań w tym przedmiocie, a w szczególności: szkolenia dla osób zamierzających utworzyć gminną radę seniorów; szkolenia dla działających rad seniorów; konferencje edukacyjne; publikacje tematyczne; doradztwo i mentoring. Szerokie wsparcie dla zainteresowanych środowisk obejmowało indywidualną pomoc w przygotowaniu całościowej dokumentacji związanej z procedurą powołania gminnej rady seniorów np. wniosku o jej utworzenie z uzasadnieniem, projektu statutu oraz innej dokumentacji merytorycznej rady seniorów. Wykorzystując dotychczasowe doświadczenia oddajemy do Państwa rąk publikację pn. Niezbędnik partycypacyjny seniora. Niniejsze opracowanie w pierwszym rozdziale zawiera wybrane informacje dotyczące samorządu terytorialnego. W ocenie autorów wiedza z tego zakresu jest niezbędna każdemu członkowi gminnej rady seniorów, który powinien umieć rozróżniać poszczególne szczeble tej struktury administracyjnej, wiedzieć jakie są ich kompetencje i organy, a także znać - przynajmniej w ogólnym zarysie - schemat i kalendarz przygotowywania rocznego budżetu jednostek samorządu terytorialnego. W drugim rozdziale omówiono najważniejsze zagadnienia z zakresu wdrożenia procedury zmierzającej do powstania lokalnej rady seniorów oraz zasady organizacji i prowadzenia przez ten społeczny 5

organ merytorycznej działalności. Przedstawiono również przykładowe zapisy statutowe wraz z komentarzami. Rozdział trzeci natomiast obejmuje propozycje wzorów dokumentów, które powinny być sporządzone na posiedzeniu gminnej rady seniorów, podstawowe informacje dotyczące budowania lokalnej strategii polityki senioralnej oraz zagadnienia dotyczące dysponowania przez jednostki samorządu terytorialnego środkami publicznymi w kontekście funkcjonowania tego typu organu społecznego, jakim są rady seniorów. Wyrażamy przekonanie, że poradnik opracowany w ramach projektu Aktywne i skuteczne gminne rady seniorów w Polsce okaże się przydatny w praktyce, ułatwiając tworzenie gminnych rad seniorów oraz ich funkcjonowanie - podkreślić jednak należy, że nie wyczerpuje on całości tych zagadnień, które są bardzo obszerne i złożone. Wiesława Borczyk Daniel Jachimowicz Wojciech Nalepa 6

ROZDZIAŁ I. SAMORZĄD TERYTORIALNY W POLSCE - WYBRANE ZAGADNIENIA 1. Społeczeństwo obywatelskie Społeczeństwo obywatelskie to pojęcie wieloznaczne i stosunkowo trudne do zdefiniowania. W Wikipedii jako społeczeństwo obywatelskie określa się społeczeństwo charakteryzujące się aktywnością i zdolnością do samoorganizacji oraz określania i osiągania wyznaczonych celów bez impulsu ze strony władzy państwowej. Jako podstawową cechę społeczeństwa obywatelskiego wskazuje się posiadanie przez jego członków świadomości potrzeb wspólnoty oraz dążenie do ich zaspokajania, czyli zainteresowanie sprawami społeczeństwa (społeczności) oraz poczucie odpowiedzialności za jego dobro 1. Warto zauważyć, że zakres znaczeniowy pojęcia społeczeństwa obywatelskiego ujmowany jest współcześnie rozszerzająco lub zwężająco. Interpretacja rozszerzająca obejmuje zasięgiem tego pojęcia zarówno zespół określonych idei, jak i kompleks pewnych form samoorganizacji społecznej w celu realizacji tych idei oraz obszarów, w których są realizowane. Interpretacja zwężająca terminologicznie i praktycznie bardziej uzasadniona ogranicza zakres tego pojęcia do systemu struktur pośredniczących, które są aktywnymi uczestnikami sfery publicznej, bądź podejmują w tym kierunku odpowiednie starania. Przesłanką tego ujęcia jest przekonanie o specyficznym charakterze zewnętrznej formy aktywności organizacji społeczeństwa obywatelskiego jako uczestników sfery publicznej, w której podmioty te dyskutują ze sobą i z państwem o sprawach publicznych i angażują się w publiczne działania 2. Często przez społeczeństwo obywatelskie rozumie się tzw. trzeci sektor, który został wydzielony w efekcie podziału na prywatne i publiczne podmioty działania oraz na prywatne i publiczne cele działalności. Sektor pierwszy to rynek, gdzie podmioty i cele są prywatne. Sektor drugi to administracja państwowa, gdzie podmioty i cele są publiczne. Natomiast sektor trzeci, gdzie podmioty są 1 https://pl.wikipedia.org/wiki/spo%c5%82ecze%c5%84stwo_obywatelskie - dostęp w dniu 28 listopada 2016 r. 2 Blicharz J., Administracja publiczna i społeczeństwo obywatelskie w państwie prawa, Prace naukowe WPAiE Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2012, s. 15-16. 7

