Spory graniczne między diecezją žmudzką i wilehską w XVII-XVIII wieku

1 3 9 2 7 4 5 0 Tadeusz SOTER 2009.31(59) KRAHEL Balstogės arkivyskupijos dvasinė seminarija Spory graniczne między diecezją žmudzką i wilehską w XVII-XVIII wieku Ligšiolinėje literatūroje tirdami sienų tarp Vilniaus ir Žemaičių vyskupijų formavimosi problemą kai kurie autoriai (Wladyslawas Semkowiczius ir kun. Boleslawas Kumoras) išreiškė nuomonę, kad Vilniaus vyskupija išplėtė savo teritoriją į rytus prisijungdama dalį Žemaičių vyskupijos. Nors šaltiniuose randama mažai medžiagos apie vyskupijų tarpusavio ginčus dėl sienų XVII-XVIII a., straipsnio autorius kėlė tikslą išanalizuoti su šia problema susijusią literatūrą bei šaltinius ir nustatyti, kaip buvo iš tikrųjų. Padaryta išvada, kad Žemaičių vyskupai iš tiesų siekė pri jungti kai kurias Vilniaus vyskupijos parapijas prie Žemaičių vyskupijos, tačiau Vilniaus vyskupai nesutiko daryti jokių nuolaidų. There have been authors who have written studies on the formation of Vilnius and Samogitian dioceses. Several of them (Wladyslaw Semkowicz and Rev. Boleslaw Kumor) have made a point about the expansion of the territory of Vilnius diocese into the east, i.e. to the lands of Samogitian diocese. The article aims to analyze this problem on the basis of existing historical materials and sources, although there is not much information on disputes between the dioceses about the frontiers during the 17 th and the 18 th centuries. There have been made a conclusion that the bishops of Samogitia, not those of Vilnius, tried to incorporate certain parishes of Vilnius diocese into the Samogitian, but the bishops of Vilnius did not make any allowances. Wstep Interesującą rzeczą jest przešledzenie procesu ksztaltowania się granic między najstarszymi diecezjami litewskimi, wilenska i žmudzką. Obie zakladane byly na terenach dopiero chrystianizowanych, misyjnych i dlatego w dokumentach powolujacych je do žycia nie bylo šcišle okrešlonych granic. Podejmowane pröby ze strony biskupow žmudzkich w XVI w. nie daly pomyšlnego rezultatu. Konsekwencja tego byly spory graniczne między biskupami diecezji žmudzkiej i wilenskiej w XVII i XVIII w. Dotyczyly one terenöw w powiecie upickim (parafie Nowe Miasto, Poniewiez i Remigola), parafii przy poludniowej częšci diecezji žmudzkiej (Olwita, Wilkowyszki, Pojewonie, Lankieliszki i Gražyszki) oraz miasta Kiejdany. Celem tego artykulu jest przedstawienie tych sporow granicznych na podstawie zrodel i dotychczasowej literatury. Metoda badania: analityczna. Rezultaty: Pröby przylączenia wspomnianych parafii z diecezji wilenskiej i miasta Kiejdany do diecezji žmudzkiej nie daly pomyšlnego rezultatu. Biskupi wilenscy nie zgadzali się na žadne zmiany granic swojej diecezji. Stroną inspirującą spory byli biskupi

126 Tadeusz KRAHEL žmudzcy. Z analizy žrodel wynika, že naležy odrzucič opinie historyków, którzy uwazali, že na pograniczu žmudzkim pod Upitą i Poswolem" miala miejsce ekspansja kosciola wileñskiego i že tam biskupstwo wileñskie poszerzylo swoje granice kosztem diecezji žmudzkiej. Problem granic diecezji wileñskie] i žmudzkiej do XVII wieku Diecezja wileñska, založona w 1388 r., objęla swoim zasięgiem obszar Litwy wlasciwej oraz ziemie ruskie pólnocnej częsci Wielkiego Ksiestwa Litewskiego. Poludniowa jego częsč miala juž bowiem diecezje laciñskie (kijowska, kamieniecka, lucka) 1. Po zwyciestwie grunwaldzkim Litwa odzyskala od krzyzaków Žmudž. Król Wladyslaw Jagiello i wielki ksiąžę Witold podjęli wówczas dzialania chrystianizacyjne, w wyniku których w 1417 r. zostala založona diecezja žmudzka 2. Obie diecezje odtąd graniczyly ze sobą, lecz granice te nie byly dokladnie okreslone. Zresztą pograniczne tereny porastaly puszcze i dopiero rozwój osadnictwa prowadzony od strony wileñskiej i žmudzkiej doprowadzil do zetknięcia się parafii obu diecezji. Biskup Maciej Wolonczewski w Biskupstwie mujdzkim napisal: Od wschodu przez czas dlugi byly niewiadome istotne granice biskupstwa žmujdzkiego. Marcin III, biskup žmujdzki, kilka razy traktowal w tym przedmiocie z Albertem II, biskupem wileñskim, granic jednak nie postanowili." 