KRZYŻÓWKA Największa i najliczniejsza polska kaczka, od jesieni do wiosny samiec wyraźnie różni się wyglądem od samicy, latem i wczesną jesienią obie płcie bardzo zbliżone do siebie wyglądem Naturalnie występuje w Europie, Afryce, Azji i obu Amerykach, sztucznie sprowadzona do Australii i Nowej Zelandii W Polsce gniazduje ok. 260 tys. par krzyżówki, która najliczniej zasiedla doliny rzeczne, W ostatnich latach coraz częściej spotyka się krzyżówki podejmujące lęgi w miastach, również w tak nietypowych miejscach jak balkony wysokich budynków (link do strony opisującej, co robić w takich wypadkach: http://bit.ly/lybpv9) Krzyżówka jest zasadniczo roślinożerna najczęściej odcedza z wody zawiesinę organiczną (pomaga jej w tym silny język działający jak pompa oraz drobne ząbkowanie na brzegach dzioba pełniące funkcję filtrującą). Może również zjadać żołędzie, które połyka w całości (zdarzały się przypadki, gdy w wolu krzyżówki znajdowano 13 żołędzi). Znane są przypadki zjadania przez krzyżówki żab, myszy, a w Krakowie opisano nawet przypadek kanibalizmu (przy czym kaczki nie zabiły innego przedstawiciela swojego gatunku). Samice krzyżówki stosunkowo często składają jaja w gniazdach innych samic, zwiększając tym samym liczbę potomstwa. Krzyżówka może dożyć nawet 30 lat, jednak z reguły ptaki te żyją znacznie dłużej, zwłaszcza samice (które są szczególnie narażone na ataki drapieżników w okresie wysiadywania jaj i wodzenia młodych). Krzyżówki, podobnie jak inne kaczkowate, posiadają gruczoł kuprowy wytwarzający oleistą substancję, którą ptaki rozprowadzają po całym ciele ze pomocą dzioba, dzięki czemu ich pióra stają się wodoodporne. Dzięki specjalnemu mechanizmowi związanemu z budową układu krwionośnemu nogi krzyżówki mają temperaturę niższą od wnętrza ciała nawet o 30 stopni dzięki temu kaczki wolniej tracą ciepło i mogą przebywać nawet w bardzo zimnej wodzie. W miastach duże stada krzyżówek pojawiają się w połowie sierpnia, gdy zaczyna się okres polowań (do ptaków nie wolno strzelać na terenach zabudowanych) i pozostają do wczesnej wiosny. Regularnie spotykane są tzw. sołtysy są to krzyżówki z zaburzeniami barwnymi lub osobniki należące do różnych ras kaczki domowej (która jest potomkiem krzyżówki), które po wydostaniu się na wolność dołączyły do dzikich krewniaków. Do najczęstszych anomalii należą bardzo jasne/ciemne pióra na całym ciele oraz biała pierś (zarówno u samców, jak i u samic). Wysiadująca jaja samica wyrywa sobie pióra z piersi i wyściela nimi wnętrze gniazda. Między samicami czasem dochodzi do walk o nowy przychówek. W razie ataku drapieżnika, przy dużej ilości piskląt, spada ryzyko, że upolowany ptak będzie pochodził z oryginalnego lęgu danej samicy.