prywatne, a cele publiczne to właśnie społeczeństwo obywatelskie 3. W tym kontekście istotnym jest również termin partycypacja publiczna. Partycypacja publiczna jest jednym z fundamentów, na których wspiera się każde społeczeństwo obywatelskie. Jej istota polega na aktywnym udziale obywateli w stanowieniu i realizacji polityk publicznych, włączeniu się w proces powstawania dokumentów planistycznych i podejmowania kluczowych decyzji. Biorąc pod uwagę ramy niniejszej publikacji szczególnie istotnym zagadnieniem są procesy partycypacyjne z udziałem osób starszych, których liczba od wielu lat systematycznie zwiększa się - i jak wskazują prognozy demograficzne - będzie rosnąć również w przyszłości 4. Udział obywateli w życiu społecznym rodzi różne, pożądane skutki. Jak wskazuje się w literaturze pytanie o opinię osób starszych (jak i każdego obywatela) nie tylko wzmacnia poczucie własnej wartości (świadomość bycia osobą, której warto słuchać). Udział w procesach podejmowania decyzji bezpośrednio dotyczących danej grupy pozwala też budować poczucie sprawczości i wpływu na zapadające decyzje. Zaproszenie do wyrażenia swojego zdania oraz - w uzasadniony sposób - wzięcie go lub nie pod uwagę, działają na rzecz wzmacniania kontaktu obywateli z władzą. Nie chodzi tu oczywiście o jednorazowe sytuacje zasięgania opinii, ale o partycypację rozumianą jako ciągły dialog ze społecznością i wypracowanie takich mechanizmów komunikacji i wspólnego podejmowania decyzji, które będą skutkować coraz większą przejrzystością tego rodzaju procesów, wzrostem otwartości i wzajemnego zaufania 5. Istnieje wiele różnorodnych narzędzi umożliwiających stymulowanie aktywności obywateli i ich realne angażowanie w procesy pozwalające uzyskać im wpływ na zagadnienia/sprawy istotne dla społeczności lokalnej. Można tu wymienić przykładowo: narzędzia komunikacji jednostronnej (np.: komunikaty i informacje wywieszone w urzędach, zawarte na stronach internetowych urzędów, informacje w BIP; artykuły i ogłoszenia w prasie lokalnej; audycje w mediach radio 3 Społeczeństwo obywatelskie i jego instytucje. Opracowania tematyczne, OT-627, Biuro Analiz I Dokumentacji, Zespół Analiz i Opracowań Tematycznych, Kancelaria Senatu, styczeń 2014, str. 4. 4 Prognoza ludności na lata 2008 2035, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych, Warszawa 2009, str. 162 i nast. 5 Jak usłyszeć głos seniora? Praktyczny przewodnik po partycypacji obywatelskiej osób starszych, Laboratorium Partycypacji Obywatelskiej, Pracownia Badań i Innowacji Społecznych STOCZNIA, Warszawa 2013, str. 7. 8

i telewizja), narzędzia komunikacji ze sprzężeniem zwrotnym (np.: pozyskiwanie informacji od mieszkańców poprzez ankiety, punkty konsultacyjne, spotkania i dyskusje, konsultacje społeczne, debaty publiczne czy też warsztaty diagnostyczno-projektowe) oraz narzędzia partycypacji zaangażowanej (np.: demonstracje, manifestacje i happeningi, realizowane w celu wyrażenia opinii, protestu lub poparcia przez określoną grupę społeczną; budżet partycypacyjny, konsultacje instytucjonalne, fora, gminne rady seniorów, rady działalności pożytku publicznego oraz komisje dialogu społecznego) 6. Niezwykle istotnym elementem w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego jest rozwój samorządności w ramach jednej z podstawowych instytucji państwa jaką jest samorząd terytorialny. Samorząd terytorialny i społeczeństwo obywatelskie są instytucjami względem siebie autonomicznymi, ale pozostającymi w sprzężeniu zwrotnym. Nie ma dobrze funkcjonującego nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego bez dobrze funkcjonującego systemu samorządności instytucjonalnej. Nie ma też dobrze funkcjonującego samorządu terytorialnego bez wzmocnienia go współpracą z instytucjami społeczeństwa obywatelskiego. Nadto, samorząd terytorialny nie może spełniać prawidłowo swych społecznych funkcji bez realizacji zasady pomocniczości 7. 2. Samorządność - samorząd Zgodnie z trafnym stanowskiem wyrażonym w literaturze samorządność to samo-rządzenie, a więc rozwiązywanie własnych spraw przez samych zainteresowanych, na własną odpowiedzialność 8. W tym kontekście samorząd to instytucja, która tworzy formalnoprawne ramy dla samorządności obywateli. Warunkiem samorządności jest istnienie grupy osób mającej wspólne sprawy, interesy czy też problemy do rozwiązania. Zatem uznać można również, iż samorząd to mechanizm służący do zaspokajania potrzeb danej wspólnoty 9. 6 Zob. Laurisz N., Wprowadzenie do partycypacji społecznej w Polsce w: Partycypacja społeczna w Polsce. Atlas dobrych praktyk, red. M. Ćwiklicki, M. Frączek, Fundacja GAP, Kraków 2014, str. 33-35. 7 Społeczeństwo obywatelskie i jego instytucje. Opracowania tematyczne, op. cit., str. 16. 8 Imiołczyk B. (red.), ABC Samorządu Terytorialnego. Poradnik Nie Tylko Dla Radnych. Wyd. Fundacja Rozwoju 9 Imiołczyk B. (red.), ABC Samorządu Terytorialnego, op. cit., str. 9. 9

WAŻNE Elementami składowymi samorządu są: wspólnota osób będących w określonej sytuacji, zamieszkujących określony obszar; władze wybrane przez daną wspólnotę; majątek należący do tej wspólnoty; urzędy, przedsiębiorstwa i różne instytucje powoływane przez wspólnotę; różne narzędzia, w tym instrumenty prawne, służące realizacji wspólnych celów 10. Wśród wielości samorządów można wyróżnić samorząd pracowniczy, samorząd zawodowy oraz najważniejszy, z uwagi na przedmiot niniejszej publikacji, samorząd terytorialny. Samorząd terytorialny jest jedną z najważniejszych instytucji prawno-ustrojowych współczesnych demokratycznych państw. Zgodnie z Europejską Kartą Samorządu Lokalnego przez samorząd lokalny rozumie się prawo i rzeczywistą zdolność wspólnot lokalnych (obywateli) do regulowania i zarządzania, w ramach prawa, na ich własną odpowiedzialność i na rzecz ich ludności, istotną częścią spraw publicznych. To prawo jest pełnione przez rady lub zgromadzenia złożone z członków, wybranych w głosowaniu wolnym, tajnym, równym, bezpośrednim i powszechnym [ ] 11. W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ustawodawca stwierdza, że ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową. Samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej. Przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych samorząd wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność 12. Stosownie do art. 15 Konstytucji 13 ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej. Podział 10 Imiołczyk B. (red.), ABC Samorządu Terytorialnego, op. cit., str. 9. 11 Art. 3 Europejskiej Karta Samorządu Terytorialnego, konwencja międzynarodowa sporządzona w Strasburgu dnia 15 października 1985 r., Dz.U. 1994 nr 124 poz. 607. 12 Art. 16 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjętej przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisanej przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483. 13 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, op. cit. 10