3 Marcin III Lintfari rządzil diecezją žmudzką w latach 1492-1515, a Albert II (bp Wojciech Radziwill) - biskupstwem wileñskim w latach 1507 1519. Jeszcze więc na początku XVI w. granice między obu diecezjami nie byly ustalone. Nic więc dziwnego, že musialo z czasem dojsč do sporów granicznych. Zresztą jeszcze po nieudanych próbach przylączenia pięciu parafii z diecezji wileñskiej do žmudzkiej w okolicach Wilkowyszek biskup žmudzki Jerzy Tyszkiewicz w relacji do Rzymu z 1639 r. pisal o nieustalonych granicach z diecezją wileñska 4. Trzeba tež wziąč pod uwagę to, že diecezja wileñska byla terytorialnie prawie dziesięciokrotnie większą od žmudzkiej, która liczyla w XVIII w. zaledwie 25 700 km 2 powierzchni 5, a wileñska miala 226 000 km 2 obszaru 6. Nasuwa to przypuszczenie, že biskupi žmudzcy mogli byč zainteresowani powiększeniem swego terytorium kosztem sąsiedniego olbrzyma. Spory graniczne o tereny w powiecie upickim Trzeba zaznaczyc, že granica między diecezją wileñska i žmudzką nie przebiegala linią granicy Žmudzi (Ksiestwa Žmudzkiego) 7. W pólnocnej częsci przesuwala się znacznie na wschód obejmując częsč powiatu upickiego, naležącego do województwa trockiego. Uksztaltowanie tego odcinka granicy budzi szczególne zainteresowanie. O nim tak pisal przed laty Wladyslaw Semkowicz: W przebiegu tych granic uderza nas i zaciekawia jeden szczególnie odcinek granicy od strony Žmudzi. Pragnę zwrócic uwage, že tu granica ta przekraczala linię, utworzoną przez dwie rzeki, uwazane za naturalną granicę polityczną litewsko-žmudzką, tj. linię Niewiazy i przedluženie jej stanowiącą rzekę Muszę, która w dalszym swym biegu na terytorium Kurlandii i Semigalii nazywa się AA

SPORY GRANICZNE MIĘDZY DIECEZJĄ ŽMUDZKĄ I WILENSKA W XVII-XVIII WIEKU 127 Kurlandzka. Otož tu diecezja wilenska wkracza na terytorium Žmudzi i obejmuje pod Upitą i pod Poswolem obszary na zachod od tych rzek položone. Byl to widac obszar ekspansji košciola wilenskiego, ktory sobie zdobyl z czasem kosztem diecezji žmudzkiej." 8 To, co okrešlil Semkowicz jako naturalną granicę polityczną litewsko-žmudzką" nie pokrywalo się jednak z faktyczną linią podzialu 9. Dlatego, byč može, powstal taki wniosek koncowy. Opinię Semkowicza o zmianach na rzecz diecezji wilenskiej kosztem žmudzkiej na interesującym nas odcinku podzielil ks. prof. Boleslaw Kumor, ktory tež dodal, že 25 V 1585 r. Sykstus V, listem apostolskim Studium tuum Vilnensis ecclesiae", na prošbę Stefana Batorego, przylączyl do diecezji wilenskiej z diecezji žmudzkiej parafię Poswol" 10. Tymczasem we wspomnianym lišcie papiež pozwala krolowi na przylączenie košciola parafialnego w Poswolu do košciola wilenskiego, ale chodzi tu o katedrę i nie ma mowy o odlączeniu od diecezji žmudzkiej 11. Na podstawie bowiem tego pozwolenia Stefan Batory, dokumentem wystawionym w Grodnie 7 VII 1586 r., nadal katedrze wilenskiej košciol parafialny w Poswolu wraz z majątkiem i dochodami oraz prawem patronatu i z warunkiem utrzymywania tam stalego kaplana 12. Parafia Poswol w chwili swej fundacji w 1497 r. naležala do diecezji wilenskiej 13. Trzeba przyznač rację Grzegorzowi Blaszczykowi, že na polnoc od rzeki Niewiažy nie bylo granic naturalnych między Žmudzią i powiatem upickim. Ten obszar byl kolonizowany od strony diecezji žmudzkiej i od strony diecezji wilenskiej. Uksztaltowanie się tam granic košcielnych bylo rezultatem dlugotrwalych procesow osadniczych, stosunkow wlasnosciowych oraz potrzeb organizacji košcielnej (m.in. odleglošci od ošrodka parafii). W konsekwencji granice te mialy došč skomplikowany przebieg, raczej w niewielkim stopniu wykorzystujac granice naturalne (rzeki)." 