GAWRON Całkowicie czarny (z metalicznym połyskiem) dorosłe ptaki mają jasnoszary dziób z ciemniejszą końcówką, młode ptaki mają dziób w kolorze czarnym) Najliczniejszy w okresie jesienno-zimowym, kiedy do Polski przylatują ptaki z północnej Rosji, krajów bałtyckich i Białorusi Łacińska nazwa gatunkowa gawrona frugilegus oznacza zbierający owoce Dla ludzkiego wzroku samiec i samica nie różnią się wyglądem. Ptaki widzą również w zakresie światła UV, w którym różnice są widoczne. Krajowa populacja gawrona wynosi 150-200 tys. par lęgowych. W XIX w. w śródpolnych laskach na Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Wielkopolsce zdarzały się kolonie dochodzące do 20 tys. gniazd. Zasiedlanie miast przez gawrony rozpoczęło się po II wojnie światowej (we Wrocławiu w 1950, w Poznaniu w 1961). W Warszawie ornitolodzy z Muzeum i Instytutu Zoologii PAN zauważyli, że wraz ze spadkiem liczby dostępnych miejsc zdobywania pokarmu zmniejszyły się kolonie gawronów - być może pojedynczym parom łatwiej jest się wyżywić niż grupie żyjącej kolonijnie, ponieważ może im wystarczyć pożywienie znajdowane na miejskich skwerach i trawnikach. Gawrony bardzo często podkradają sobie nawzajem materiał gniazdowy. Odległość między grupowym noclegowiskiem gawronów a miejscem ich żerowania może wynosić nawet 30-40 km. Na grupowych noclegowiskach osobniki zajmujące najwyższe miejsce w hierarchii zajmują również najwyższe miejsce na drzewie, gdzie są stosunkowo bezpieczne w razie nocnego ataku kota czy kuny, które będą próbowały złapać osobniki nocujące na niższych gałęziach. Podobnie jak sowy i niektóre inne grupy ptaków, gawrony tworzą wypluwki, czyli rodzaj klusek zawierających niestrawione elementy pokarmu (głównie chitynowe pancerzyki owadów) Czasami obserwuje się gawrony z silnie przerośniętą górną połówką dzioba mimo tego zaburzenia rozwojowego przeważnie dobrze sobie radzą ze zdobywaniem pokarmu
BOGATKA Samiec różni się od samicy dłuższą i szerszą pręgą ciągnącą się przez środek brzucha Badania DNA wykazały, że podgatunki bogatki zamieszkujące południowowschodnią Azję stały się tak genetycznie odmienne od bogatek z pozostałej części zasięgu, że należy je wyodrębnić jako nowe gatunki Gatunek związany przede wszystkim z lasami, zwłaszcza gdy są one siedliskowo urozmaicone. Bardzo niechętnie przemieszcza się po obszarach otwartych, dlatego np. podczas przelotów bardzo rzadko pojawia się w izolowanych zagajnikach położonych wśród pól i łąk. W Polsce gniazduje ok. 2,5 mln par bogatki. W latach 2005-2006 jej obecność stwierdzono na 85% powierzchni badawczych wykorzystanych w ramach Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych (MPPL), realizowanego przez OTOP. W Europie co kilka lat dochodzi do inwazji bogatek. Przyczyn jest kilka, jednak najczęściej tak intensywne przemieszczenia wywołane bywają wysokim sukcesem lęgowym połączonym z małą ilością orzeszków bukowych jednego z podstawowych naturalnych pokarmów bogatek w okresie jesienno-zimowym. Osobniki pochodzące z takiej inwazji dały prawdopodobnie początek grupie, która skolonizowała północną Norwegię w latach 40. i 50. XX w. Bogatka zaobrączkowana w 2000 roku w Krakowie dwa lata później została znaleziona w Moskwie przeleciała 1337 km (dane Krajowej Centrali Obrączkowania Ptaków - Stacji Ornitologicznej MiIZ PAN w Gdańsku). W miejscach, gdzie trudniej o pokarm, bogatki potrafią zachowywać się niehonorowo i wykradać nasiona pracowicie schowane w szczelinach kory przez sosnówki. W zimowych stadach bogatek szybko tworzy się hierarchia samce mają wyższą pozycję niż samice, a ptaki dorosłe wyższą niż młodociane. W jednym ze sklepów ogrodniczych w Warszawie 3 pary bogatek zagnieździły się kiedyś w budkach dopiero wystawionych na sprzedaż. Bogatki nieraz budują gniazda w bardzo nietypowych miejscach, np. w latarniach miejskich, w słupkach ogrodzeniowych, a nawet w skrzynkach na listy. Intensywne kolory bogatki zawdzięczają barwnikom z grupy karotenoidów, pobieranych z pokarmem, jakim są gąsienice. Ptaki z okolic Irkucka regularnie nocują zimą w specjalnie wykopanej w tym celu jamach w śniegu.
