Jedynie w Kaliszu... 1

Jedynie w Kaliszu... 1

Witamy w Kaliszu, mieście nie tylko w Polsce najstarszym, ale i mieście, od którego, być może, zaczęło się państwo polskie. Mieście o przebogatej historii i wielokulturowej, wielonarodowej i wielowyznaniowej tradycji, o najstarszym i najpiękniej położonym parku. Mieście dziesiątków mostów i zabytków, mieście malowniczym i fotogenicznym. Mieście, które, mimo licznych kataklizmów jakie je dotknęły w przeszłości z tragedią z sierpnia 1914 r. na czele - powstaje niczym Feniks z popiołów, rozwija się i pięknieje. Poznajmy to, co JEDYNIE W KALISZU. W niniejszym wydawnictwie proponujemy spacer po mieście na trzynaście (nie jesteśmy przesądni) różnych sposobów, według tras tematycznych, z których żadna nie jest mniej ciekawa od pozostałych. A w bonusie dorzucamy jeszcze trasę czternastą prowadzącą do atrakcji perły krajoznawczej Wielkopolski, położonego 15 km od Kalisza Gołuchowa. Układ tras i tekst: Piotr Sobolewski Foto: Andrzej Matysiak MIASTO!!! Literatura: Anders P.: Kalisz, Ostrów Wlkp. i okolice, Poznań 1986 Barańska I.: Architektura Kalisza w dobie Królestwa Kongresowego, Kalisz 2002 Chlebba T.: Kalisz na starych pocztówkach, Łódź 2011 Dobak- Spltt K, Splitt J.A.: Kalisz poprzez wieki, Kalisz 1988 Kaczmarek A.: Dzieje kaliskich ulic, Kalisz 2002 (-): Kaliski kalejdoskop przewodnicki 2009, oprac. P. Sobolewski, Kalisz 2010 (-): Kaliski kalejdoskop przewodnicki 2010, oprac. P. Sobolewski, Kalisz 2011 (-): Kalisz i region kaliski. 260 pytań i odpowiedzi, oprac. G. Schlender, Kalisz 2010 Kor- Walczak E.: Baśnie i legendy kaliskie, Kalisz 2002 Kościelniak Wł.: Kalisz. Przewodnik, Kalisz 2002 Kościelniak Wł.: Leksykon kaliski, Kalisz 2008 Kościelniak Wł.: Wędrówki po moim Kaliszu, Kalisz 2010 Kościelniak Wł., Walczak K.: Kronika miasta Kalisza, Kalisz 1998, 2002 Kunicki B.M.: Ballady kaliskie, Kalisz, 1991 Pniewski T.: Kalisz z oddali, Kalisz 1988 (-): Portret miasta. Architektura Kalisza w dokumentach archiwalnych, pod red. G. Schlender i J. A. Splitta, Kalisz 2010 Polanowski E.: W dawnym Kaliszu, szkice z życia miasta 1850 1914, Poznań 1979 Polanowski E.: Życie literackie Kalisza, Warszawa 1987 Rusiński Wł: Kalisz. Zarys dziejów, Poznań 1983 Rusiński Wł: Życie codzienne w Kaliszu w dobie Oświecenia, Poznań 1988 Sutarzewicz H.: : Kalisz w literaturze, Kalisz 1984 Tabaka A., Błachowicz M.: Nowy Kaliszanin, Kalisz 2010 (-): Zabytkowe świątynie Kalisza, tekst A. Woźniak, Kalisz 1997 2

I. Od Ptolemeusza do Bolesława Pobożnego Kalisz miastem w Polsce najstarszym, a ściślej miastem z najstarszą metryką. Wystawił ją już w połowie II w. grecki uczony Ptolemeusz, umieszczając osadę o nazwie Kalisia na swojej mapie, służącej wędrującym nad Bałtyk po bursztyn kupcom rzymskim. Kolejny ślad Kalisza odnajdujemy we wczesnopiastowskim grodzie, z którego być może Piastowie podejmowali swoje zjednoczeniowe wyprawy. Po latach świetności w okresie rządów Mieszka III Starego gród upadł, a Kalisz został lokowany w nowym miejscu. Miało to miejsce w połowie XIII w., w czasach księcia Bolesława Pobożnego Proponujemy trasę: Piwonice (1) - rezerwat archeologiczny i kościółek p.w. św. Wojciecha na Zawodziu (2) - kościół p.w. św. Gotarda (3) - MOZK (34) - kościół p.w. św. Stanisława Biskupa (67) - kościół p.w. św. Mikołaja (53) Przejście całej trasy zajmie ok.6 godz., a w wersji skróconej ok. 5 godz. Do Piwonic konieczny dojazd samochodem. II. Początki miasta lokacyjnego Po stworzeniu przez Henryka Brodatego osady obronnej i rzemieślniczo-targowej w miejscu obecnej starówki, Bolesław Pobożny nadał jej w 1257 r. prawa miejskie. W tym okresie powstają pierwsze dwa, istniejące do dziś kościoły, powstają obronne wały, zastąpione wkrótce, za czasów wnuka Bolesława - króla Kazimierza Wielkiego, murami. A wewnątrz nich zostaje wytyczony, zachowany do dziś, układ ulic z rynkiem, na którym wkrótce pojawia się pierwszy murowany ratusz. W XIV w. Kalisz ma już też zamek. Niektóre z tych obiektów możemy obejrzeć i dzisiaj Proponujemy trasę: zamek (51) - kościół p.w. św. Mikołaja (53) - gotycka kamienica (54) - mury obronne przy Parczewskiego (55) - Plac Jana Pawła II (50) - baszta Dorotka (57) - mury przy Kadeckiej (65) - kościół p.w. św. Stanisława Biskupa (67) - Główny Rynek z ratuszem (70) - MOZK (34) Przejście całej trasy zajmie ok. 3 godz. (z wejściem na wieżę ratusza i zwiedzeniem ekspozycji w muzeum - 5 godz.) 3