14 Poniewaž na tym terenie nie bylo okrešlonych granic, a powstawanie ošrodkow duszpasterskich od strony žmudzkiej i wilenskiej bylo dyktowane potrzebami osadzanej tu ludnošci, musialo tu dochodzič do sporow terytorialnych. Biskupi žmudzcy zglaszali w XVII i XVIII w. pretensje do parafii Poniewiež i Nowe Miasto. Bp M. Wolonczewski w Biskupstwie žmujdzkim" (s. 1) napisal: Znajdujemy w papierach, že w roku 1636 ksiądz Woyda, posylany od Jerzego Tyszkiewicza biskupa žmujdzkiego, byl plebanem w Poniewiežu i Remigole, z tego się okazuje, že wowczas te košcioly naležaly do biskupstwa žmujdzkiego." Obie parafie w chwili swego powstania (Remigola przed 1501, Poniewiez w 1503) naležaly do diecezji wilenskiej 15. Remigola przez caly czas występuje w wykazach parafii diecezji wilenskiej. Poniewiež występuje w spisie kosciolow z 1669 r., uczynionym na synodzie bpa Aleksandra Sapiehy 16 i odtąd stale figuruje w dekanacie wilkomierskim diecezji wilenskiej. Z drugiej jednak strony nie znajdujemy tej parafii w wykazach diecezji žmudzkiej tego okresu. Pojawia się dopiero w synodzie žmudzkim z 1752 r. razem z Nowym Miastem, jako parafie dekanatu Szadow 17. W trzy lata pozniej biskup žmudzki Antoni Tyszkiewicz w relacji do Rzymu (1775) užalal się na oderwanie Nowego Miasta i Poniewieža przez diecezję wilenską 18. To samo powtarza bp Jan Lopacinski w relacji z 1767 r. 19 Gdzie tkwi przyczyna pretensji biskupow žmudzkich, skoro wymienione parafie w chwili založenia naležaly do diecezji wilenskiej. W przypadku Remigoly, o ktorej

128 Tadeusz KRAHEL bp M. Wolonczewski pisze, že w 1636 r. naležala do diecezji žmudzkiej, próbuję to wytlumaczyč tym, iž kanonik wileñski Abraham Wojna, posiadający parafię Remigola, gdy zostal w 1626 r. biskupem žmudzkim, otrzymal od papieža Urbana VIII prawo posiadania tej parafii na pięč lat 20. W 1631 r. otrzymal on prekonizację na biskupstwo wileñskie, a jego miejsce na stolicy žmudzkiej zająl w 1633 r. sufragan wileñski bp Jerzy Tyszkiewicz. Ten z kolei przed swoim przeniesieniem na stolicę žmudzką byl proboszczem Poniewieža 21. Bp A. Wojna będąc biskupem žmudzkim posiadal nadal parafię Remigola w diecezji wileñskiej. Prawdopodobnie takže bp J. Tyszkiewicz zostawszy biskupem žmudzkim równiež zatrzymal parafię Poniewiež. Czy nie tu tkwi przyczyna pretensji do tych parafii, które zresztą z nadania króla Wladyslawa IV w 1636 r., a więc po zbudowaniu kaplicy sw. Kazimierza w katedrze wileñskiej, nadal tej kaplicy na uposaženie 22. Byč može tež, jak pisze G. Blaszczyk, mylono dwie miejscowosci o nazwie Poniewiež, jedna w powiecie upickim, naležąca do diecezji wileñskiej i druga na Žmudzi, na poludnie od Jaswojni 23. Natomiast parafia Nowe Miasto byla mlodszą parafią, gdyž utworzoną w latach 1688 1689 i umieszczono ją w spisie kosciolów diecezji žmudzkiej w 1690 r. Wedlug opinii Grzegorza Blaszczyka wyražalo to nie tyle stan faktyczny, ile raczej pretensje biskupa žmudzkiego do podporządkowania nowej parafii swojej wladzy". Autor ten tlumaczy je tym, iž byč može powolywano się na wzmiankę o kosciele w Nowym Miasteczku, naležącym rzeczywiscie do diecezji žmudzkiej w 1636 r. Byla to jednak blędna identyfikacja, bowiem