mgr inŝ. ElŜbieta Wiśniewska

Opracowanie: mgr inŝ. ElŜbieta Wiśniewska Projekt okładki: Małgorzata Tews-Janicka Druk: Lubuski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Kalsku Oddział w Lubniewicach tel. 0 68 385 20 91, tel. 0 95 755 71 67 Nakład: 1000 egz. Nr zam. Opin 0520/1818/G/2007 www.lodr.pl ISBN: 978-83-60196-51-9

Firmy szkółkarskie zapewniają olbrzymi wybór gatunków i odmian iglaków oraz krzewów liściastych, które stanowią ozdobę ogrodów przydomowych i parków. Ich urok często zależy od naszej pielęgnacji i starannej ochrony. Jak do tej pory najtańszym i najwłaściwszym sposobem ochrony jest jednak profilaktyka. Jeśli stwarzamy roślinom właściwe warunki rozwoju, wówczas chronimy je przed chorobami, umożliwiając tym samym szybką regenerację uszkodzeń powstałych na skutek inwazji jakiegoś szkodnika. Stosujmy więc właściwe nawożenie, podlewajmy nasze drzewa i krzewy, zwłaszcza w czasie długotrwałej suszy. Mało kto wie, iż długie okresy niedoboru wody i brak składników pokarmowych w glebie sprzyjają rozwojowi różnych szkodników; np. przędziorków i miseczników, zwłaszcza na gatunkach wrażliwych. Ryzyko przywleczenia chorób i szkodników pojawia się także wtedy, gdy do ściółkowania używamy świeżej, nieprzekompostowanej kory drzew iglastych, w której przeważnie znajduje się ogromna ilość jaj, larw i dorosłych postaci licznych szkodników. Niebezpiecznym może okazać się dla roślin iglastych pies, którego mocz prowadzi do zniszczenia w ciągu jednego sezonu każdego młodego drzewka lub krzewu. Około 40% roślin iglastych w miejskich terenach zieleni jest zniszczonych właśnie przez psy. Wiele szkodników jest trudnych do zidentyfikowania, zwłaszcza w początkowej fazie ich rozwoju lub żerowania. Obserwujmy więc uważnie nasze drzewa i krzewy, bowiem żółknące i opadające igły lub liście, zahamowanie wzrostu to mogą być objawy zarówno żerowania szkodników jak i chorób. Szkodniki nie zawsze ogryzają igły i pędy, często wysysają z roślin soki. Zaatakowane rośliny słabną i dopiero po pewnym czasie zamierają. Jeśli w porę odnajdziemy oznaki obecności szkodników i prawidłowo je rozpoznamy to będziemy mogli zastosować odpowiednie środki ochrony roślin. Mimo ogromnego postępu, jaki nastąpił w zakresie poprawienia stanu zdrowotnego roślin, nadal obok właściwych warunków uprawy, niezbędne są jednak środki chemiczne. 3

Mszyce 4 NAJGROŹNIEJSZE SZKODNIKI IGLAKÓW Wraz ze śliną wprowadzają do roślin substancje trujące, powodując różne oznaki chorobowe plamistości, zniekształcenia, wyrośla, pokrywają igliwie delikatnymi białymi płatkami. Na iglakach żerują mszyce głównie z rodziny ochojnikowatych i miodownicowatych. Mszyce z rodziny ochojnikowatych zostały podzielone na dwie grupy: ochojniki galasotwórcze i wolnożyjące. Z ochojników galasotwórczych najczęściej spotykane są dwa dwudomne gatunki ochojnik świerkowo-modrzewiowy i ochojnik świerkowy zielony (ochojnik smrekun), których żywicielami pierwotnymi są świerki, a żywicielami wtórnymi modrzewie. Rzadziej na świerkach spotykany jest gatunek jednodomny ochojnik świerkowiec. Wśród ochojników wolnożyjących, które nie wytwarzają galasów, a ich miejscem ukrycia jest wełnisty wojłok najgroźniejszym jest ochojnik sosnowy i wejmutkowy oraz ochojnik jodłowy i ochojnik daglezjowy. Cykl rozwojowy ochojnika świerkowo-modrzewiowego jest taki sam jak ochojnika świerkowego zielonego, trwa dwa lata, a stadium zimującym są larwy. Wiosną larwy ochojnika świerkowo - modrzewiowego żerują u podstawy igieł świerka, których nasady grubieją tworząc z czasem charakterystyczny żółtozielony galas. Wewnątrz takiego wyrośla w czerwcu oraz w lipcu można bez trudu zauważyć szaro zabarwione mszyce. Po zakończeniu rozwoju opuszczają one galas, który brązowieje, zasycha i pozostaje na drzewie w postaci niewielkiej szyszeczki. Teraz uskrzydlone mszyce przenoszą się na modrzewie, gdzie żerują na delikatnych igłach, powodując ich skręcanie, a w skrajnych przypadkach zasychanie i opadanie. Gałązki modrzewia, na których żerują ochojniki pokrywa śnieżnobiały nalot woskowy obficie wydzielany przez mszyce. Po kilku miesiącach żerowania na modrzewiu ochojniki powracają na świerki, gdzie samice składają zimujące później jaja.

