Polityka rynku pracy Maciej Frączek
PLAN PREZENTACJI Cele polityki rynku pracy Rodzaje polityki rynku pracy wybrane przekroje Pasywna a aktywna polityka rynku pracy Polityka zatrudnienia a polityka rynku pracy Funkcje aktywnej polityki rynku pracy Instrumenty polityki rynku pracy Zamierzone i niezamierzone efekty aktywnej polityki rynku pracy
Cele ogólne polityki rynku pracy Zatrudnieniowy ograniczanie poziomu (rozmiaru) bezrobocia; Strukturalny zmniejszanie poziomu niedopasowań strukturalnych na rynku pracy; Produkcyjny dążenie do podniesienia poziomu wydajności siły roboczej; Socjalny zapewnienie zabezpieczenia finansowego osobom bezrobotnym oraz adaptacji zawodowej tych bezrobotnych, którzy mają szczególne trudności na rynku pracy [Wiśniewski, 1999]
Rodzaje polityki rynku pracy 1 Kryterium ogólności/szczegółowości Działania uniwersalne (ogólne) ogół instrumentów pasywnych i aktywnych skierowanych do szerokiego kręgu odbiorców świadczeń i usług (m.in. osób zarejestrowanych w urzędach pracy); Działania specjalne środki i programy ukierunkowane na konkretne grupy społeczne, zazwyczaj będące w szczególnej sytuacji na rynku pracy (np. długotrwale bezrobotni, młodzież/absolwenci, niepełnosprawni, osoby starsze, osoby samotnie wychowujące dzieci etc.)
Rodzaje polityki rynku pracy 2 Kryterium ofensywności/defensywności Działania defensywne działania ukierunkowane przede wszystkim na obniżanie podaży siły roboczej i jej dezaktywacji; Działania ofensywne mające postać pośrednią (aktywna polityka podatkowa oraz pieniężna) oraz formę bezpośrednią (np. subwencjonowanie miejsc pracy, roboty publiczne i prace interwencyjne, szkolenia zawodowe etc.).
Rodzaje polityki rynku pracy 3 Kryterium poziomu/szczebla Działania na poziomie centralnym obligatoryjne środki, metody, programy, które są realizowane jednolicie na terenie całego kraju; Działania na poziomie regionalnym i lokalnym wszelkie inicjatywy regionalne i lokalne, które tworzone są z myślą o rozwiązywaniu problemów konkretnych rynków pracy (np. tworzenie nowych miejsc pracy, aktywizowanie bezrobotnych).
Rodzaje polityki rynku pracy 4 Kryterium aktywności/pasywności Aktywna polityka rynku pracy (ALMP) działania skierowane na wzrost zatrudnienia i ochronę istniejących miejsc pracy; pomoc bezrobotnym w powrocie do pracy; Pasywna polityka rynku pracy (PLMP) działania skierowane na zmniejszenie podaży pracy oraz łagodzenie negatywnych skutków bezrobocia i zabezpieczenie socjalne bezrobotnych; wypłacanie bezrobotnym zasiłków socjalnych.