terytorialny powinien uwzględniać więzi społeczne, gospodarcze lub kulturowe i zapewniać jednostkom terytorialnym zdolność wykonywania zadań publicznych. Cechą samorządu terytorialnego jest jego samodzielność - zgodnie z art. 2 ust. 3 ustawy o samorządzie gminnym samodzielność gminy podlega ochronie sądowej 14. Na samodzielność samorządu terytorialnego wpływ mają w szczególności takie elementy jak: przyznanie osobowości prawnej; przyznanie prawa własności i możliwości dysponowania majątkiem samorządowym; przyznanie prawa uchwalania własnego budżetu, wieloletniej prognozy finansowej i dysponowania swymi środkami finansowymi w ramach w/w budżetu i prognozy oraz w oparciu o obowiązujące przepisy dotyczące wydatkowania środków publicznych; przyznanie uprawnienia do zaciągania zobowiązań w granicach ustalonych przez właściwe przepisy; możliwość tworzenia własnej administracji oraz prawo do ustalania zasad organizacji urzędu 15. 3. Struktura i zadania jednostek samorządu terytorialnego: gmina - powiat - województwo W Polsce od 1 stycznia 1999 roku obowiązuje trójszczeblowa struktura samorządu terytorialnego, tj.: samorząd gminny, powiatowy oraz wojewódzki 16. WARTO WIEDZIEĆ Według stanu na dzień 1 stycznia 2016 r. w Polsce jest 16 województw, 314 powiatów, 66 miast na prawach powiatu oraz 2 478 gmin 17. 14 Analogiczne zapisy znajdują się w stosunku do powiatu: w art. 2 ust. 3 ustawy o samorządzie powiatowym, natomiast w stosunku do województwa: w art. 6 ust. 3 ustawy o samorządzie województwa. 15 Imiołczyk B. (red.), ABC Samorządu Terytorialnego, op. cit., str. 10. 16 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz.U. 1990 nr 16 poz. 95; ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, Dz.U. 1998 nr 91 poz. 578; ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, Dz.U. 1998 nr 91 poz. 576. 17 Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2016 r, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2016, str. 10. 11

Poszczególne jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo) działają niezależnie 18 - nie ma pomiędzy nimi stosunku podległości/nadrzędności 19. Jednak aby efektywnie realizować określone cele związane z samorządnością, konieczna jest współpraca i wzajemne uzupełnianie się w podejmowanych przez te jednostki działaniach. WARTO WIEDZIEĆ Zakres działania samorządu województwa nie narusza samodzielności powiatu i gminy, a jego organy nie stanowią wobec powiatu i gminy organów nadzoru lub kontroli oraz nie są organami wyższego stopnia w postępowaniu administracyjnym 20. Poniżej omówione zostaną pokrótce kwestie dotyczące organizacji i zakresu działania poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego ze szczególnym uwzględnieniem gminy, jako tej jednostki, w ramach której mogą funkcjonować gminne rady seniorów. a) Gmina Gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego w Polsce 21 i wykonuje wszystkie te zadania, które nie są zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego. W skład gminy wchodzi ogół mieszkańców z danego terytorium, którzy poprzez fakt zamieszkiwania na danym obszarze tworzą tzw. wspólnotę samorządową. Zadania gminy podzielone zostały na tzw. zadania własne i zadania zlecone. Ustawodawca posługuje się klauzulą generalną stanowiąc, iż zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy 22. Zadania własne obejmują w szczególności sprawy: ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej; 18 Art. 2 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym stanowi, że gmina wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Analogiczne - odpowiednie zapisy znajdują się w ustawie o samorządzie powiatowym (art. 2 ust.1) i ustawie o samorządzie województwa (art. 6 ust. pkt 1). 19 Art. 165 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej stanowi, że samodzielność jednostek samorządu terytorialnego podlega ochronie sądowej. 20 Zob. art. 4 ustawy o samorządzie województwa. 21 Art. 164 ust. 1Konstytucji Rzeczypospolitej stanowi: Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. 22 Zob. art. 7 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym. 12

gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego; lokalnego transportu zbiorowego; ochrony zdrowia; pomocy społecznej, w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych; gminnego budownictwa mieszkaniowego; edukacji publicznej; kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych; zieleni gminnej i zadrzewień; porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania gminnego magazynu przeciwpowodziowego; wspierania i upowszechniania idei samorządowej, w tym tworzenia warunków do działania i rozwoju jednostek pomocniczych i wdrażania programów pobudzania aktywności obywatelskiej; współpracy i działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie; współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw. WAŻNE Przedstawiony powyżej katalog zadań jest przykładowy i nie ma charakteru zamkniętego wskazano w nim tylko te problemy, które wydają się szczególnie ważne z punktu widzenia działalności gminnej rady seniorów. Rada seniorów może podejmować działania i wypowiadać się we wszystkich sprawach, które są w kompetencji gminy 23. 23 Zob. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 24 czerwca 2015r., sygn. akt: IV SA/Gl 893/14, Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych - dostęp 1 grudnia 2016 r. 13

Do zadań zleconych gminy należy np.: prowadzenie akt stanu cywilnego, prowadzenie ewidencji ludności, wystawianie dowodów osobistych, prowadzenie ewidencji działalności gospodarczej. Zlecenia zadań następują na mocy odrębnych ustaw lub porozumień np. z innymi jednostkami samorządu terytorialnego. W każdej gminie funkcjonuje organ wykonawczy i uchwałodawczy. Organem wykonawczym jest wójt/burmistrz/prezydent miasta. WARTO WIEDZIEĆ Wójt jest organem wykonawczym w gminie wiejskiej. Burmistrz jest organem wykonawczym w gminie, w której siedziba władz znajduje się w mieście położonym na terytorium tej gminy. W miastach powyżej 100 000 mieszkańców organem wykonawczym jest prezydent miasta - dotyczy to również miast, w których do dnia wejścia w życie ustawy o samorządzie gminnym prezydent miasta był organem wykonawczo - zarządzającym. Wójt wykonuje uchwały rady gminy oraz zadania określone stosownymi przepisami prawa - do jego zadań należy w szczególności: przygotowywanie projektów uchwał rady gminy; opracowywanie programów rozwoju w trybie określonym w przepisach o zasadach prowadzenia polityki rozwoju; określanie sposobu wykonywania uchwał; gospodarowanie mieniem komunalnym; wykonywanie budżetu; zatrudnianie i zwalnianie kierowników gminnych jednostek organizacyjnych. Wójt kieruje również bieżącymi sprawami gminy oraz reprezentuje ją na zewnątrz. W realizacji zadań własnych gminy organ ten podlega radzie gminy. Wójt wykonuje swoje zadania przy pomocy urzędu gminy. Organizację i zasady funkcjonowania urzędu gminy określa regulamin organizacyjny, nadany przez wójta w drodze zarządzenia. Rada gminy jest organem uchwałodawczym i kontrolnym - wybierana jest w wyborach bezpośrednich. Rada gminy obraduje na sesjach, na których podejmuje uchwały. 14