Rozwój ochojnika świerkowego zielonego przebiega w podobny sposób, z tą jednak różnicą, że ochojnik ten po opuszczeniu wyrośli zasiedla wyłącznie świerki. Jak rozpoznać żerowanie ochojników? Na świerkach ochojnik świerkowo-modrzewiowy buduje okrągłe galasy na wierzchołkach pędów, a ochojnik świerkowy zielony tworzy galasy przypominające wyglądem ananasa przy podstawie pędu. Na modrzewiach uszkodzenia pojawiają się w dwóch okresach: wiosną kolankowate załamywanie igieł i latem białe naloty na igłach, które z czasem czernieją. Na sosnach na korze pędów widoczne są liczne, białe naloty, natomiast igły żółkną, brązowieją i opadają. Na jodłach początkowo na górnej stronie igieł pojawiają się żółte, rozległe plamy. Porażone drzewo ma żółtobrązowe igły pokryte obfitym, białym nalotem woskowym. Silnie porażone gałęzie zasychają w krótkim czasie. Na daglezji igły żółkną, brązowieją i opadają. Zapobieganie i zwalczanie. Zwalczanie ochojników nie jest łatwe, ponieważ żyją one w galasach, do których wnętrza nie docierają pestycydy, a w późniejszym okresie kolonie ochojników pokrywa woskowy nalot. Podstawowy zabieg profilaktyczny, który uniemożliwia rozprzestrzenianie się ochojników galasotwórczych to usuwanie pędów świerków wraz z galasami zanim jeszcze się nie otworzą i nie uwolnią mszyc. Zabieg ten powinien być wykonany jak najwcześniej, bezpośrednio po wykryciu szkodnika - jest to najczęściej II połowa maja. Także przy gatunkach dwudomnych ochojników należy unikać sadzenia obok siebie roślin żywicielskich świerków i modrzewi. 5

Ochojniki najlepiej zwalczać bardzo wczesną wiosną, przed pękaniem pąków, w celu zniszczenia zimujących larw, opryskując drzewa preparatem olejowym, na przykład Promanal 60 EC (2%). W późniejszym okresie, tj. po zauważeniu pierwszych uszkodzonych igieł, drzewa należy opryskać preparatem kontaktowym, najlepiej z grupy pyretroidów, np. Fastac 100 EC (0,015%). W okresie wegetacji, przeciwko mszycom ukrytym pod wełnistym puchem, drzewa trzeba opryskać preparatem układowym, np. Mospilan 20 SP (0,02%) lub Confidor 200 SL (0,04%). Dużą grupę mszyc stanowią miodownice tworzące gęste skupienia (tzw. kolonie) na pędach wierzchołkowych lub przy podstawie. Na ich wydzielinach, zwanych spadzią lub rosą miodową, rozwijają się grzyby sadzakowe. Ich grzybnia pokrywa igły czarnym nalotem, który również szkodzi roślinom, bo upośledza ich oddychanie i asymilację. Szczególnie niebezpieczna jest miodownica żywotnikowa, która żeruje na wielu odmianach jałowca wirginijskiego, na żywotniku zachodnim i cyprysiku nutkajskim, powodując brązowienie i zamieranie pędów. Zimują jaja na dolnej stronie pędów wierzchołkowych. Larwy wylęgają się na początku maja i zapoczątkowują rozwój kolejnych pokoleń. W październiku każda z zapłodnionych samic składa jaja. Można zawierzyć naturalnym wrogom miodownic biedronkom, które zwabiane na roślinę przez spadź, skutecznie niszczą te szkodniki; Jeżeli jednak zdecydujemy się na zastosowanie środków chemicznych to należy bezpośrednio po zauważeniu pierwszych kolonii mszyc, krzewy opryskać preparatami neonikotynoidowymi, np. Mospilan 20 SP (0,02%) lub Confidor 200 SL (0,04%) z dodatkiem środka zwiększającego przyczepność np. Cittowet AL (0,015%). W razie potrzeby zabiegi należy powtarzać aż do całkowitego zniszczenia szkodnika. 6