Pasywna polityka rynku pracy Działania państwa ukierunkowane na ograniczanie skutków bezrobocia, bez tworzenia nowych pracy (czy też wspierania tego procesu). Obejmuje następujące działania: elastyczne traktowanie wieku emerytalnego, wydłużanie okresu kształcenia, okresowe osłabienie aktywności zawodowej, finansowe łagodzenie skutków bezrobocia. Posługuje się następującymi instrumentami: zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki i świadczenia przedemerytalne, wcześniejsze emerytury, odprawy pieniężne z tytułu zwolnień, zasiłki iświadczenia społeczne. [Kryńska, 2000]
Aktywna polityka rynku pracy Jest to zbiór instrumentów stosowanych przez państwo i nastawionych na włączanie bezrobotnych do rynku pracy poprzez ich zatrudnienie [Golinowska, 2001] Tworzą ją m.in.: działania skierowane na tworzenie nowych miejsc pracy w sektorze publicznym, promowanie pracy i szkoleń zawodowych (prymat pracy i szkolenia nadświadczeniami), subsydiowanie zatrudnienia i płac, promowanie szeroko pojmowanej przedsiębiorczości oraz działalności edukacyjnej, zwiększanie roli inicjatyw na szczeblu lokalnym, działania zmierzające do tworzenia miejsc pracy na drugim rynku pracy (znaczenie uzupełniające, zorientowane na integrację bezrobotnych z pierwszym rynkiem pracy) [Wiśniewski, 1999]
Funkcje aktywnej polityki rynku pracy [Kryńska i inni, 1998]: Aktywizacja zawodowa osób bezrobotnych, Zmniejszanie niedopasowań strukturalnych na rynku pracy, Podnoszenie produkcyjności siły roboczej, Oddziaływanie na wielkość zatrudnienia i bezrobocia, Weryfikacja gotowości do pracy bezrobotnych [Calmfors L., 1995]: podnoszenie wyników (i dobrobytu) przez umieszczanie bezrobotnych w zatrudnieniu lub inwestowaniu w ich kapitał ludzki, utrzymanie efektywnej podaży zasobów siły roboczej przez utrzymanie konkurencji o miejsca pracy, pomoc w alokacji zasobów pracy pomiędzy różnymi subrynkami, kontrolowanie problemu hazardu moralnego spowodowanego przez ubezpieczenia od bezrobocia.
Instrumenty polityki rynku pracy (wg Eurostatu) AKTYWNE: 1. Publiczne służby zatrudnienia (pośrednictwo pracy i doradztwo zawodowe wraz z kosztami administracji), 2. Szkolenia zawodowe, 3. Rotacja pracy i podział pracy, 4. Zachęty zatrudnieniowe (programy umożliwiające zatrudnienie osób bezrobotnych lub utrzymanie miejsca pracy, które bez wsparcia byłoby zlikwidowane), 5. Wspieranie zatrudnienia i rehabilitacja osób niepełnosprawnych, 6. Bezpośrednie tworzenie miejsc pracy, 7. Wspieranie podejmowania działalności gospodarczej. PASYWNE: 8. Zasiłki dla bezrobotnych i odszkodowania związane ze zwolnieniem z pracy, 9. Wcześniejsze emerytury.
Zamierzone efekty aktywnej polityki rynku pracy 1 [Wróbel, 2005] Wpływ na proces dopasowania między wymaganiami pracodawców a umiejętnościami pracowników poprzez m.in. szkolenia i staże, pośrednictwo pracy etc. (zwiększona aktywność bezrobotnych w poszukiwaniu zatrudnienia, usprawnienie doboru pracowników na wolne miejsca pracy, dostarczanie substytutu doświadczenia zawodowego); Wzrost konkurencji o pracę (uczestnicy programów stają się bardziej konkurencyjni); Zachowanie lub poprawa wydajności pracy; Alokacja zasobów pracy pomiędzy sektorami (z sektora pracy niskoproduktywnej do wysokoproduktywnej) przy niskiej nadwyżce podaży pracy; Obniżenie bezrobocia acz raczej wśród uczestników programów, a nie na poziomie bezrobocia całkowitego (chociaż występuje też tzw. efekt przetrzymywania uczestnicy programów nie są wliczani do bezrobotnych, acz faktycznie szukają pracy efekt zmiany wystawy sklepowej );
Zamierzone efekty aktywnej polityki rynku pracy 2 [Wróbel, 2005] Zwiększenie efektywnej podaży pracy przez tzw. efekt wejścia atrakcyjność oferowanych instrumentów może zachęcić biernych zawodowo do zarejestrowania się w gronie bezrobotnych; Wpływ na podatki z jednej strony finansowanie ALMP powoduje wzrost podatków, z drugiej strony spadek bezrobocia powoduje dodatkowe wpływy podatkowe od osób, które z sukcesem zakończyły udział w programach (uzyskały zatrudnienie); Efekt substytucji fiskalnej środki przeznaczone na ALMP mogłyby zostać przeznaczone na realizację innej polityki publicznej.