III. Miasto kościelnych wież Kalisz leży w obniżeniu terenu, zatem wjeżdżających do miasta przyjezdnych uderza zapewne widok miasta wynurzającego się z porannych mgieł. Oczom przybyszów ukazują się kolejne wieże kaliskich kościołów, których w samym centrum jest kilkanaście (choć, ściśle biorąc, nie wszystkie mają wieże). Każdy z nich kryje prawdziwe skarby, wybierzmy się więc szlakiem kaliskich świątyń. Proponujemy trasę: rezerwat archeologiczny i kościółek p.w. św. Wojciecha na Zawodziu (2) - kościół p.w. św. Gotarda (3) - kościół pobernardyński i most Bernardyński (23) - bazylika p.w. Wniebowzięcia NMP (58) - kościół Garnizonowy (62) - kościół p.w. św. Mikołaja (53) - kościół p.w. św. Stanisława Biskupa (67) - kościół poreformacki (49) kościół Opatrzności Bożej (40) kościół Miłosierdzia Bożego (41) Przejście całej trasy zajmie ok. 9 godz., a w wersji skróconej 7 godz. Wykorzystanie samochodu przy realizacji pełnego programu skraca wycieczkę o 1,5 godz. IV. Szlakiem architektury klasycystycznej i neoklasycystycznej Dzieje architektury w Kaliszu miały kilka dość wyraźnie zaznaczonych okresów. Do końca XVI w. wśród murowanych budynków miasta lokacyjnego dominował zdecydowanie gotyk. Wiek XVII i XVIII to dominacja budowli barokowych, którym początek dała świątynia jezuicka. Natomiast w wieku XIX, głównie za sprawą architektów: Sylwestra Szpilowskiego i Franciszka Reinsteina, Kalisz dorobił się wielu, czasem bardzo reprezentacyjnych, obiektów klasycystycznych. Większość z nich nie przetrwała do dnia dzisiejszego, ale i tak, by poznać te ocalałe, trzeba zafundować sobie solidną wycieczkę. Na pewno warto tym bardziej, że galerię budowli klasycystycznych uzupełniły w XX w. kolejne, wybudowane w stylu do klasycyzmu nawiązującego. Proponujemy trasę: fabryka Repphana (24) - pałac Puchalskich (25) kamienica Przechadzkiego (26) - Szkoła Wojewódzka (52) Plac Jana Pawła II (50) dzwonnica (59) pałac Komisji Wojewódzkiej (60) - Główny Rynek z ratuszem (70) - sala musztry Korpusu Kadetów (64) - teatr (6) - bank NBP (7) Al Wolności (8) - Trybunał i most Trybunalski (9) - mosty Kamienny i Reformacki (68) - byłe koszary przy rogatce (44) - Rogatka Wrocławska (48) cmentarz katolicki (46). Przejście całej trasy zajmie ok. 4 godz.(z wejściem na wieżę ratusza 5 godz.) 4

V. Śladami kaliskich Żydów Jednym z wielu atutów Kalisza są jego wielokulturowe tradycje. Wpisuje się w nie bardzo mocno historia kaliskiej społeczności żydowskiej. Począwszy od XII w., kiedy żydowscy mincerze bili monety dla księcia Mieszka III Starego, aż po tragiczną II wojnę światową, Żydzi stanowili pokaźny odsetek (bywało, że i do 45 %) mieszkańców naszego miasta, wywierając istotny wpływ na jego życie gospodarcze, społeczne i kulturalne. Wydany w 1264 r. tzw. Statut kaliski to pierwszy na ziemiach polskich akt prawny regulujący status społeczności żydowskiej. I chociaż, na skutek działań hitlerowskiego okupanta, w Kaliszu nie ma już wielu Żydów ani cenniejszych po nich pamiątek, to jednak spacer, którego ukoronowaniem będzie obejrzenie ekspozycji w domu przedpogrzebowym na nowym cmentarzu żydowskim, będzie doskonałą lekcją historii i tolerancji. Proponujemy trasę: Nowy Rynek (29) - planty (28) - budynek Talmud Tory (69) - dawna dzielnica żydowska (32) - nowy cmentarz żydowski (39) Przejście całej trasy i zwiedzenie ekspozycji zajmie ok. 4 godz. Wykorzystanie samochodu skraca wycieczkę o pół godziny. VI. Stare dzieje kaliskiego przemysłu Mimo utraty niepodległości przez Polskę, Kalisz na progu XIX w. miał wiele korzystnych przesłanek ku temu, by wzorem Europy zachodniej i tu mógł rozwijać się dynamicznie przemysł. Położonemu w pobli żu granicy rosyjsko pruskiej miastu sprzyjały przez pewien czas polityka celna i protekcjonizm władz. Kalisz był ważnym ośrodkiem administracyjnym i znaleźć w nim też można było tanią siłę roboczą, którą stanowili zarówno zubożali rzemieślnicy jak i napływający do miasta chłopi. Nastała era maszyny parowej, a Prosna dostarczała wody do napędu maszyn, natomiast pobliskie lasy drewna niezbędnego do budowy. Zwabiani udogodnieniami i ulgami fabrykanci licznie przybywali do miasta. Proponujemy trasę: Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku (11) - fabryka Repphana (24) - Niecała (19) - kamienica Przechadzkiego (26) - Majkowska (30) - fabryka Fibigera (31) - fabryka Gaedego (33) - cmentarz ewangelicki (47) Przejście całej trasy zajmie ok. 5 godz., a w wersji skróconej 4 godz. Do Opatówka konieczny dojazd samochodem. 5