Czerwce Szkodniki te należą do dwóch rodzin tarcznikowatych i misecznikowatych. Świerkowiec większy (misecznik miechun) oraz świerkowiec mniejszy żerują na świerkach srebrnych i karłowych powodując zamieranie gałęzi, a nawet całych roślin. Górna strona ciała samicy świerkowca większego tworzy rodzaj silnie wypukłej, czerwonobrązowej tarczki o średnicy do 5 mm. Przypomina ona wyglądem pąk, szczególnie, gdy umiejscawia się przy podstawie pędu jednorocznego. Podczas żerowania larw wydzielana jest obficie rosa miodowa, na której rozwijają się grzyby sadzakowe, powodując czernienie igieł. W ciągu roku rozwija się tylko jedno pokolenie. Zimują larwy drugiego stadium, które zanim osiągną dojrzałość, żerują do końca kwietnia lub do połowy maja. Samica od połowy kwietnia aż do połowy czerwca składa pod siebie od 600-2000 czerwonawych jaj. Z nich po 5-6 tygodniach lęgną się larwy. Trwa to do końca czerwca lub do początku lipca. Misecznik cisowiec wskutek intensywnego wysysania soków z pędów i igieł cisa powoduje silne zahamowanie wzrostu pędów lub nawet ich zamieranie. Często igły pokrywają się grzybami sadzakowymi, które rozwijają się na rosie miodowej wydzielanej w czasie ich żerowania. Rozwój szkodnika jest podobny jak u świerkowa większego. Od końca maja do końca lipca samice składają pod siebie do 3000 jaj, a z nich w lipcu lęgną się larwy i usadawiają na igłach. Tam żerują do końca sierpnia lub początku września, po czym schodzą na korę pędów i tu zimują. Na żywotniku zachodnim żeruje i rozwija się w podobny sposób misecznik tujowiec. Tarcznik jałowiec jest szczególnie groźny dla jałowca wirginijskiego i jałowca sabińskiego. Larwy i samice żerują gromadnie w kątach łuskowych igieł i na korze pędów, powodując silne zahamowanie wzrostu pędów, ich krzywienie się i zamieranie. Zimują samice. W połowie maja rozpoczynają one składanie jaj, każda od 10 do 60 sztuk. Z nich po 3-4 tygodniach lęgną się larwy, które pod koniec lipca przekształcają się w samice. Czerwiec mączysty, mączystek (wełnowiec) żeruje w dużych koloniach na pędach jałowców, głównie jałowca pospolitego, powodując odbarwienie igieł 7