Niezamierzone efekty aktywnej polityki rynku pracy 1 [Wróbel, 2005; Wiśniewski, Zawadzki, 2010] Efekt zamknięcia/retencji (lock-in effect) osoby zaangażowane w programy są mniej zainteresowane podjęciem zatrudnienia i mają mniejszą intensywność poszukiwań pracy co wydłuża czas trwania bezrobocia; Wzrost oczekiwań płacowych bezrobotnych; Efekt substytucji (substitution effect) bezrobotni wspierani strumieniem środków publicznych zajmują miejsca pracy regularnych pracowników (zatrudnienie ogólne nie zwiększa się, bowiem zatrudnienie subsydiowane zastępuje normalne zatrudnienie); Efekt jałowego biegu (dead-weight loss) - ma miejsce wtedy, kiedy uczestnictwo bezrobotnego w programie, które pociąga za sobą pewne nakłady, nie powoduje żadnych efektów zatrudnieniowych; innymi słowy sytuacja bezrobotnego byłaby taka sama w przypadku nieskorzystania ze wsparcia aktywnej polityki, np. gdy przeszkolony bezrobotny podejmuje pracę, lecz podjąłby zatrudnienie również bez wcześniejszego udziału w szkoleniu;
Niezamierzone efekty aktywnej polityki rynku pracy 2 [Wróbel, 2005; Wiśniewski, Zawadzki, 2010] Efekt wypierania (displacement effect) oznacza wypieranie z rynku pod wpływem zachodzących procesów konkurencji przedsiębiorstw prywatnych pozbawionych wsparcia ze strony aktywnych programów rynku pracy, np. firmy zatrudniające subsydiowanych pracowników mogą obniżyć swoje koszty pracy i stać się bardziej konkurencyjne w stosunku do firm nie korzystających z pomocy, które ostatecznie muszą zwalniać pracowników; Efekt stygmatyzacji (stigmatisation) związany jest z napiętnowaniem bezrobotnych uczestniczących w aktywnych programach, np. pracodawcy niechętnie zatrudniają uczestników robót publicznych, którzy są postrzegani jako pracownicy mało wydajni i słabo zmotywowani do pracy; albo pracodawcy nie chcą zatrudniać bezrobotnych po przeszkoleniu zorganizowanym przez urzędy pracy, powołując się na niską jakość prowadzonych kursów
Niezamierzone efekty aktywnej polityki rynku pracy 3 [Wróbel, 2005; Wiśniewski, Zawadzki, 2010] efekt spijania śmietanki (creaming) występuje wówczas, gdy aktywne programy kierowane są do osób lepiej rokujących na uzyskanie pracy, na ogół młodszych, lepiej wykształconych i bardziej zmotywowanych do podjęcia zatrudnienia; powoduje to, że uzyskane po programie efekty są łatwo osiągane i z reguły wyższe niż przeciętne oczekiwane efekty dla całej populacji bezrobotnych; efekt kwaszenia (souring) jest przeciwieństwem efektu spijania śmietanki, oznacza kierowanie aktywnych programów do osób ze szczególnymi problemami na rynku pracy, takich jak: długotrwale bezrobotni, niepełnosprawni, cudzoziemcy, bezdomni, byli więźniowie; powoduje, że zaobserwowane po programie efekty mogą być niższe niż przeciętne oczekiwane efekty dla całej populacji bezrobotnych.
Wykorzystane źródła i polecane opracowania Golinowska S. [2001], O przyczynach bezrobocia i polityce jego zwalczania, Polityka Społeczna, nr 3. Kryńska E. i inni [1998], Polityka państwa na rynku pracy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, IPiSS, Warszawa. Kryńska E. [2000], Polityka gospodarcza państwa a zapobieganie i zwalczanie bezrobocia, Polityka Społeczna, nr 1. Wiśniewski Z. [1999], Kierunki i skutki deregulacji rynku pracy w krajach Unii Europejskiej, UMK, Toruń. Wiśniewski Z., Zawadzki K., red. [2010], Aktywna polityka rynku pracy w Polsce w kontekście europejskim, WUP, UMK, Toruń. Wróbel J. [2005], Mierzenie efektywności aktywnych programów rynku pracy, Raport IPiSS nr 28, IPiSS, Warszawa.