Nowe Miasteczko to dawna nazwa Szakinowa w powiecie beržañskim, a więc w rejonie odleglym od pogranicza upickiego" 24. Parafię Nowe Miasto zawsze zaliczano do diecezji wileñskiej. Staranla o przytączenie okolic Olwity - Witkowyszek Biskup žmudzki Stanislaw Kiszka w początkach XVII w. zabiegal o przylączenie do swojej diecezji pięciu parafii wileñskich po lewej stronie Niemna w pobližu Wierzbolowa. Chodzilo o parafie: Olwita, Wilkowyszki, Pojewonie, Lankieliszki i Gražyszki. Powolano w tym celu diecezjalne komisje, ale, niestety, komisja wileñska nie przybyla na umówione spotkanie ze žmudzką i ta ostatnia zostawila tylko w Wierzbolowie Diarius Commissionis celebratar Anno 1623" 25. W zwiazku z tym bp Kiszka w 1625 r. skaržyl się do papieža Urbana VIII, že biskupi wileñscy nonnullas eclesias in confiniis hereticorum Prussorum existentes et ad episcopatum Samogitiae legitime spectantes a iurisdictione dicti episcopatus sibi vindicaverunt". Pisze tež z oburzeniem o nie przybyciu komisji biskupa wileñskiego, mimo wczesniejszej zgody i prosi by nuncjusz apostolski tę sprawe rozpatrzyl 26. Do tego wydarzenia nawiazal tež bp žmudzki Jerzy Tyszkiewicz w relacji do Rzymu w 1639 r. wypominajac komisarzom wileñskim nieobecnosč i zaniedbanie. Podkreslil tež brak ustalonych granic między obu diecezjami 27. Wszystko więc pozostalo po dawnemu, czyli wspomniane parafie pozostaly przy diecezji wileñskiej. Powstaje jednak pytanie, gdzie ležy przyczyna tego sporu i starañ biskupów žmudzkich o przylączenie wspomnianych parafii do diecezji žmudzkiej. One bowiem od ich založenia naležaly do diecezji wileñskiej. Jonas Totoraitis jako przyczynę podaje probos-

SPORY GRANICZNE MIĘDZY DIECEZJĄ ŽMUDZKĄ I WILENSKA W XVII-XVIII WIEKU 129^ zcza Wierzbolowa, ktory uwazal, že parafie będące na pograniczu, Olwita, Wilkowyszki, Pajewonie, Gražiszki i Lankieliszki - naležy przylączyč do terenu Wierzbolowa i dlatego do žmudzkiego biskupstwa, chociaž te košcioly byly od początku pod juryzdykcją biskupa wilenskiego. Ten problem wziąl do serca biskup žmudzki i rozpocząl podnosič sprawę z biskupem wilenskim" 28. Biskupi wilenscy nie poszli jednak na ustępstwa. Konflikt o miasto Kiejdany Bardzo zložony byl konflikt o miasto Kiejdany. Parafia kiejdanska, powstala przed 1518 r. i od samego początku naležala do diecezji wilenskiej 29. Miala košciol na lewym brzegu rzeki Niewiažy, a glowna częšč miasta znajdowala się na prawym brzegu. O jakimš zatargu w tym rejonie swiadczy, byč može, protestacja" plebana kiejdanskiego Marcina Rudzkiego z 28 III 1672 r. o wykradzenie košciola i innych rzeczy w grodzie žmudzkim zaniesiona" 30. Nie wiemy jednak nic więcej na ten temat. Ostry natomiast spor rozgorzal po fundacji przez księcia Karola Filipa Radziwilla klasztoru karmelitöw trzewiczkowych w Kiejdanach. W 1704-1705 zbudowano w miešcie košciol i klasztor karmelitow, ktorym biskup žmudzki Jan Zgierski utworzyl w 1713 r. parafię z miasta Kiejdany i kilku wsi, wlączając je oczywišcie do swego biskupstwa 31. Biskupi wilenscy na to jednak zareagowali. Biskup wilenski Michal Zienkowicz, ktory rządzil diecezją w latach 1730-1762, uzgadnial tę sprawę z wlašcicielami Kiejdan, Radziwillami i postanowili, že cale miasto ma naležeč do diecezji wilenskiej. Stanowisko takie potwierdzila tež nuncjatura apostolska 32. Biskupi žmudzcy jednak nie ustępowali i nadal traktowali miasto Kiejdany jako naležące do ich diecezji. Šwiadczą o tym relacje o stanie diecezji do Stolicy Apostolskiej z lat 1748, 1755 i 1767. 