i zamieranie pędów. Samica jest szerokoowalna, brązowawa, pokryta białym, mączystym nalotem woskowym. Osiąga długość 3-4 mm. Najlepszym terminem zwalczania miseczników, tarczników i czerwców mączystych jest okres wylęgania się larw z jaj i okres wędrowania młodych larw po krzewach, co przypada na czerwiec w przypadku tarczników i mączystków oraz na lipiec w przypadku miseczników. W tym czasie rośliny należy opryskiwać 2-3 krotnie co dwa tygodnie preparatem układowym, np. Confidor 200 SL (0,08%) lub Mospilan 20 SP (0,02%) z dodatkiem preparatu Talstar 100 EC (0,05%). Roztocza Należą do nich głównie szkodniki z rodziny przędziorkowatych i szpecielowatych. Przędziorki rozwijają się najczęściej w okresie bardzo suchego lata, zwłaszcza w miejscach zacisznych i osłoniętych od wiatru oraz deszczu, powodując tym samym poważne szkody. Przędziorki to bardzo małe pajęczaki (żółte i czerwone), które żerują na igłach wysysając z nich sok. Obserwując przez lupę zbrunatniałe igły, możemy dostrzec bardzo delikatną, pajęczą siatkę. Najgroźniejszym z przędziorków jest przędziorek sosnowiec - drobny pajęczak (długości poniżej 1 mm), który atakuje właściwie wszystkie gatunki iglaste, ale szczególnie upodobał sobie świerk biały, zwłaszcza jego cenne odmiany Conica i Alberta Globe, świerk kłujący (srebrny) oraz jałowce pospolity i chiński. Larwy wylęgające się z jaj zimujących na pędach oraz osobniki dorosłe żerują na igłach, które przebarwiają się na żółto, potem na brązowoczerwono i przedwcześnie opadają. Pędy zostają osnute delikatnymi nitkami oprzędu. Do odbarwienia igieł i łusek dochodzi już przy zagęszczeniu 2 osobników na 20 cm (bieżących) pędu. W wyniku żerowania następuje zahamowanie wzrostu pędów, a igły opadają już w lipcu. 8

W ciągu roku rozwija się do pięciu pokoleń szkodnika, przy czym rozwój jednej generacji (od jaja do dorosłego osobnika) trwa zaledwie 15-25 dni. Zimują jaja na ubiegłorocznych pędach. Larwy wylęgają się od połowy kwietnia do połowy maja i żerują 2-3 tygodnie. Bezpośrednio po wylęgu larw z jaj zimowych, tj. pod koniec maja lub na początku czerwca, krzewy należy opryskiwać środkami z grupy regulatorów wzrostu roztoczy, np. Apollo 500 SC (0,1%), Nissorun 050 EC (0,06%). W trakcie wegetacji można użyć jednego z akarycydów specyficznych, np. Magus 250 SC (0,06%) lub pyretroidu o właściwościach przędziorkobójczych, np. Karate 025 EC (0,1%), Talstar 100 EC (0,05%). Roztocza z rodziny szpecielowatych powodują charakterystyczne zniekształcenia guzowate i kuliste wyrośla. Szpeciel jałowcowy i szpeciel cisowiec żerują na zielonych częściach pędów wierzchołkowych powodując zahamowanie wzrostu i zdrobnienie najmłodszych igieł. Powstają jajowate wyrośla, około 1 cm długości. Wskutek żerowania szkodników pąki są silnie powiększone, a rozwijające się nowe pędy zniekształcone. Wiosną, w okresie migracji szpecieli, najlepiej na początku maja, krzewy należy opryskać preparatem Talstar 100 EC (0,05%). 9

NAJGROŹNIEJSZE SZKODNIKI ROŚLIN LIŚCIASTyCh Bardzo bogata i zróżnicowana grupa liściastych krzewów ozdobnych atakowana jest przez wiele szkodników. Powodują one odbarwienia liści, wypukliny blaszek liściowych, brązowe, czerwone, srebrzystobiałe lub żółte plamy na liściach, narośla i różne zniekształcenia. Niektóre z tych szkodników są naprawdę bardzo groźne, więc warto je poznać i skutecznie zacząć zwalczać. Mszyce Są najbardziej znaną grupą pluskwiaków równoskrzydłych. Żerują jednak osobniki bezskrzydłe w grupach tzw. koloniach na wielu gatunkach krzewów. Mszyca burakowa najczęściej powoduje silne kędzierzawienie liści np. kaliny, jaśminowca, budlei, glicynii, rdestu Auberta i powojników. Mszyca poza pobieraniem dużej ilości soku roślinnego i tym samym ogałacaniem roślin, obficie wydziela podczas żerowania rosę miodową, na której rozwijają się grzyby sadzakowe. Mszyca bzowa tworzy gęste kolonie na dolnej stronie liści wzdłuż nerwu głównego, na ogonkach liściowych i korze młodych pędów bzu czarnego i koralowego. Liście ligustru pospolitego są silnie rolowane przez mszycę ligustrową. Natomiast mszyca tawułowa pędowa tworzy gęste kolonie na wierzchołkach pędów tawuły Van Houtte a powodując zahamowanie wzrostu i zanieczyszczanie liści rosą miodową. Kwiatostany i liście dereni zasiedlane są przez liczne formy bezskrzydłe i uskrzydlone zrostka świdwowo-zbożowego. Porazik tawułowy najczęściej uszkadza tawułę wierzbolistą, powodując silne skręcenie liści wzdłuż i w poprzek nerwu głównego. Na dolnej stronie liści dławisza i na wierzchołkach pędów milina żeruje mszyca ogórkowa. 10