Do właściwości rady gminy należą wszystkie sprawy pozostające w zakresie działania gminy, o ile przepisy szczególne nie stanowią w tym zakresie inaczej. Do wyłącznej właściwości rady gminy należy m.in 24 : uchwalanie statutu gminy; uchwalanie budżetu gminy, rozpatrywanie sprawozdania z wykonania budżetu oraz podejmowanie uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium z tego tytułu; uchwalanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego; uchwalanie programów gospodarczych; podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych gminy, przekraczających zakres zwykłego zarządu; podejmowanie uchwał w sprawach współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw oraz przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych; stanowienie w innych sprawach zastrzeżonych ustawami do kompetencji rady gminy (np. tworzenie gminnej rady seniorów i nadawanie jej statutu). Rada gminy kontroluje działalność wójta, gminnych jednostek organizacyjnych oraz jednostek pomocniczych gminy i w tym celu powołuje komisję rewizyjną. W tym miejscu warto również wspomnieć o możliwości tworzenia przez radę gminy stałych i doraźnych komisji do określonych zadań. Jak pokazuje praktyka samorządowa, rady gminy tworzą takie ciała, jako merytoryczne zespoły zajmujące się określoną tematyką i ułatwiające działalność organu uchwałodawczego jako całości. Jedyną komisją obowiązkową jest komisja rewizyjna - zasady i tryb jej działania musi określać statut gminy. PRZYKŁAD W Gminie Stary Sącz powołano następujące komisje stałe: Komisję Rewizyjną; 24 Katalog znajduje się w art. 18 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym. 15

Komisję Budżetu i Rozwoju Gospodarczego; Komisję Ochrony Środowiska, Budownictwa i Rolnictwa; Komisję Edukacji, Kultury, Sportu i Turystyki; Komisję Zdrowia, Opieki Społecznej; Komisję Statutową, Inwentaryzacji, Ładu i Bezpieczeństwa Publicznego 25. Komisje rady gminy to ważne ciała, również w kontekście działalności gminnej rady seniorów - podczas ich prac często przesądzane są kwestie będące przedmiotem zainteresowania danej rady seniorów. Innymi słowy pozytywna rekomendacja uzyskana od komisji merytorycznej dla inicjatyw zgłaszanych przez gminną radę seniorów wielokrotnie zwiększa szanse na ich realizację przez gminę. Warto zadbać zatem, by rada seniorów otrzymywała zaproszenia na posiedzenia komisji, a jej członkowie brali w nich aktywny udział. b) Powiat Powiat jest jednostką samorządową, która zgodnie z przepisami wykonuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym. Powiat, co do zasady, obejmuje co najmniej dwie gminy 26. Do zadań powiatu należą sprawy: edukacji publicznej; promocji i ochrony zdrowia; pomocy społecznej; wspierania osób niepełnosprawnych; transportu zbiorowego i dróg publicznych; kultury fizycznej i turystyki; porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli; ochrony praw konsumenta; współpracy i działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 27. 25 Zob. 19 ust. 2 Statutu Gminy Stary Sącz, http://bip.stary.sacz.pl/pl/1310/1/statut-gminy- -stary-sacz.html - dostęp w dniu 1 grudnia 2016 r. 26 Pewnym wyjątkiem w tym przedmiocie są tzw. miasta na prawach powiatu, które zgodnie z art. 91 ustawy o samorządzie powiatowym są gminami wykonującymi zadania powiatu. 27 Przykładowy katalog - zob. art. 4 ustawy o samorządzie powiatowym. 16

W każdym powiecie - podobnie jak w pozostałych jednostkach samorządu terytorialnego - funkcjonuje organ wykonawczy i uchwałodawczy. Organem wykonawczym powiatu jest zarząd powiatu (3-5 osób). W skład zarządu powiatu wchodzą starosta jako jego przewodniczący, wicestarosta i pozostali członkowie. WAŻNE Zarząd powiatu - inaczej niż w przypadku wójta, który jest wybierany w wyborach bezpośrednich - wybierany jest przez radę powiatu. Zarząd powiatu wykonuje uchwały rady powiatu i zadania powiatu określone właściwymi przepisami. Do zadań tego organu należy w szczególności: przygotowywanie projektów uchwał rady; wykonywanie uchwał rady; opracowywanie programów rozwoju w trybie określonym w przepisach o zasadach prowadzenia polityki rozwoju; gospodarowanie mieniem powiatu; wykonywanie budżetu powiatu; zatrudnianie i zwalnianie kierowników jednostek organizacyjnych powiatu; uchwalanie regulaminu organizacyjnego starostwa powiatowego. Zarząd wykonuje zadania powiatu przy pomocy starostwa powiatowego oraz jednostek organizacyjnych powiatu, w tym powiatowego urzędu pracy. Rada powiatu, podobnie jak rada gminy, jest organem uchwałodawczym i kontrolnym. Ciało to wybierane jest w wyborach bezpośrednich. Jej organizacja w znacznym stopniu przypomina organizację rady gminy. Podobnie jak w radzie gminy przedstawia się również zakres jej kompetencji 28. c) Województwo Województwo samorządowe jest jednostką administracyjną o charakterze regionalnym - najwyższym szczeblem samorządu 28 Zob. art. 12 i nast. ustawy o samorządzie powiatowym. 17