33 Spör się przedlužal, gdyž jeszcze w 1767 r. biskup žmudzki Jan Dominik Lopacinski pisal w relacji do Rzymu o tym zatargu. Zaznaczyl tež, že wkrotce ma się spotkač z biskupem wilenskim i sprawę uzgodnič. Tymczasem biskup wilenski Jakub Ignacy Massalski w tym samym roku pisal w relacji do Rzymu, že odzyskal od diecezji žmudzkiej parafię Kiejdany 34. Biskupi žmudzcy nadal jednak miasto Kiejdany traktowali jako naležące do ich diecezji. Bp Jan Dominik Lopacinski w 1774 r. w relacji do nuncjusza Garampiego w wykazie parafii swojej diecezji umiešcil tež košciol parafialny kiejdanski Ojcöw Karmelitöw dawnej obserwancji" 35. Karmelici chcieli naležeč do diecezji žmudzkiej, gdyž to pozwalalo im mieč parafię, skladającą się z miasta Kiejdany i kilku wsi. Przynaležnošč miasta do diecezji wilenskiej tej možliwošci im nie dawala. W czasie wizytacji dziekanskiej dekanatu wilkomierskiego w 1784 r. wizytator odnotowal, že w parafii Kiejdany są karmelici trzewiczkowi, ktorzy wylamują się do diecezji žmudzkiej, aby mieč parafię. Potraktowal jednak miasto jako naležące do parafii kiejdanskiej i diecezji wilenskiej. Z oburzeniem napisal, že karmelici wdzierają się gwaltem", choč miasto naležy do diecezji wilenskiej 36. Spor więc trwal. W wizytacji dziekanskiej z 1796 r. wizytator nie wspomina o košciele karmelitow šw. Jozefa, choč pisze o šwiątyniach innych wyznan w miešcie Kiejdany 37. K. Misius i R. Šinkūnas podają, že do parafii karmelitow miasto Kiejdany i przedmiešcie Januszowo przylączono w 1820 r. 38 Može dopiero wowczas prawnie miasto Kiejdany znalazlo się w diecezji žmudzkiej.

130 Tadeusz KRAHEL Zakoñczenle Spory graniczne między biskupami diecezji žmudzkiej i wileñskiej w XVII i XVIII w. byiy konsekwencja nie okreslonych scisle granic obu biskupstw. Dotyczyly one terenów w powiecie upickim (parafie Nowe Miasto i Poniewiez), parafii przy poiudniowej częsci diecezji žmudzkiej (Olwita, Wilkowyszki, Pojewonie, Lankieliszki i Gražyszki) oraz miasta Kiejdany. Parafie, o przylączenie których zabiegali biskupi žmudzcy, w chwili ich utworzenia naležaly do diecezji wileñskiej. Biskupi zas wileñscy nie zgadzali się na žadne zmiany granic swojej diecezji. Spór o przynaležnosč miasta Kiejdany trwal najdlužej i žadna ze stron nie chciala ustąpič. Stroną inspirującą spory byli biskupi žmudzcy. Naležy tež zaznaczyč, že žrodla nie potwierdzają opinii tych historyków, którzy uwazali, že na pograniczu žmudzkim pod Upitą i Poswolem" miala miejsce ekspansja kosciola wileñskiego i že tam biskupstwo wileñskie poszerzylo swoje granice kosztem diecezji žmudzkiej. PRZYPISY 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Kumor B. Granice metropolii i diecezji polskich (968-1939) // Archiwa, Biblioteki i Muzea Košcielne. 19 (1969). S. 293-294; Tenže. Początki metropolii wileñskiej // Studia Teologiczne. 5-6 (1987-1988). S. 75; Krahel T. Zarys dziejów (archi)diecezji wileñskiej // Studia Teologiczne. 5-6 (1987-1988). S. 13. Codex Mednicensis seu Samogitiae Dioecesis. T. 1. Romae. 1984. S. 40-42; Btaszczyk žmudzka od XV wieku do poczatku XVII wieku. Ustrój. Poznan. 1993. S. 13-17. Wolonczewski M. Biskupstwo žmudzkie. Krakow. 1898. S. 1. Przypis 2. G. Diecezja Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae. T. 1. Dioeceses Vilnensis et Samogitiae. Red. P. Rabikauskas. Romae. 1971. S. 249. Tamže. S. 28; S. Litak tę powierzchnie oblicza na 25 200 km 2 (Litak S. Kosciól laciñski w Rzeczypospolitej okolo 1772 roku. Struktury administracyjne. Lublin. 1996. S. 45). Litak S. Kosciól laciñski. S. 45. Blaszczyk G. Diecezja žmudzka od XV wieku do poczatku XVII wieku. S. 22; Tenže. Žmudž w XVII i XVIII wieku. Zaludnienie i struktura spoleczna. Poznan. 1985. Mapa. Semkowicz W. Mapa historyczna diecezji wileñskiej. Lwów. 1936. S. 8. Zob. Jakubowski J. Mapa Wielkiego Ksiestwa Litewskiego w polowie XVI wieku. Kraków. 