VII. Szlakiem prawosławia Greko-katolicyzm zawitał do Kalisza w XVII w. za sprawą kupców macedońskich. Wzbogaceni na handlu, m.in. winem, postawili w Kaliszu kilka kamienic (w jednej z nich mieli swą pierwszą kaplicę), założyli też cmentarz za rogatką. Później, w wyniku dostania się po 1815 r. Kalisza pod panowanie rosyjskie, w mieście pojawiło się wielu urzędników i wojskowych wyznania prawosławnego. Ich pobyt, może nie do końca mile widziany, odcisnął istotne piętno na wyglądzie, życiu i historii miasta, a niektórzy przedstawiciele rosyjskiej władzy, m.in. wicegubernator Rybnikow czy gubernator Daragan byli postrzegani przez Polaków bardzo pozytywnie. Trzecią grupę ludności wyznania prawosławnego stanowili Ukraińcy, internowani w Kaliszu i Szczypiornie po I wojnie. Proponujemy trasę: Plac Jana Pawła II (50) - Niecała (19) cerkiew (20) - pałac Komisji Wojewódzkiej (60) - sala musztry Korpusu Kadetów (64) - Główny Rynek z ratuszem (70) - cmentarz greko- -katolicki (prawosławny) (45) COSSW (36) - cmentarz ukraiński w Szczypiornie (35) Przejście całej trasy zajmie ok. 7 godz., a w wersji skróconej 5 godz. Do Szczypiorna konieczny dojazd samochodem. VIII. Kaliszanie kochają teatr Tradycje teatralne w Kaliszu sięgają wieku XV, kiedy to goszczącemu wielokrotnie w kaliskim zamku Władysławowi Jagielle prezentowano krótkie formy sceniczne. U schyłku XVI stulecia w kaliskim kolegium jezuickim zaczął funkcjonować teatr szkolny. Pierwszą sztukę wystawił on w 1584 r., a dwa inne przedstawienia tego teatru obejrzał nawet król Zygmunt III Waza. Na prawdziwy teatr przyszło jednak kaliszanom poczekać jeszcze przeszło dwie dekady - do czasu, gdy pod koniec XVIII wieku przybyły do miasta z krótkimi wizytami kolejne trupy teatralne, a zwłaszcza do lata 1800 r., kiedy zawitał tu zespół warszawskiego Teatru Narodowego pod kierunkiem Wojciecha Bogusławskiego. Pierwsze przedstawienia odbyły się w zwykłej drewnianej szopie, nazwanej przez niego nędzną budą. Nie zraziło to jednak, dopingowanego przez rozmiłowanych w sztuce teatralnej kaliszan, Bogusławskiego. Do Kalisza przyjechał jeszcze wielokrotnie, jest w nim do dziś, jako patron teatru, którego budynek też miał swą burzliwa i dramatyczną historię. Proponujemy trasę: kamienica Przechadzkiego (26) - zamek (51) - budynek kolegium Jezuickiego (63) - sala musztry Korpusu Kadetów (64) - dom Rzemieślnika (66) - teatr (6) Al. Wolności (8) Przejście całej trasy zajmie ok. 2 godz. 6

IX. Kaliskie tradycje literackie, muzyczne i plastyczne Kolejną dziedziną życia społecznego i kulturalnego, w której Kalisz ma spore osiągnięcia jest literatura, muzyka i plastyka. Kaliszanie już od początków XIX w. zaangażowani byli w każdą z nich, organizując imprezy i odczyty literackie, koncerty i wystawy, zakładając, w trudnym przecież okresie zaborów, stowarzyszenia propagujące poszczególne dyscypliny sztuki, jak np. jedno z pierwszych na ziemiach polskich, Towarzystwo Muzyczne. W każdej z tych dziedzin może też pochwalić się wybitnymi twórcami: literatami - Asnykiem, Konopnicką, Dąbrowską, Stefanem Otwinowskim czy Wandą Karczewską, muzykami rodziną Wiłkomirskich i Henrykiem Melcerem czy wreszcie grafikami: Tadeuszem Kulisiewiczem i Mieczysławem Kościelniakiem. Proponujemy trasę: muzeum w Russowie (21) - pałac Puchalskich (25) - szkoła muzyczna (56) - pomnik Asnyka (27) - Szkoła Wojewódzka (52) - pałac Komisji Wojewódzkiej (60) - budynek b. kolegium Jezuickiego (63) - Zamkowa (71) - planty (28) - kościół p.w. św. Mikołaja (53) - Główny Rynek z ratuszem (70) - cmentarz katolicki (46) - pomnik Konopnickiej (43) Przejście całej trasy zajmie ok. 6 godz., a w wersji skróconej ok. 4 godz. Do Russowa konieczny dojazd samochodem. X. Szlak wojskowy i martylologiczny Choć obecnie w Kaliszu nie stacjonuje żadna jednostka wojskowa, to w przeszłości miasto gościło mundurowych bardzo często. I nie zawsze byli to pożądani goście. W historii najnowszej bardzo tragicznie zapisały się wydarzenia z początków I wojny światowej, mieliśmy internowanych legionistów, a kilka lat później Kalisz był bezpośrednim zapleczem działań powstania wielkopolskiego. W okresie międzywojennym byliśmy dumni z kaliskiego wojska, które dobrze zapisało się w wojnie z bolszewikami, a potem w kampanii wrześniowej. W czasie II wojny działał ruch oporu, a ludność miasta poniosła wówczas olbrzymie straty. Byli też kaliszanie, pomordowani w Katyniu. Tak więc miasto pełne jest mogił żołnierskich i miejsc pamięci, których śladem przejść wręcz wypada Proponujemy trasę: cmentarz tyniecki (14) więzienie (18) - cmentarz żołnierski na Majkowie (22) - kościół pobernardyński i most bernardyński (23) - Główny Rynek z ratuszem (70) - Plac św. Józefa (61) - pałac Komisji Wojewódzkiej (60) - kościół Garnizonowy (62) - sala musztry Korpusu Kadetów (64) - dom Rzemieślnika (66) - cmentarz żołnierzy radzieckich (5) - kościół poreformacki (49) - byłe koszary na Rogatce (44) - cmentarz katolicki (46) - cmentarz ewangelicki (47) - pomnik ofiar 1914 r. (38) - COSSW (36) - cmentarz ukraiński w Szczypiornie (35) Przejście całej trasy zajmie ok. 6 godz., a w wersji skróconej 4,5 godz. Na Tyniec i do Szczypiorna konieczny dojazd samochodem. 7