lokalnego w Polsce. W odróżnieniu od gminy i powiatu, województwo świadczy usługi publiczne w ograniczonym zakresie. Jego podstawowym zadaniem jest prowadzenie działań na rzecz rozwoju regionalnego 29. Do zadań samorządu województwa należy: określenie strategii rozwoju województwa uwzględniającej w szczególności takie cele jak: pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców, a także pielęgnowanie i rozwijanie tożsamości lokalnej; pobudzanie aktywności gospodarczej; podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa; zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń czy też kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego; tworzenie warunków rozwoju gospodarczego; utrzymanie i rozbudowa infrastruktury społecznej i technicznej o znaczeniu wojewódzkim; pozyskiwanie i łączenie środków finansowych: publicznych i prywatnych, w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej; wspieranie i prowadzenie działań na rzecz podnoszenia poziomu wykształcenia obywateli; wspieranie rozwoju nauki i współpracy między sferą nauki i gospodarki, popieranie postępu technologicznego oraz innowacji; wspieranie rozwoju kultury oraz sprawowanie opieki nad dziedzictwem kulturowym i jego racjonalne wykorzystywanie; promocja walorów i możliwości rozwojowych województwa; wspieranie i prowadzenie działań na rzecz integracji społecznej i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Organem wykonawczym województwa jest zarząd województwa (składający się z 5 osób). W skład zarządu województwa wchodzi marszałek województwa jako jego przewodniczący, wicemarszałek lub 2 wicemarszałków i członkowie. Zarząd wybierany jest przez sejmik województwa. Zarząd wykonuje zadania należące do samorządu województwa, niezastrzeżone na rzecz sejmiku województwa i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych. Do zadań 29 Imiołczyk B. (red.), ABC Samorządu Terytorialnego, op. cit., str. 21. 18

zarządu województwa należy w szczególności: wykonywanie uchwał sejmiku województwa; gospodarowanie mieniem województwa; przygotowywanie projektu i wykonywanie budżetu województwa; przygotowywanie projektów strategii rozwoju województwa i innych strategii rozwoju, planu zagospodarowania przestrzennego, regionalnych programów operacyjnych, programów służących realizacji umowy partnerstwa w zakresie polityki spójności oraz ich wykonywanie; organizowanie współpracy ze strukturami samorządu regionalnego w innych krajach i z międzynarodowymi zrzeszeniami regionalnymi; kierowanie, koordynowanie i kontrolowanie działalności wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych, w tym zatrudnianie i zwalnianie kierowników wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych 30. Organem stanowiącym i kontrolnym województwa jest sejmik województwa. Jego organizacja jest bardzo podobna do organizacji rady powiatu. Do wyłącznej właściwości sejmiku województwa należą m.in.: uchwalenie statutu województwa i innych aktów prawa miejscowego; uchwalanie strategii rozwoju województwa; uchwalanie budżetu województwa; określanie zasad udzielania dotacji przedmiotowych i podmiotowych z budżetu województwa; podejmowanie uchwał w sprawie powierzenia zadań samorządu województwa innym jednostkom samorządu terytorialnego; wybór i odwołanie zarządu województwa 31. Warto podkreślić, iż od wejścia Polski do Unii Europejskiej województwa (regiony) odgrywają coraz większą rolę w dystrybuowaniu środków z funduszy europejskich. Obecnie w kraju realizowanych jest łącznie 16 programów regionalnych, na finasowanie których przeznaczono ponad 31 mld euro 32. Można zatem stwierdzić, że województwo samorządowe to motor napędowy rozwoju regionalnego - od decyzji 30 Zob. art. 41 ustawy o samorządzie województwa. 31 Zob. art. 18 ustawy o samorządzie województwa. 32 www.funduszeeuropejskie.gov.pl. 19

podejmowanych przez władze wojewódzkie w dużym stopniu zależy tempo i jakość rozwoju społeczno-gospodarczego na szczeblu lokalnym. WARTO PAMIĘTAĆ Na poziomie regionalnym obok marszałka województwa funkcjonuje również wojewoda. Tych dwóch funkcji nie należy mylić. Marszałek województwa organizuje pracę zarządu województwa (jest jego przewodniczącym) i urzędu marszałkowskiego, kieruje bieżącymi sprawami województwa oraz reprezentuje województwo na zewnątrz - jest elementem samorządu terytorialnego. Wojewoda natomiast jest: przedstawicielem Rady Ministrów w województwie; zwierzchnikiem rządowej administracji zespolonej w województwie; organem rządowej administracji zespolonej w województwie; organem nadzoru nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego i ich związków pod względem legalności; organem administracji rządowej w województwie, do którego właściwości należą wszystkie sprawy z zakresu administracji rządowej w województwie niezastrzeżone w odrębnych ustawach do właściwości innych organów tej administracji; reprezentantem Skarbu Państwa, w zakresie i na zasadach określonych w odrębnych ustawach; organem wyższego stopnia w rozumieniu ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego. Wojewoda kontroluje pod względem legalności, gospodarności i rzetelności wykonywanie przez organy samorządu terytorialnego zadań z zakresu administracji rządowej, realizowanych przez nie na podstawie ustawy lub porozumienia z organami administracji rządowej 33. Wojewoda wykonuje zadania przy pomocy urzędu wojewódzkiego. 33 Status wojewodów reguluje ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie, Dz.U. 2009 nr 31 poz. 206. 20

4. Budżet gminy Znajomość procedury tworzenia budżetu gminy 34 jest niezwykle istotna z punktu widzenia organizacji pozarządowych oraz różnego rodzaju ciał konsultacyjno - doradczych (w tym gminnej rady seniorów) działających w danej gminie. Od tego bowiem, czy dany podmiot/organ potrafi się odnaleźć w tym procesie - tzn. czy we właściwym czasie złoży odpowiedni wniosek o zarezerwowanie środków na realizację określonej inicjatywy w uchwale budżetowej na rok następny - zależy często czy określony pomysł ma szansę na realizację i finansowanie. Budżet gminy jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów tej jednostki. Jest on uchwalany na rok budżetowy, który jest zrównywany z rokiem kalendarzowym. Podstawą gospodarki finansowej gminy w danym roku budżetowym jest uchwała budżetowa 35. Tworzenie budżetu to długotrwała i skomplikowana procedura, określona przez ustawę z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, która stanowi podstawowy akt prawny regulujący proces budżetowania. Przepisy nakładają na radę gminy obowiązek podjęcia uchwały w sprawie trybu prac nad projektem uchwały budżetowej. Metodyka budżetowania obejmuje następujące etapy: a) Etap 1 - przygotowanie projektu budżetu; b) Etap 2 - przedłożenie projektu budżetu radzie gminy i regionalnej izbie obrachunkowej; c) Etap 3 - prace nad projektem budżetu w komisjach merytorycznych; d) Etap 4 - podjęcie uchwały budżetowej przez radę gminy; e) Etap 5 - wykonanie budżetu; f) Etap 6 - sprawozdanie z wykonania budżetu. a) Etap 1- przygotowanie projektu budżetu Za przygotowanie projektu budżetu odpowiedzialny jest wójt, burmistrz, prezydent miasta. Jest to wyłączna kompetencja tego organu - nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby prowadzone były w tym 34 Analogiczne zasady dotyczą procesu budżetowania w powiecie i województwie. 35 Zob. art. 211 i nast. ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. 2009 nr 157 poz. 1240). 21