Walka z mszycami jest stosunkowo prosta, jeżeli rozpocznie się ją dość wcześnie, zanim utworzą się gęste kolonie lub zanim mszyce ukryją się w zwiniętych liściach lub schowają pomiędzy pąki kwiatowe. Okres ten przypada najczęściej na kwiecień - maj. Krzewy opryskujemy wtedy preparatem Confidor 200 SL (0,04%), Pirimor 25 WG (0,2%), Mospilan 20 SP (0,02%) lub innym preparatem mszycobójczym. W razie potrzeby zabieg należy powtórzyć. Roztocza Szpeciele stanowią dość dużą grupę roztoczy. Żerują i rozmnażają się na liściach powodując takie uszkodzenia jak: marszczenie i odbarwianie liści tawuł, ordzawianie lub srebrzenie liści lilaków i azalii, wybrzuszenia na liściach bukszpanów lub pilśniowate narośla na liściach kalin. Wiosną, w okresie rozwijania się liści (koniec kwietnia, początek maja) krzewy należy opryskać dwukrotnie co 7-10 dni preparatem Talstar 100 EC (0,05%). Przędziorki żerują grupowo na dolnej stronie liści, powodując na powierzchni blaszki liściowej (ale nie u wszystkich gatunków) mozaikowate, żółte odbarwienia oraz deformację tych blaszek. U perukowców i hortensji występuje czerwienienie i brązowienie liści. Przędziorek chmielowiec jest szczególnie groźny dla pięciornika, magnolii, złotokapu, budlei, perukowca, forsycji, suchodrzewu; przędziorek owocowiec dla irg, a przędziorek bukszpanowiec dla bukszpanu wiecznie zielonego. W okresie wylęgania się larw z jaj zimowych, krzewy powinno się opryskać preparatem Apollo 500 SC (0,1%). Latem, po wykryciu przędziorków lub zauważeniu pierwszych uszkodzeń krzewów stosujemy do zwalczania np. preparat Talstar 100 EC (0,05%). 11

Wciornastki Wciornastek lipowiec larwy i osobniki dorosłe żerują na górnej stronie liści przeważnie ligustra i lilaka, w wyniku czego na powierzchni skórki pojawiają się srebrzyste plamy. Opanowane liście często całkowicie bieleją, a silnie porażone przedwcześnie żółkną i opadają. Po zauważeniu pierwszych uszkodzeń, krzewy należy opryskać jednym z preparatów o działaniu kontaktowym, najlepiej z grupy pyretroidów, np. Ambusz 250 EC (0,05%). Czerwce Najpopularniejsze szkodniki należące do czerwców to misecznik brzoskwiniowy, misecznik śliwowiec i skorupik jabłoniowy. Miseczniki usadawiają się na korze pędów i gałęzi. Podobnie jak mszyce wysysają sok oraz wydzielają obficie rosę miodową, na której rozwijają się grzyby sadzakowe. Na skutek żerowania tych szkodników następuje zahamowanie wzrostu i zamieranie pędów ognika, ostrokrzewu, irgi, bukszpanu, leszczyny, berberysu i innych krzewów. W okresie jesienno- zimowym, w celu zniszczenia larw zimujących, krzewy należy opryskać preparatem olejowym np. Promanal 60 EC (2%). W okresie występowania larw I stadium, tj. od końca czerwca do połowy lipca, rośliny opryskuje się preparatem Mospilan 20 SP (0,2%) lub Owadofos 540 EC (0,15%). Skorupik jabłoniowy Tarczka samicy osiąga długość do 3,5 mm, jest brązowawa lub szara, podłużna i wypukła, swoim kształtem przypomina przecinek. Pod nią znajduje się samica. Larwy są owalne i jasnożółte. 12