XI. Kalisz Wenecją Północy Do Wenecji porównał Kalisz jeden z bohaterów Nocy i Dni, i miasto chyba na to określenie zasłużyło. Prosna i jej liczne dopływy, kanały i odgałęzienia od wielu wieków odgrywała znaczącą rolę w osadnictwie, urbanistyce, lokalizacji przemysłu i innych sferach życia Kalisza. Dodaje miastu niepowtarzalnego uroku w jej wodach przegląda się m.in. teatr i park. Ale potrafiła też, w czasie licznych powodzi, dać się mieszkańcom we znaki. Obecnie w Kaliszu doliczyć się można blisko trzydziestu mostów, część z nich to prawdziwe perełki architektury. Proponujemy trasę: Piwonice (1) - rezerwat archeologiczny na Zawodziu (2) - ogródek Jordanowski (4) - park Miejski (10) - teatr (6) - Aleja Wolności (8) Trybunał i most Trybunalski (9) - mosty Kamienny i Reformacki (68) - kościół pobernardyński i most Bernardyński (23) - więzienie i most Warszawski (18). Przejście całej trasy zajmie ok. 5 godz., a w wersji skróconej ok. 4 godz. Do Piwonic konieczny dojazd samochodem. XII. Obiekty sportowe i rekreacyjne Kalisz nie jest obecnie potęgą na mapie sportowej Polski, w przeszłości mógł pochwalić się sporymi osiągnięciami. Już w XIX w. powstały tu sportowe towarzystwa: wioślarskie i cyklistów, a w międzywojniu znad Prosny wywodzili się najlepsi w Polsce zawodnicy w tych dyscyplinach. W podkaliskim Szczypiornie po raz pierwszy Polacy zagrali w piłkę ręczną. Po wojnie kaliszanie cieszyli się z sukcesów swoich bokserów, a jeszcze niedawno siatkarek. W bogate tradycje wpisuje się współczesność poprzez coraz bogatszą ofertę obiektów służących sportowi i rekreacji. Proponujemy trasę: las winiarski i zalew na Pokrzywnicy (13) - Aquapark (15) - stadion Miejski (16) - kompleks obiektów sportowych na ul. Łódzkiej (17) - ogródek Jordanowski (4) - kompleks obiektów sportowych na Dobrzecu (37) Przejście całej trasy zajmie ok. 5 godz., a w wersji skróconej ok. 4 godz. Do Winiar i na Dobrzec konieczny dojazd samochodem. 8

XIII. Zielony Kalisz Kalisz to również miasto zieleni. Urokliwe są jego tereny podmiejskie, położone nad Prosną, Pokrzywnicą czy Swędrnią. Miasto posiada planty oraz dwa nowe parki. Zielone są nowe osiedla mieszkaniowe. Ale największą chlubą Kalisza jest jego stary park najstarszy park miejski na ziemiach polskich. W dodatku rewelacyjnie położony: pięć minut od rynku i ruchliwego centrum, opływany ramionami Prosny, jej kanałów i strumyków. Nostalgiczny i piękny o każdej porze, Proponujemy trasę: dolina Swędrni (12) - las winiarski i zalew na Pokrzywnicy (13) - park Miejski (10) - cmentarz żołnierzy radzieckich (5) - ogródek Jordanowski (4) park Przyjaźni (42) Przejście całej trasy zajmie ok. 5 godz., a w wersji skróconej 3 godz. Do Nędzerzewa i do Winiar konieczny dojazd samochodem. XIV. Gołuchów z wizytą u Działyńskich Doskonałym uzupełnieniem wędrowania po Kaliszu będzie wypad do nieodległego Gołuchowa. Niewielka miejscowość oferuje wszystko, czego potrzeba turyście: tereny zielone i rekreacyjne, ciekawe obiekty przyrodnicze, a przede wszystkim pamiątki historyczne. Wśród tych ostatnich największą atrakcją jest zamek w stylu renesansowych budowli znad Loary i udostępniona w nim kolekcja Izabelli Czartoryskiej Działyńskiej, stanowiąca zalążek jednego z najstarszych muzeów na ziemiach polskich. Proponujemy trasę: las gołuchowski (72) kamień św. Jadwigi (73) - zalew na Ciemnej (74) zamek (75) placówki O.K.L. (76) - park (77) - zagroda żubrów (78) Przejście całej trasy zajmie ok.5 godz.. a w wersji skróconej ok. 3 godz. Do Gołuchowa dojeżdżamy samochodem (15 km.). Obiekty zaznaczone kursywą podczas zwiedzania w wersji skróconej mogą być pominięte. 9