1928. Kumor B. Granice metropolii i diecezji polskich (968-1939). T. 19. S. 295, 313-314. Vetera monumenta Poloniaeet Lithuaniae. Ed. A. Theiner. T. 2. Romae. 1863. S. 3. Księga Batoriañska. Zbiór dokumentów ku uczczeniu 350-letnie rocznicy zgony króla Stefana Batorego, wydany na 20-lecie wskrzeszenia Wszechnicy Wileñskiej, oprac. R. Mienicki. Wilno. 1939. S. 45-48. Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileñskiej. T. 1 (1387-1507). Wyd. J. Fijalek i W. Semkowicz. Kraków. 1948. S. 523-525; Ochmañski J. Biskupstwo wileñskie w sredniowieczu. Ustrój i uposaženie. Poznan. 1972. S. 65. Blaszczyk G. Diecezja žmudzka od XV wieku do poczatku XVII wieku. S. 26. Ochmañski J. Biskupstwo wileñskie w sredniowieczu. Ustrój i uposaženie. S. 64-68. Kurczewski J. Biskupstwo wileñskie. Wilno. 1912. Kumor B. Granice metropolii i diecezji polskich (968-1939). S. 313. Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae. T. 1. S. 368. Tamže. S. 405.

SPORY GRANICZNE MIĘDZY DIECEZJĄ ŽMUDZKĄ I WILENSKA W XVII-XVIII WIEKU 13^^ 20 21 22 23 24 25 26 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Codex Mednicensis seu Samogitiae Dioecesis. Pars II. S. 179-180. Misius K., Šinkūnas R. Lietuvos katalikų bažnyčios (žinynas). Vilnius. 1993. S. 270. Tamže. S. 270; Kurczewski J. Košciol zamkowy czyli katedra wilenska w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicznym rozwoju. Cz. 2. Wilno. 1910. S. 265. Blaszczyk G. Diecezja žmudzka od XV wieku do poczatku XVII wieku. S. 25. Tamže. S. 25. Totoraitis J. Ginčas dėl sienos tarp Žemaičių ir Vilniaus diecezijų // Tiesos kelias. 1937. S. 645-652. Codex mednicensis seu Samogitiae Dioecesis. Pars II. Coll. P. Jatulis. Roma. 1980. S. 165. Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae. T. 1. S. 249. Totoraitis J. Sūduvos Suvalkijos istorija. D. 1. Kaunas, 1938. S. 565. Ochmahski J. Biskupstwo wilenskie w sredniowieczu. Uströj i uposaženie. S. 69-70. Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego. Oddzial rekopisöw. R 57. B. 53-1378. Ad Maiorem Dei Gloriam Obseqium... [kopiarz dokumentöw]. K. 954. Wolonczewski M. Biskupstwo žmudzkie. S. 180-181. Litewskie Panstwowe Archiwum Historyczne (dalej: AHL). R 694-1-3507. Dekanatu wilkomirskiego wizyty dziekanskiej akta 1784. K. 45 v i następne. Codex Mednicensis seu Samogitiae Dioecesis. S. 332, 371, 405. Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae. I. S. 201, 405. Tamže. S. 538. AHL. R 694-1-3507. K. 45v. AHL. R 694-1-3 998. Akta wizytacji kosciolöw dekanatu wilkomirskiego 1796. K. 148-151. Misius K., Šinkūnas R. Lietuvos katalikų bažnyčios (žinynas). S. 150. ŽRODLA I OPRACOWANIA Žrodla archiwalne 1. Ad Maiorem Dei Gloriam Obseqium... [kopiarz dokumentów] // Biblioteka Uniwersytetu Wileñskiego. Oddzial rekopisów. F. 57. B. 53-1378. 2. Akta wizytacji kosciolów dekanatu wilkomirskiego 1796 // Litewskie Pañstwowe Archiwum Historyczne. F. 694-1-3998. 3. Dekanatu Wilkomirskiego wizyty dziekañskiej akta 1784 // Litewskie Pañstwowe Archiwum Historyczne. F. 694-1-3507. Zródla drukowane 1. Codex mednicensis seu Samogitiae Dioecesis. Pars I-II. Coll. P. Jatulis. Roma. 1984-1989. 2. Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileñskiej. T. 1 (1387-1507). Wyd. J. Fijalek i W. Semkowicz. Kraków. 1948. 3. Księga Batoriañska. Zbiór dokumentów ku uczczeniu 350-letniej rocznicy zgonu króla Stefana Batorego, wydany na 20-lecie wskrzeszenia Wszechnicy Wileñskiej. Oprac. R. Mienicki. Wilno. 1939. 4. Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae. T. 1. Dioeceses Vilnensis et Samogitiae. Red. P. Rabikauskas. Romae. 1971. Opracowania 1. Blaszczyk G. Diecezja žmudzka od XV wieku do początku XVII wieku. Ustrój. Poznañ. 1993. 2. Blaszczyk G. Žmudž w XVII i XVIII wieku. Zaludnienie i struktura spoleczna. Poznañ. 1985. 3. Jakubowski J. Mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego w polowie XVI wieku. Kraków. 1928.