KAWKA Jeden z mniejszych gatunków krukowatych w Polsce Jedyny krukowaty gniazdujący w dziuplach, a nie w gniazdach otwartych Samiec i samica wyglądają identycznie, za to na podstawie wyglądu (główne ubarwienia głowy i szyi) można odróżniać podgatunki Obszar występowania kawki na wschodzie sięga do Himalajów. W Polsce gniazduje ok. 240 tys. par kawki Kawka jest gatunkiem synantropijnym, czyli silnie związanym z terenami zamieszkanymi przez ludzi, zwłaszcza z zabudową miejską. Przed zasiedleniem miast kawki gniazdowały na skałkach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i lokalnie w śródpolnych laskach na niżu. Okres zasiedlania miast rozpoczął się po II wojnie światowej i trwał mniej więcej do lat 80. XX w. Kawki żyją w koloniach, w których panuje bardzo wyraźna hierarchia. Pisklęta dziedziczą pozycję społeczną po rodzicach, a w razie śmierci dorosłych ptaków inne osobniki z kolonii opiekują się osieroconymi młodymi. Kawka wychowywana poza rodzimym stadem ma bardzo małe szanse na powrót do normalnego życia, ponieważ nie będzie w stanie znaleźć społeczności, która ją przyjmie. Kawki zakładają gniazda w budynkach (zwłaszcza w stropodachach), w naturalnych dziuplach, a także w skrzynkach (budkach) lęgowych typu D (średnica otworu wlotowego: 8,5 cm). Mogą się gnieździć również w przewodach kominowych zabezpieczanie kominów przed zasiedleniem przez kawki musi odbywać się poza sezonem lęgowym lub po koniecznym wcześniejszym upewnieniu się, zabezpieczenie komina nie spowoduje uwięzienia ptaków i odcięcia piskląt od karmiących je dorosłych. Kawki do wyściełania gniazda używają m.in. sierści zwierząt. W czasopiśmie Ornis Polonica opisano przypadek kawek, które wyrywały sierść pasącej się krowie i leciały z tym materiałem do miejsca zlokalizowania gniazda. W warunkach miejskich zdarza się np. że kawki skubią wietrzące się na dworze kożuchy. Wysiadywaniem jaj zajmują się samice w okresie inkubacji samce grupami nocują poza gniazdami. Kawki są silnie przywiązane do danej kolonii i jej okolicy badania wykazały, że pary gniazdujące w danym miejscu od wielu lat mają wyższy sukces lęgowy niż osobniki przystępujące w danym miejscu do lęgów po raz pierwszy. Kawki karmią pisklęta głównie bezkręgowcami, w poszukiwaniu których przeszukują łąki, trawniki i nieużytki. W warunkach miejskich brak bazy pokarmowej (związany z niesprzyjającym ptakom zarządzaniem terenami zielonymi) zaliczany jest do głównych przyczyn spadku liczebności kawki (obok likwidowania miejsc lęgowych podczas prac remontowych).