1 - Piwonice: historyczna dzielnica Kalisza położona na jego płd-wsch. krańcu. To tu prawdopodobnie znajdowała się jedna z osad tworzących, zapisaną w II w. przez Ptolemeusza, Kalisię. Archeolodzy już niemal od pól wieku prowadzą swoje badania, odkrywając ślady osadnictwa z okresów jeszcze starszych niż rzymski. Dodatkowym atutem Piwonic jest ich lokalizacja na wysokim tarasie, z którego rozciąga się rozległa panorama w stronę położonej na wschodzie góry Chełmskiej. Obiekt położony na trasach nr: I i XI. 2 rezerwat archeologiczny i kościółek p.w. św. Wojciecha na Zawodziu: istnieje w miejscu, w którym już od X w., wykorzystując obronne, wówczas wyspiarskie położenie tego miejsca, istniał gród. Być może właśnie stąd pierwsi Piastowie wyruszali na swoje zjednoczeniowe wyprawy, tworząc tym samym zręby pod przyszłe państwo. Lata świetności grodu przypadają na wiek XII, kiedy to rezydował tu, niechciany w Krakowie, książę Mieszko III Stary. Tu też, w pobudowanej za jego czasów okazałej kolegiacie p.w. św. Pawła, władca został w 1202 r. pochowany. Wkrótce potem, po najeździe Henryka Brodatego, gród został zniszczony. Obecnie zabezpieczono fundamenty kolegiaty i zrekonstruowano część obiektów. A wokół grodziska dzielnice, w których przed tysiącem lat funkcjonowały podgrodowe osady handlowe i rzemieślnicze. Każda z nich miała swoją własną świątynię - powstały w 1798 r. na miejscu jednej z nich drewniany kościółek stanowi również sporą atrakcję. Obiekt położony na trasach nr: I, III i XI. 3 - kościół p.w. św. Gotarda: obecna, neogotycka świątynia powstała wprawdzie zaledwie przed stu laty, ale drewniane kościółki bądź kapliczki istniały tu - w przygrodowej osadzie Rypinek - już od dziewięciu przynajmniej wieków. Bezpośrednią poprzedniczkę dzisiejszego kościoła była, zbudowana w poł. XVIII w. przez pustelnika Benedykta Janiszewskiego modrzewiowa kapliczka wkomponowana w sielski krajobraz okolicy. Stanęła ona - podobnie jak i współczesna świątynia - na wzgórzu usypanym ponoć przez żołnierzy, używających zamiast łopat ludzkich czaszek. W czasie II wojny była jedyną kaliską świątynią katolicką dla Polaków, o czym zadecydowało jej peryferyjne położenie (forma hitlerowskiej szykany) oraz niemiecka proweniencja patrona. Z kościołem związanych jest kilka postaci wybitnych proboszczów, m.in. księży Martuzalskiego czy Sieradzana, zasłużonych - poprzez postawę w czasie II wojny też dla sprawy narodowej. Obiekt położony na trasach nr: I i III. 10

4 - ogródek Jordanowski: położony na terenie tzw. Nowego Parku kompleks rekreacyjny, powstały pod koniec XIX w. w wyniku realizacji idei krakowskiego lekarza Henryka Jordana, głoszącego hasła profilaktyki zdrowotnej poprzez ruch. W kaliskim wariancie znalazło się miejsce dla placów zabaw, małego basenu, urządzeń gimnastycznych, bieżni i piaskownicy oraz kilku boisk. Na jednym z nich rozegrano w 1911 r. pierwszy w Kaliszu mecz piłkarski. Z czasem dobudowano tam również szopy, umożliwiające korzystanie z dobrodziejstw ruchu przez cały rok. Obecnie w ogródku nie ma już większości elementów dawnego wyposażenia, pojawiła się za to rampa dla rolkowców oraz ogródek ruchu drogowego. A obok, nad Prosną i odbijającym od niej kanałem Rypinkowskim, odnajdziemy szereg przystani. Wśród nich - należącą do założonego w 1894 r. Kaliskiego Towarzystwa Wioślarskiego, uchodzącego za najstarsze stowarzyszenie sportowe w Wielkopolsce. Na miejscu pierwszej drewnianej przystani stoi dziś nowocześniejsza, umożliwiająca profesjonalne przygotowanie wioślarzy i kajakarzy - w tym olimpijczyków. Ogródek Jordanowski leży przy Częstochowskiej - ulicy, którą corocznie, począwszy od 1637 r,, wychodzą (i wracają) pielgrzymi. Kaliska pielgrzymka na Jasną Górę jest najstarszą na ziemiach polskich i jedyną, której uczestnicy odbywają podróż w obu kierunkach pieszo. Obiekt położony na trasach nr: XI, XII i XIII. 5 - cmentarz żołnierzy radzieckich: założony w 1945 r. kiedy to, na blisko 3 hektarowej powierzchni Nowego Parku, pochowano 317 żołnierzy poległych wówczas w walkach w rejonie Kalisza. W większości bardzo młodzi ludzie spoczywają w mogiłach zbiorowych i indywidualnych. Wśród tych ostatnich, na honorowym miejscu, w cieniu strzelistego pomnika upamiętniającego poległych, w towarzystwie armat - weteranek, znajdują się oficerskie groby płk Iwana Dowydenki i mjr Iwana Żydkowa. Przekształcony w 1951 r. park, zwany oficjalnie Parkiem Paderewskiego, a bardziej swojsko borkiem laskiem, zachował, mimo nowego przeznaczenia, swój, jeszcze międzywojenny, urok. Obiekt położony na trasach nr X i XIII. 6 - teatr: budowany w okresie międzywojennym według projektu Czesława Przybylskiego jest trzecim już obiektem teatralnym, który tu postawiono. Pierwsze spektakle Kalisz oglądał już - w innym wprawdzie miejscach - w wieku XVI, ukoronowaniem teatralnych ciągot kaliszan było wybudowanie przy ówczesnej rogatce Rypinkowskiej obiektu teatralnego z prawdziwego zdarzenia. Jego powstanie miało być jednym z elementów promocji miasta w związku z, mającym miejsce w Kaliszu w 1835 r., tzw. zjazdem cesarzy. 11