zakresie konsultacje z mieszkańcami, organizacjami pozarządowymi czy też innymi podmiotami. Etap pierwszy rozpoczyna się właściwe w połowie roku poprzedzającego rok, na który projekt budżetu jest przygotowywany. W tym okresie poszczególne wydziały, komórki wewnętrzne czy też jednostki organizacyjne przygotowują swoje propozycje budżetowe i przekazują wójtowi do analizy i zebrania w całość (czyli w projekt budżetu). WAŻNE Z punktu widzenia gminnej rady seniorów (innych ciał tego typu, organizacji pozarządowych) ten etap jest bardzo istotny - przekonanie dyrektorów wydziałów (jednostek organizacyjnych) do zasadności zgłaszanych inicjatyw zwiększa szanse, że znajdą się one w planie budżetowym na rok następny danego wydziału/jednostki, który następnie przekazywany jest wójtowi. Dlatego warto zapamiętać, że różnego rodzaju pomysły/inicjatywy z którymi wiąże się wydatkowanie gminnych środków finansowych, powinny być zgłaszane już ok. połowy roku - nie warto z tym czekać na ostatnią chwilę. b) Etap 2 - przedłożenie projektu budżetu radzie gminy i regionalnej izbie obrachunkowej Wójt gminy zobowiązany jest do przedłożenia - do 15 listopada roku poprzedzającego rok budżetowy - radzie gminy oraz regionalnej izbie obrachunkowej projektu uchwały budżetowej. Regionalna izba obrachunkowa opiniuje przedstawiony jej projekt, natomiast przewodniczący rady gminy przekazuje go radnym do dalszej analizy w szczególności podczas obrad komisji merytorycznych. c) Etap 3 - prace nad projektem budżetu w komisjach merytorycznych Na tym etapie projektem budżetu zajmują się radni gminni w trakcie posiedzeń komisji merytorycznych. W wyniku prac komisji zazwyczaj dochodzi do pewnych przetasowań budżetowych - komisje bowiem po przeprowadzonej analizie rekomendują wykreślenie lub wprowadzanie nowych pozycji. Jeśli gminna rada seniorów wnioskuje o realizację określonych działań, to na tym etapie - na skutek aktywności w/w komisji - możliwe jest ich wprowadzenie do budżetu, dlatego warto 22

rekomendować udział członków rady seniorów w pracach tych ciał i przedstawianie argumentów na poparcie zgłaszanych postulatów. d) Etap 4 - podjęcie uchwały budżetowej przez radę gminy Po analizie dokonanej przez radę gminy (i jej komisje merytoryczne) powinna zostać podjęta uchwała w przedmiocie przyjęcia budżetu na kolejny rok budżetowy. Uchwała ta powinna zostać podjęta do 31 grudnia roku poprzedzającego rok, na który budżet jest uchwalany. PRZYKŁAD Uchwała budżetowa na rok 2017 powinna zostać podjęta przez radę gminy do dnia 31 grudnia 2016 r. W/w termin może w szczególnych wypadkach zostać przedłużony do dnia 31 stycznia roku budżetowego - w takim przypadku do czasu podjęcia uchwały budżetowej, jednak nie później niż do dnia 31 stycznia roku budżetowego, podstawą gospodarki finansowej gminy jest projekt uchwały budżetowej przedstawiony radzie gminy (w etapie 2.). Uchwałę budżetową rada przyjmuje w głosowaniu jawnym zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy jej ustawowego składu (kworum). Bez zgody wójta organ stanowiący gminy nie może wprowadzić w projekcie uchwały budżetowej zmian powodujących zmniejszenie dochodów lub zwiększenie wydatków przy jednoczesnym zwiększeniu deficytu budżetu gminy. e) Etap 5 - wykonanie budżetu Ta faza obejmuje całość działań mających na celu realizację uchwalonego budżetu. W trakcie roku budżetowego uchwała budżetowa może być zmieniana. WARTO WIEDZIEĆ Z analizy porządków obrad posiedzeń poszczególnych rad gmin wynika, iż uchwała o zmianie uchwały budżetowej jest podejmowana niemal na każdym posiedzeniu (sesji) tego organu 36. 36 Zob. protokoły z posiedzeń Rady Gminy w Podegrodziu z roku 2015, http://bip.podegrodzie. pl/pl/59794/0/2015-rok.html - dostęp 1 grudnia 2016 r. 23

Wójt posiada uprawnienie do składania propozycji zmian w budżecie. Rada gminy może zaakceptować lub odrzucić propozycje zmian zaproponowanych przez organ wykonawczy. W tym miejscu warto podkreślić, iż wydatkowanie środków publicznych może następować wyłącznie na podstawie i w granicach uchwały budżetowej. Kwestie te regulowane są przez wiele przepisów prawa powszechnie obowiązującego od Konstytucji Rzeczypospolitej poprzez ustawy i rozporządzenia. Biorąc jednak pod uwagę cel niniejszej publikacji należy podkreślić szczególne znaczenie ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 37 Przesądzono w niej bowiem kwestie związane z dystrybuowaniem środków publicznych do organizacji pozarządowych ustalając, że jest to możliwe w trybie konkursowym (zasada) lub pozakonkursowym (wyjątek). W trybie konkursowym powołana w tym celu komisja konkursowa, w oparciu o obiektywne kryteria, wybiera spośród zgłoszonych ofert na realizację zadnia publicznego najlepsze projekty, które otrzymują dofinasowanie. Tryb pozakonkursowy - nazywany również trybem małych grantów - to procedura, w ramach której organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego (np. wójt) uznając celowość realizacji danego projektu może przyznać dofinansowanie z pominięciem otwartego konkursu ofert. Stosownie do art. 19a ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie dotacja przyznawana w tym trybie obwarowana jest jednak pewnymi obostrzeniami: zadanie ma mieć charakter lokalny lub regionalny; wysokość jednorazowej dotacji nie może przekroczyć 10 tys. złotych; zadanie nie może trwać dłużej niż 90 dni; w jednym roku kalendarzowym ta sama organizacja może dostać w tym trybie nie więcej niż 20 tys. złotych; z całej puli planowanej na dotacje przez dany urząd w danym roku budżetowym na małe granty może być przeznaczone maksymalnie 20% tych środków. f) Etap 6 - sprawozdanie z wykonania budżetu Wójt przekazuje sprawozdanie finansowe radzie gminy w terminie do 37 Dz.U. 2003 nr 96 poz. 873. 24