132 Tadeusz KRAHEL 4. Krahel T. Zarys dziejów (archi)diecezji wileñskiej // Studia Teologiczne. 5-6 (1987-1988). S. 7-72. 5. Kumor B. Granice metropolii i diecezji polskich (968-1939) // Archiwa, Biblioteki i Muzea Košcielne. 18-24 (1969-1972). 6. Kumor B. Początki metropolii wileñskiej // Studia Teologiczne. 5-6 (1987-1988). S. 73-97. 7. Kurczewski J. Biskupstwo wileñskie. Wilno. 1912. 8. Kurczewski J. Kosciól zamkowy czyli katedra wileñska w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicznym rozwoju. Cz. 2. Wilno. 1910. 9. Litak S. Kosciól laciñski w Rzeczypospolitej okolo 1972 roku. Struktury administracyjne. Lublin. 1996. 10. Misius K., Šinkūnas R. Lietuvos katalikų bažnyčios (žinynas). Vilnius. 1993. 11. Ochmanski J. Biskupstwo wileñskie w sredniowieczu. Ustrój i uposaženie. Poznañ. 1972. 12. Semkowicz W. Mapa historyczna diecezji wileñskiej. Lwów. 1936. 13. Totoraitis J. Ginčas dėl sienos tarp Žemaičių ir Vilniaus diecezijų // Tiesos kelias. 1937. 14. Totoraitis J. Sūduvos Suvalkijos istorija. 1 dalis. Kaunas. 1938. 15. Wolonczewski M. Biskupstwo žmujdzkie. Kraków. 1898. Gauta: 2009 04 28 Parengta spaudai: 2009 08 17 Tadeusz KRAHEL BORDER DISPUTES BETWEEN THE DIOCESES OF SAMOGITIA AND VILNIUS IN THE 17-18TH Summary CENTURY Dioceses of Samogitia and Vilnius were founded in missionary countries that had just been Christianized, and that is why in incorporating documents there were no clear borders stated. The diocese of Vilnius, founded in 1388, encompassed Lithuanian territory and Ruthenian lands of the northern part of the Grand Duchy of Lithuania. Its southern part already had Latin dioceses (Kiev, Kamianets and Lutsk). After the victory at Grunwald, Lithuania regained Samogitia from the Teutonic Knights. King Wladyslaw Jagiello and the Grand Duke Vytautas undertook Christianization activities which resulted in the foundation of the diocese of Samogitia in 1417. Since then both dioceses had bordered one with another but the frontiers were not clearly deli mited. Even in the early 16th century, Martin III Lintfari, the bishop of Samogitia, tried to delimit the borders with Albert II, the bishop of Vilnius. However, no decisions had been made. Thus, it was not surprising that sometimes border disputes arose. Primeval forests on Vilnius-Samogitia borderland were colonized from both sides. When these colonists met, the border contentions were likely to occur. Disputes during the 17 th and 18 th century concerned the area in Upytė district (Naujamiestis and Panevėžys parishes), parishes adjacent to the southern part of the diocese of Samogitia (Alvitas, Vilkaviškis, Pajevonys, Lankeliškiai, Gražiškiai) and the town of Kėdainiai. Parishes that bishops of Samogitia wanted to annex belonged to the diocese of Vilnius when they were founded. The bishops of Vilnius did not consent to any changes in the borders of their diocese. The dispute over Kėdainiai had lasted for the longest period of time and neither of the sides yielded. The side that inspired the contention were the bishops of Samogitia. It should be stated that the sources do not confirm opinions of those historians who have believed that on Samogitian borderland, "near Upytė and Pasvalys", the expansion of the Church of Vilnius took place and that the diocese of Vilnius extended its borders at the expense of the diocese of Samogitia.