Kiedy spłonął, pół wieku później postawiono w tym samym miejscu budynek teatralny numer dwa. Jeszcze piękniejszy i jeszcze bardziej pechowy. Zniszczyli go, po 14 latach istnienia, Prusacy w pierwszych dniach I wojny. Na jego gruzach postawiono obecny obiekt. Podziw budzi zarówno jego neoklasycystyczna architektura jak i, niespotykane gdzie indziej w Polsce, położenie. Budynek wieńczy jedną z piękniejszych kaliskich ulic, a jednocześnie przegląda się w wodach przepływającej obok Prosny. Odbicie w jej tafli jest na tyle sugestywne, że redaktorzy składający albumy fotograficzne potrafią czasem umieścić zdjęcie kaliskiego teatru do góry nogami. Teatr stoi na skraju parku, do którego prowadzi, przerzucony przez Prosnę tuż obok, most Teatralny zwany także Parkowym. A z drugiej strony budynku wmurowano tablicę przypominającą o, sięgających 1800 r., tradycjach nowożytnego teatru w Kaliszu, sprowadzonego przez Wojciecha Bogusławskiego, którego imię nosi kaliski przybytek Melpomeny. Od 50 lat w maju, gdy w parku po drugiej stronie rzeki kwitną kasztany, gości on najwybitniejszych aktorów, prezentujących się publiczności w ramach Kaliskich Spotkań Teatralnych. Obiekt położony na trasach nr: IV, VIII i XI. 7 - bank NBP: neoklasycystyczny zespół budynków wzniesiono w latach 1923-1926 według projektu Mariana Lalewicza dla Banku Polskiego. Architekt zastosował tu kilka nietypowych rozwiązań: główną salę operacyjną umieścił na piętrze, a stosowane najczęściej w budynkach bankowych świetliki zastąpił dużymi oknami. Ponoć kasy pancerne i bankowe sejfy umieszczono w łukach łączących budynek główny z bocznymi skrzydłami - aby uniemożliwić podkop. W 1939 r. w podziemiach obiektu wybudowano schron. W czasie II wojny rezydował tu Reichsbank, po niej - Placówka Wymiany Ministerstwa Skarbu. Później, aż do 2008 r. była to siedziba kaliskiego oddziału NBP. Obiekt położony na trasie nr IV. 8 - Aleja Wolności: wytyczona przez Prusaków w czasie ich krótkiego panowania w Kaliszu na przełomie XVIII i XIX w. Wówczas to miasto wychodzi poza granice wyznaczone murami obronnymi. Aleja staje się najpiękniejszą i najbardziej reprezentacyjną ulicą miasta otrzymuje więc nazwy związane z kolejnymi panującymi: Fryderyka Wilhelma, Marii Luizy, Józefiny (żony Napoleona), Aleksandry Piłsudskiej. Wkrótce powstaje przy niej szereg reprezentacyjnych obiektów publicznych: Trybunał, kolejne postaci teatru, banki, hotele, lokale rozrywkowe i teatralne, a także kamienice najbogatszych kaliskich przemysłowców i kupców. Wiele z nich wybudowano w stylu klasycystycznym (czy później neoklasycystycznym), pojawia się też secesja i modernizm. Ozdobiona pasem zieleni - tworzące go topole zostały zastąpione z czasem kasztanowcami, a następnie lipami zamknięta bryłą teatru i prowadząca wprost do kaliskiego parku, pozostaje najpiękniejszą z kaliskich ulic. Czy może dziwić, że, obok ustanowionej po 1956 r. nazwy 12