WRÓBEL Samiec różni się od samicy m.in. czarnym śliniakiem na piersi oraz szarą czapeczką na głowie. Jeden z najbardziej rozpowszechnionych gatunków na świecie, zasiedlający (naturalnie lub wskutek introdukcji) niemal wszystkie kontynenty Jeden z najpopularniejszych ptasich sąsiadów (przede wszystkim w miastach). Wróbel pochodzi z Bliskiego Wschodu, skąd razem z człowiekiem, skolonizował Eurazję oraz północną Afrykę. Polskę zamieszkuje 5-7 mln par wróbli. Wróbel jest gatunkiem skrajnie osiadłym nie przemieszcza się na odległości większe niż kilkaset metrów. M.in. z tego powodu w sytuacji niedoboru pokarmu jest szczególnie narażony na wygłodzenie (ponieważ nie przelatuje dalej w poszukiwaniu pożywienia). W ciągu roku wróble wyprowadzają do 3 lęgów. Wróble są nieraz agresywne wobec innych ptaków oraz innych zwierząt. Stosunkowo często zdarza się, że zajmują gniazda zbudowane przez jaskółki oknówki, wypędziwszy wcześniej poprzednich gospodarzy. Nieznane są dokładne przyczyny zjawiska zaobserwowanego w Wielkiej Brytanii, gdzie wróbel zaatakował zimą łasicę, która schowała się i opuściła kryjówkę dopiero po opuszczeniu przez wróbla dotychczasowego stanowiska. Wróbel jest gatunkiem kolonijnym, silnie przywiązanym do miejsca zamieszkania. Gniazduje przede wszystkim w różnego rodzaju niszach, szparach i szczelinach w budynkach. Rzadko zasiedla budki wieszane na drzewach zdecydowanie woli te wieszane na budynkach. Spadek liczebności wróbla obserwowany jest w całej Europie, w Polsce przede wszystkim od lat 20000. Jest wiele hipotez na temat przyczyn tego zjawiska: spadek dostępność miejsc lęgowych (głównie w wyniku remontów i prac ociepleniowych), drapieżnictwo (m.in. ptaków krukowatych, głównie wrony i sroki), spadek dostępności pokarmu (spowodowany wzrostem higieny w miastach i niedostępnością odpadków organicznych oraz zarządzaniem zielenią miejską w sposób uniemożliwiający trawom wykształcanie nasion stanowiących pokarm ptaków dorosłych). Znane są prace naukowe, które wykazują związek pomiędzy małą liczbą wróbli a wysokim poziomem promieniowania radiomagnetycznego. W Warszawie od lat 70/80. XX w. do lat 2000. spadek wróbla wyniósł 47-48% (w Hamburgu 75%, w Londynie 60%)
MAZUREK Od wróbla odróżnialny m.in. po czarnej plamce na policzku oraz mniejszych rozmiarach W przeciwieństwie do wróbla, którego liczebność w Polsce maleje, populacja mazurka wydaje się być stabilna, a nawet wzrastać U mazurków nie ma różnicy wyglądu między samcem i samicą. Zdarzają się przypadki mieszanych par, w których jeden z partnerów to mazurek, a drugi wróbel, jednak potomstwo z takich związków jest niepłodne (w wyglądzie wykazuje cechy mieszane). Najprawdopodobniej mazurek pochodzi z Azji - w Japonii, Chinach i niektórych częściach Azji Centralnej do dzisiaj wypełnia niszę zajmowaną gdzie indziej przez wróbla domowego. Mazurki gnieżdżą się głównie w dziuplach, chętnie zasiedlają budki lęgowe. Do bardziej nietypowych lokalizacji należy np. przypadek gniazdowania mazurków w kamieniołomie pod Kielcami. Stosunkowo często gnieżdżą się również w gniazdach bocianów białych. w Bieszczadach w okresie powojennym w wyludnionych wsiach zaprzestano uprawy roślin i wkrótce tereny te zostały opuszczone również przez mazurki, które nie znajdowały już dla siebie odpowiedniego pokarmu. W Polsce gniazduje ok. 1,5 mln par mazurka. Na liczebność mazurka największy wpływ mają warunki zimowe panujące przed sezonem lęgowym. Spadek liczebności podczas mroźnych i śnieżnych zim związany jest głównie z utrudnionym dostępem do głównego pokarmu nasion chwastów charakterystycznych dla upraw roślin okopowych. Dlatego też mazurek należy do grona gatunków, które warto dokarmiać zimą, np. nasionami słonecznika, prosem czy drobnymi kaszami. Mazurek nocujący w pustej budce lęgowej (bez gniazda) w porównaniu z ptakiem spędzającym noc na świeżym powietrzu oszczędza 18% energii. Jeśli jednak w budce będzie kompletne zimowe gniazdo, oszczędność energii będzie dwukrotnie większa. Zimą masa ciała mazurka wynosi 21-26 g, z czego 1,5-3 g stanowią zapasy zgromadzonego pod skórą tłuszczu. Przy temperaturze otoczenia wynoszącej -10 st. C minimalny poziom ledwo starcza na przetrwanie nocy, a maksymalny na przeżycie doby.