SPORY GRANICZNE MIĘDZY DIECEZJĄ ŽMUDZKĄ I WILENSKA W XVII-XVIII WIEKU 133^ Tadeusz KRAHEL GINČAI DĖL SIENŲ TARP ŽEMAIČIŲ IR VILNIAUS VYSKUPIJŲ XVII-XVIII A. Santrauka Vilniaus ir Žemaičių vyskupijos buvo sukurtos jau apkrikštytuose kraštuose, todėl jas įforminančiuose dokumentuose nebuvo nustatytos jų tarpusavio sienos. 1388 m. sukurta Vilniaus vyskupija apėmė tikrą'ą Lietuvą ir slavų žemes šiaurinėje Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės dalyje. Pietinė vyskupijos dalis ribojosi su jau egzistavusiomis lotyniškomis vyskupijomis (Kijevo, Kameneco ir Lucko). Po Žalgirio mūšio Lietuva atgavo iš kryžiuočių Žemaitiją. Karalius Vladislovas Jogaila ir didysis kunigaikštis Vytautas pradėjo joje christianizacijos procesą, 1417 m. buvo sukurta Žemaičių vyskupija. Abi vyskupijos ribojosi tarpusavyje, nors sienos nebuvo tiksliai nustatytos. XVI a. pradžioje Žemaičių vyskupas Martynas III Lintfari su Vilniaus vyskupu Albertu II nesėkmingai bandė nustatyti vyskupijų ribas. Todėl nieko keista, kad kartais iškildavo ginčų dėl sienos. Vilniaus-Žemaičių vyskupijų paribio giria buvo apgyvendinama iš abiejų pusių, tai taip pat galėjo turėti įtakos sienų problemai. XVII-XVII a. ginčai dėl sienų iškilo Upytės paviete (Naujamiesčio, Panevėžio parapijos), pietinėje Žemai čių vyskupijos dalyje (Alvitas, Vilkaviškis, Pajevonys, Lankeliškiai, Gražiškiai) ir Kėdainių mieste. Parapijos, kurias prisijungti siekė Žemaičių vyskupai, sukūrimo metu priklausė Vilniaus vyskupijai. Vilniaus vyskupai nesutiko su jokiais savo vyskupijos sienų pakeitimais. Ginčas dėl Kėdainių miesto priklausomybės tęsėsi ilgiausiai, nė viena pusė nenorėjo nusileisti. Žemaičių vyskupai inspiravo konfliktus. Šaltiniai nepatvirtina kai kurių istorikų nuomonės, kad Žemaičių pasienyje netoli Upytės ir Pasvalio" Vilniaus bažnyčia vykdė ekspansiją ir kad Vilniaus vyskupai išplėtė savo teritoriją prisijungdami dalį Žemaičių vyskupijos. PAGRINDINIAI ŽODŽIAI: Bažnyčios istorija, Lietuva, Vilniaus vyskupija, Žemaičių vyskupija. KEY WORDS: Church history, Lithuania, Vilnius diocese, Samogitian diocese. Tadeusz KRAHEL - teologijos mokslų daktaras Bažnyčios istorijos srityje, Balstogės arkivyskupijos dvasinės se minarijos profesorius. Adresas: ul. Warszawska 46, 15-077 Bialystok. El. paštas krahel64@interia.pl. Tadeusz KRAHEL - PhD in the History of the Church, professor at the Higher Spiritual Seminary in Bialystok. Address: ul. Warszawska 46, 15-077 Bialystok. E-mail: krahel64@interia.pl.