Efektem żerowania larw i samic na pędach jest wyraźne zdrobnienie liści i silne ograniczenie wzrostu pędów. Wskutek dużego zagęszczenia szkodnika zamierają całe pędy najczęściej u irg i bukszpana wiecznie zielonego. Zwalczanie prowadzimy w okresie kwitnienia głogów, kiedy wylęgają się larwy z zimujących jaj i są w stadium wędrującym (do czasu zanim okryją się one tarczkami). W tym celu rośliny należy opryskać dwukrotnie co 2 tygodnie, tj. w połowie i pod koniec czerwca preparatem Mospilan 20 SP (0,02%) lub Sumithion 500 EC (0,15%). Motyle Zwójkówki są małymi motylami, których gąsienice uszkadzają liście najczęściej irg, dereni, forsycji, pigwowców, tawuł i żylistków. Żerują one wewnątrz ukrycia zrobionego przeważnie ze zrolowania i sprzędzenia liścia lub kilku liści, w których wygryzają nieregularne dziury. Zwójka różoweczka i zwójka jabłoneczka jesienna zimuje w stadium jaj na korze pędów i pni, można je więc niszczyć po znalezieniu w okresie zimowym, nie dopuszczając do wylęgu gąsienic wiosną. Na tawułach kilka liści wierzchołkowych sprzędzają razem gąsienice zwójki tawułeczki, na ligustrze żerują gąsienice zwójki siatkóweczki. Gąsienice płatkówki pstrocineczki żerują na wielu krzewach z rodziny różowatych i na irgach. Zwójki te zimują w stadium gąsienicy ukrytej w gęstym, białym wojłoku tzw. hiberkulum w rozwidleniach pędów, spękaniach kory. Namiotnik trzmieliniaczek występuje zarówno na trzmielinie pospolitej, jak i trzmielinie Fortune a. Gąsienice żerują gromadnie pod osłoną z przędzy powodując gołożery. Kibitnik lilakowiaczek niszczy liście lilaków i ligustra pospolitego. Początkowo gąsienice żerują gromadnie wewnątrz liścia tworząc tzw. minę, a następnie rozchodzą się po krzewie i każda z nich sprzędza wierzchołek liścia - tam żeruje i dorasta. 13

Zawisaki są dużymi motylami, których gąsienice często spotyka się na tawułach, lilakach, świdośliwkach i wierzbach. Są bardzo żarłoczne i ogałacają najmłodsze pędy z liści. Pochwiki są z kolei małymi motylami, a ich gąsienice żerują pod osłoną koszyczka, najczęściej na liściach tawuł i irg. Gąsienice wyjadają spomiędzy skórek liścia miękisz, w wyniku czego tworzą się okrągławe, brązowe miny. Wiosną optymalnym terminem zwalczania gąsienic opuszczających kryjówki zimowe jest faza zielonego pąka kwiatowego jabłoni. W tym czasie (jeżeli temperatura jest wyższa niż 18 o C) krzewy należy opryskać preparatem wgłębnym o działaniu żołądkowym, np. Owadofos 540 EC (0,15%). Latem, w okresie wylęgania się gąsienic, krzewy opryskujemy też preparatem wgłębnym o działaniu żołądkowym, np. Sumithion 500 EC (0,15%). Muchówki Do tej grupy szkodników należą miniarki, których larwy żerują na liściach najczęściej złotokapu, suchodrzewu, tawuły, derenia i forsycji. Wygryzają miękisz wewnątrz liścia w postaci długich, krętych, białych korytarzy, z widocznymi wewnątrz czarnymi odchodami, czyli powstaje tzw. mina. W okresie lotu muchówek, tj. w kwietniu/maju, krzewy trzeba opryskiwać dwukrotnie co 7-10 dni preparatem o działaniu kontaktowym, np. Talstar 100 EC (0,05%) lub Decis 2,5 EC (0,05%). Po wykryciu pierwszych min, rośliny opryskać preparatem Sumithion 500 EC (0,15%) lub Owadofos 540 EC (0,15%). 14