dnia 31 maja roku następującego po danym roku budżetowym. Następnie komisja rewizyjna rady gminy przedstawia organowi stanowiącemu gminy, w terminie do dnia 15 czerwca wniosek w sprawie absolutorium dla wójta. W dalszej kolejności rada gminy rozpatruje i zatwierdza sprawozdanie finansowe wraz ze sprawozdaniem z wykonania budżetu, w terminie do dnia 30 czerwca roku następującego po roku budżetowym. WAŻNE Powyżej przedstawiono tylko wybrane zagadnienia dotyczące procedury budżetowej w gminie. Autorzy starali się wybrać te, które mogą być najbardziej przydatne z punktu widzenia działalności gminnej rady seniorów. Bardziej szczegółowa analiza problematyki dotyczącej tworzenia, wykonania i rozliczenia budżetu jednostki samorządu terytorialnego znacząco wykracza poza ramy niniejszej publikacji. 25

ROZDZIAŁ II. TWORZENIE GMINNEJ RADY SENIORÓW 1. Istota i funkcje gminnej rady seniorów 1.1. Istota gminnych rad seniorów Nowelizacja ustawy o samorządzie gminnym z dnia 11 października 2013 r. 38 wprowadziła możliwość tworzenia w gminach tzw. gminnych rad seniorów. Stosownie do wprowadzonego uregulowania, rada gminy z własnej inicjatywy lub na wniosek zainteresowanych środowisk, może utworzyć gminną radę seniorów jako ciało o charakterze konsultacyjnym, doradczym i inicjatywnym. W jej skład mogą wchodzić przedstawiciele osób starszych oraz przedstawiciele lokalnych podmiotów działających na rzecz osób starszych w tym uniwersytetów trzeciego wieku. Rada gminy może również, w statucie jednostki pomocniczej, upoważnić ją do utworzenia rady seniorów jednostki pomocniczej (np. dzielnicy). PODSTAWA PRAWNA Art. 5c ustawy o samorządzie gminnym: 1. Gmina sprzyja solidarności międzypokoleniowej oraz tworzy warunki do pobudzania aktywności obywatelskiej osób starszych w społeczności lokalnej. 2. Rada gminy, z własnej inicjatywy lub na wniosek zainteresowanych środowisk, może utworzyć gminną radę seniorów. 3. Gminna rada seniorów ma charakter konsultacyjny, doradczy i inicjatywny. 4. Gminna rada seniorów składa się z przedstawicieli osób starszych oraz przedstawicieli podmiotów działających na rzecz osób starszych, w szczególności przedstawicieli organizacji pozarządowych oraz podmiotów prowadzących uniwersytety trzeciego wieku. 5. Rada gminy, powołując gminną radę seniorów, nadaje jej statut określający tryb wyboru jej członków i zasady działania, dążąc do wykorzystania potencjału działających organizacji osób starszych oraz podmiotów działających na rzecz osób starszych, a także zapewnienia sprawnego sposobu wyboru członków gminnej rady seniorów. 38 Ustawa z dnia 11 października 2013 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym; Dz.U. 2013 poz. 1318. 26

6. Rada gminy może, w statucie jednostki pomocniczej, upoważnić ją do utworzenia rady seniorów jednostki pomocniczej. Przepisy ust. 3-5 stosuje się odpowiednio. W kontekście powołanej wyżej nowelizacji warto zaznaczyć, iż gminne rady seniorów nie są nowym tworem - są one obecne w przestrzeni publicznej już od kilku lat. Ciała tego typu powstawały, gdy w przepisach brak było jeszcze wyraźnych regulacji w tym zakresie. Trudno tu o precyzyjne wyliczenia, ale jak wynika z badania przeprowadzanego w ramach projektu Zoom na Rady Seniorów, w Polsce przed wprowadzeniem art. 5c do ustawy o samorządzie gminnym działało ok. 50 rad seniorów 39. Najczęściej rady seniorów tworzone były przez organy wykonawcze gminy w oparciu o wydane przez ten organ zarządzenia i składały się z przedstawicieli lokalnych władz samorządowych oraz organizacji pozarządowych działających na rzecz seniorów na danym terenie. Należy podkreślić, iż ustawowe uregulowanie zagadnienia powstawania rad seniorów znacząco zdynamizowało proces ich powstawania 40. Problematyka istoty (statusu) gminnej rady seniorów jest kwestią trudną, przede wszystkim z uwagi na stosunkowo oszczędną regulację ustawową w tym zakresie. Niewątpliwie duże znaczenie mają tu konkretne zapisy statutów poszczególnych rad seniorów. Generalnie należy jednak przyjąć, iż rada seniorów jest elementem struktur samorządowych, dlatego finasowanie jej podstawowej działalności powinno być częścią budżetu gminy - finansowanie rady seniorów powinno następować w oparciu o jasno ustalone przez władze samorządowe zasady 41. Z drugiej strony radę seniorów powinno się również traktować jako partnera samorządu terytorialnego - i w zależności od tego, jaką pozycję ten partner społeczny sobie wypracuje, taki będzie jego realny wpływ na konkretne decyzje organów gminy. 39 ZOOM na Rady Seniorów to ogólnopolskie badanie rad seniorów z całej Polski oraz projekt współpracy z partnerstwami rad seniorów i samorządów gminnych realizowane przez Towarzystwo Inicjatyw Twórczych ę we współpracy z Pracownią Badań i Innowacji Społecznych Stocznia oraz Fundacją na rzecz wspólnot lokalnych Na miejscu (więcej na stronie www. zoomnaradyseniorow.pl). 40 Według szacunków Ogólnopolskiej Federacji Stowarzyszeń Uniwersytetów Trzeciego Wieku w Polsce obecnie funkcjonuje (lub jest w trakcie tworzenia) ok. 300 gminnych rad seniorów. 41 Wydaje się zasadne, by kwestie finasowania były zapisane w statucie rady seniorów. 27