oficjalnej, zwie się ją też protekcjonalne józefinką, uroczyście - cesarzową lub kaliskim korso albo rozrywkowo - kaliskim Praterem. Obiekt położony na trasach nr: IV, VIII i XI. 9 - Trybunał i most Trybunalski: jedna z bardziej reprezentacyjnych klasycystycznych budowli Kalisza. Powstał w 1atach 1821 23 według projektu Sylwestra Szpilowskiego. Ponieważ teren był podmokły, architekt użył dla wzmocnienia konstrukcji drewnianych pali. Ozdobiona ośmiokolumnowym portykiem fasada obiektu porównywana jest czasem do tej z paryskiego Luwru. Nad kolumnami widnieje napis Suum Cuique - Każdemu to, co mu się należy. Z lewej strony wejścia odnajdziemy wymalowany czarną, niezmywalna farbą napis Przywrócić godność prawu, umieszczony tam przez jednego z kaliskich działaczy solidarnościowej opozycji. W końcu XIX w. przed Trybunałem znalazło się popiersie cara Aleksandra II. Ustawione tyłem do gmachu, prowokowało do nieprzystojnych wierszyków o nierespektowaniu prawa. Aby połączyć Trybunał z urzędniczą częścią miasta, przerzucono przez Prosnę most Trybunalski. Pierwotnie był on, jak większość mostów, drewniany. W 1909 r. zastąpiono go obecnym, żelaznym, z charakterystycznymi łukami arkad. Mimo początkowo chłodnego przyjęcia przez kaliszan (mało elegancki, nie pasujący do majestatu sądu), obecnie wrósł się w pejzaż tej części miasta. Obiekt położony na trasach nr: IV i XI. 10 - park miejski to najstarszy z ogólnodostępnych parków w Polsce. Powstał w roku 1798 na terenie pojezuickich ogrodów. Początkowo użytkowali go słuchacze pobliskiego Korpusu Kadetów, wkrótce jednak stał się ogrodem wszystkich kaliszan. Jego dodatkowym atutem jest położenie. Tuż obok ruchliwego centrum mamy oazę zieleni, ciszy i spokoju, a estetyczne walory letniego salonu miasta podnosi fakt otoczenia go, jak mało którego w Polsce, wodami - Prosny i jej dopływów, oraz przyozdobienia rzadkimi okazami drzew i krzewów a także małą architekturą parkową. Razem ze znajdującym się po drugiej stronie Prosny tzw. Nowym Parkiem zajmuje powierzchnię ok. 30 ha. Do bardziej charakterystycznych obiektów parku należy staw Kogutek opisany m.in. w Nocach i Dniach Marii Dąbrowskiej, zegar słoneczny, dąb Asnyka, cukiernia Foerstera przy moście Teatralnym i, utrzymany w stylu tyrolskim, budynek tzw. Hydropatii. Wszystkie one powstały na przełomie XIX i XX w. I choć wiele innych obiektów, które w tamtym okresie przyozdobiły nasz park: palmiarni, domku szwajcarskiego, sztucznych ruin, kilku parkowych rzeźb i romantycznych mostków przerzuconych nad zasypaną w czasie II wojny odnogą Babinki, już dzisiaj nie ma, 13

to i tak park należy do największych atrakcji Kalisza. Obiekt położony na trasach nr: XI i XIII. 11 - Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku: jedyne tego typu w Polsce. Klasycystyczny, budynek fabryki Gottlieba Fiedlera zbudowany został w latach 1824-26. Swój udział w powstaniu manufaktury miał generał Józef Zajączek, właściciel Opatówka i okolicznych dóbr, które otrzymał, w uznaniu za wierną służbę, od Napoleona. Budynek jest jedynym ocalałym w Europie zabytkiem architektury fabrycznej z początku XIX w., został wpisany na listę Komitetu Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego. Najcenniejszą ekspozycją, otwartego w 1991 r. muzeum, jest kolekcja pianin i fortepianów, a także urządzeń techniki XIX - XX w. W muzeum eksponowane są też hafty i koronki, dzianiny i tkaniny oraz ceramika. Wyróżnia się kolekcja ornatów i szat liturgicznych (z ornatem Jana Pawła II). A nieopodal znajduje się neogotycki kościół, w którym znalazły się doczesne szczątki generała Zajączka i jego pięknej żony Aleksandry, a dalej park, na terenie którego stały onegdaj pałace Zajączków i kolejny - Schlöserów. Z dawnego kompleksu na uwagę zasługuje dziś tylko najstarszy w Polsce (a może i w Europie) żeliwny mostek parkowy z 1824 r. Obiekt położony na trasie nr VI. 12 - Dolina Swędrni: najpiękniejszy krajobrazowo zakątek miasta, leżący na jego północno-wschodniej granicy. O jego urodzie stanowi, meandrujący wśród polodowcowych wzgórz, prawy dopływ Prosny i 714 gatunków roślin, w tym 19 chronionych. Występują tu również gatunki typowe dla obszarów górskich oraz rośliny torfowiskowe i bagienne. Łąka pachnie zawilcami, śpiewają ptaki. W rzeczce może uda nam się wypatrzeć piżmoszczury, kiedyś kaliszanie łowili tu też raki. W okresie międzywojennym rozbijały się tu tabory cygańskie. Tańce przy ogniskach oglądało, obsiadłszy wzgórza, pół Kalisza. W 1991 r. teren uznano za Obszar Krajobrazu Chronionego. Obiekt położony na trasie nr XIII. 13 - las winiarski i zalew na Pokrzywnicy: to jeden z ulubionych terenów rekreacyjnych kaliszan. Jest ścieżka zdrowia, mały parking, niewielkie wzgórza i parowy urozmaicają sosnowy krajobraz. Na skraju lasu od strony osiedla i zakładów koncentratów spożywczych Winiary-Nestle, obok zapomnianej bocznicy kolejowej, odnaleźć należy obelisk poświęcony pomordowanym tu w 1941 r. ofiarom hitleryzmu. A z drugiej strony niewielkiego obszaru, już za torami kolejowymi i dożywającą swych dni małą stacyjką kolejową, znajduje się stanica harcerzy. Z miasta doprowadza do niej rekreacyjna ścieżka 14