DOBRA PRAKTYKA W art. 10 Statutu Miasta Tarnobrzeg (Rozdział II. Zakres działania i zadania miasta) zamieszczono następujące regulacje: 1. W mieście działa Rada Seniorów. 2. Zasady działania Rady Seniorów określa jej statut uchwalony przez Radę. 3. Rada i jej organy rozpatrują opinie, postulaty i wnioski Rady Seniorów dotyczące problemów społeczno-gospodarczych Miasta oraz projektów uchwał. 4. Rada Seniorów może występować z inicjatywą uchwałodawczą kierując stosowne projekty uchwał poprzez podmioty wymienione w 34 Statutu. 5. Do stałej współpracy z Radą Seniorów Przewodniczący Rady Miasta wyznacza właściwą rzeczowo Komisję. 6. Obsługę techniczną Rady Seniorów i środki na jej funkcjonowanie zapewnia Biuro Rady Miasta. 1.2. Funkcje gminnej rady seniorów W przepisie art. 5c ust. 3 ustawy o samorządzie gminnym wskazano trzy funkcje gminnej rady seniorów, tj.: konsultacyjną, doradczą oraz inicjatywną. Ustawodawca nie definiuje tych funkcji, pozostawiając wypełnienie treścią tych zapisów statutom regulującym zasady funkcjonowania gminnych rad seniorów, a także swoistej praktyce, która w każdej gminie może być odmienna i jest uzależniona od wielu czynników (np. liczby organizacji w danej gminie i ich aktywności; osób, które zostały wybrane do rady seniorów; otwartości na współpracę z radą seniorów ze strony samorządu lokalnego). Funkcja konsultacyjna jest związana z pozycją gminnej rady seniorów jako merytorycznego partnera gminy wyrażającego opinie/stanowiska w sprawach przedkładanych jej przez władze samorządowe. Wskazać tu można konsultacje projektów aktów prawa miejscowego (uchwał), lokalnych planów, strategii i programów bezpośrednio lub pośrednio dotyczących seniorów. Z definicji pojęcia konsultacja wynika, iż stanowisko podmiotu udzielającego konsultacji w danej sprawie nie jest wiążące - ostateczna decyzja zawsze należeć będzie do właściwych 28

organów gminy. Uzupełniniem tej funkcji jest funkcja doradcza - jej istotą jest formułowanie przez radę seniorów propozycji własnych rozwiązań bądź korekt/uzupełnień w sprawach przedkładanych jej przez właściwe organy/jednostki gminy. Funkcja inicjatywna, to z kolei możliwość inspirowania lokalnych władz do podjęcia nowych, konkretnych działań mających na celu podniesienie jakości życia mieszkańców. 1.3. Zadania gminnej rady seniorów Przepis art. 5c ustawy o samorządzie gminnym nie wprowadza żadnych ograniczeń w zakresie spraw/zadań właściwych dla gminnych rad seniorów. Mając na uwadze taki sposób zapisu ustawowego należy uznać, iż rada seniorów może podejmować działania we wszystkich tych kwestiach, które są przypisane gminie, a dotyczą bezpośrednio lub pośrednio seniorów. Wskazanie celu i obszarów działania rad seniorów oraz ich zadania nie mieszczą się w pojęciu tryb powoływania członków Rady oraz zasady jej działania. Wobec bowiem wyraźnego określenia w ustawie celu powoływania rad seniorów (wskazującego zakres działania rad seniorów), którym jest sprzyjanie solidarności międzypokoleniowej i tworzenie warunków do pobudzania aktywności osób starszych w społeczności lokalnej - uznaje się, że tryb wyboru członków rady oraz zasady jej działania swym zakresem znaczeniowym obejmują jedynie kwestie organizacyjne prowadzące do powołania członków rad seniorów i umożliwiające im potem sprawne funkcjonowanie i działanie. Określając obszary działania rady oraz jej zadania sprowadza się zakres działania takiego podmiotu jedynie do podejmowania określonych akcji na rzecz osób starszych. Natomiast z art. 5c ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym wynika, że zasadniczym celem powoływania powyższego organu jest obywatelska aktywizacja osób starszych w społeczności lokalnej. Z uzasadnienia do projektu ustawy o samorządzie gminnym natomiast wynika, że: rady te będą reprezentować interesy i potrzeby starszych mieszkańców wobec władz samorządowych i brać udział w formułowaniu oraz przekazywaniu opinii i stanowisk dotyczących nie tylko strategicznych, ale i bieżących planów rozwoju gminy. Rada ta będzie praktycznym realizatorem [...] prawa osób starszych do współdecydowania o tym, jak gmina ma funkcjonować, wyglądać, czemu służyć, na jakie programy i inwestycje 29

wydawać środki budżetowe. W założeniu ustawodawcy, spektrum działania rady seniorów miało być bardzo szerokie i właściwie zbieżne z zakresem działania gminy 42. Biorąc pod uwagę kształtujące się stanowisko nadzorów prawnych wojewodów oraz orzecznictwo sądów administracyjnych uznać należy, iż w statutach gminnych rad seniorów nie powinno zamieszczać się zapisów zawężających cele, obszary i zadania tych podmiotów - taka praktyka może stanowić podstawę do stwierdzenia przez właściwego wojewodę nieważności uchwały o powołaniu rady, jako niezgodnej z prawem. WARTO PAMIĘTAĆ Zakres przedmiotowy działania gminnej rady seniorów jest bardzo szeroki - właściwie zbieżny z zakresem działania gminy. Zbyt ogólne rozwiązania ustawowe mogą jednak powodować pewne wątpliwości w praktyce, jakie konkretnie zadania może podejmować rada seniorów. Uznając, iż tematyka ta wykracza poza możliwości regulacji statutowej, warto jednak przedstawić przykładowy katalog w tym zakresie. PRZYKŁADOWY KATALOG ZADAŃ GMINNEJ RADY SENIORÓW współpraca z władzami gminy w zakresie polityki senioralnej; opiniowanie projektów aktów prawa miejscowego dotyczących problematyki osób starszych; formułowanie opinii i wniosków w sprawach dotyczących osób starszych; konsultowanie i przedstawianie propozycji w zakresie ustalania priorytetowych zadań w perspektywie krótko i długookresowej polityki gminy; inicjowanie działań na rzecz osób starszych; monitorowanie potrzeb osób starszych; budowanie pozytywnego społecznego wizerunku seniorów; upowszechnianie wiedzy o potrzebach i prawach osób starszych; 42 Zob. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach, IV SA/Gl 893/14. 30