rowerowa, prowadząca wzdłuż Prosny do mostu kolejowego (przed nim strzelnica golfowa) i dalej wzdłuż torów do szosy Winiary - Szałe. Za stanicą czeka utworzony w latach 1976-79 sztuczny zalew, który był przez lata popularnym miejscem wypoczynku letniego kaliszan. Umożliwiał kąpiele i plażowanie i uprawianie wszelakich sportów wodnych. Posiada skromną infrastrukturę gastronomiczną i wypożyczalnię sprzętu wodnego. Sztuczny zbiornik o powierzchni 167 ha spełnia też funkcje retencyjne i obecnie, czekając na lepsze czasy (usunięcia zanieczyszczń biologicznych wody), przyjazny jest raczej dla wędkarzy, wioślarzy, kajakarzy, amatorów windsurfingu i fotografów. Obiekt położony na trasach nr: XII i XIII. 14 - cmentarz tyniecki: powstał oficjalnie w 1885 r. Jednak już wcześniej chowano tu ofiary epidemii. Licząca obecnie ok. 8 ha powierzchni nekropolia dorobiła się kilku interesujących nagrobków i znaczących miejsc pochówku. Należą do nich m.in.: grób nieznanego żołnierza i zbiorowa mogiła 56 członków AK - ofiar egzekucji w styczniu 1945 r. Są też miejsca pochówków proboszczów z kaliskiej kolegiaty, zakonników i symboliczny grób rozstrzelanego na początku II wojny księdza Romana Pawłowskiego. Są groby wielu znanych kaliszan, powstańców styczniowych i zbiorowa mogiła ofiar pruskich egzekucji z sierpnia 1914 r. W tzw. alei Aniołów znajdują się najstarsze piaskowcowe groby ze strzegącymi je od ponad wieku kamiennymi aniołami i aniołkami. Obiekt położony na trasie nr X. 15 - Aquapark: najnowsza kaliska inwestycja z dziedziny rekreacji. Nowoczesny kompleks stanął na miejscu istniejącego przez ponad pół wieku otwartego basenu kąpielowego, którego eksploatacja w ostatnich latach była, ze względu na zaniedbania sanitarne, niemożliwa. Nowy obiekt składa się z krytego basenu ze sztuczną falą i rzeką, basenem solankowym, basenów zewnętrznych, kilku zjeżdżalni - w tym do zjazdów na pontonach - oraz boisk i kortów tenisowych. Cały kompleks powstaje na 4 hektarach terenu przy ulicy, a jakże, Sportowej w pobliżu głównego koryta Prosny, stadionu i parku. Obiekt położony na trasie nr XII. 15

16 - Stadion Miejski: powstał na fali sukcesów kaliskiego kolarza Jerzego Koszutskiego. W sierpniu 1927 r., podczas uroczystego otwarcia stadionu z cyklotronem, czyli torem kolarskim oraz boiskiem piłkarskim i bieżnią, brała m.in. udział delegacja amerykańska, nie kryjąc wówczas szczerej zazdrości (!). Obecnie, oryginalnie położony na cyplu między Swędrnią a kanałem Bernardyńskim, obiekt jest modernizowany. W ostatnich latach wzbogacił się m.in. o dodatkowe boisko treningowe ze sztuczną nawierzchnią i kort, a przede wszystkim nowoczesne i zadaszone, choć raczej kameralne, trybuny. Obiekt położony na trasie nr XII. 17 - kompleks obiektów sportowych na ul. Łódzkiej: zaczął powstawać w połowie ubiegłego wieku. Stadion piłkarsko-lekkoatletyczny z żużlową bieżnią pamięta najwięcej. W najlepszych czasach, czyli mniej więcej przed pół wiekiem rozgrywano tam piłkarskie mecze drugoligowe a nawet międzypaństwowe, była meta etapu Wyścigu Pokoju, festyny i imprezy rozrywkowe. Po generalnym remoncie obiektu z 2012 r. powinien on odzyskać dawny blask. Drugim, zwracającym uwagę obiektem kompleksu jest, wybudowana ze środków Totalizatora Sportowego, hala sportowo-widowiskowa z boiskiem do gry w piłkę siatkową, koszykową i tenisa oraz możliwością ustawienia estrady lub profesjonalnego ringu. W hali znajduje się również basen pływacki oraz gabinety rehabilitacyjne z sauną i solarium. Kompleks uzupełniają: hala lekkoatletyczno-sportowa z bieżnią tartanową i boiskiem o sztucznej nawierzchni do gry w piłkę siatkową i koszykową oraz siłownią, otwarte korty tenisowe oraz boczne boisko piłkarskie. Za płotem jeszcze jedno boisko piłkarskie, a rozgrywane onegdaj w Kaliszu mecze futbolowe, walki pięściarskie i pojedynki siatkarskie starsi kibice wspominają ciągle z wielkim sentymentem. Obiekt położony na trasie nr XII. 18 gmach więzienia (i most Warszawski): został wzniesiony w latach 1844-46 r. według projektu Henryka Marconiego. Pseudoromański budynek ma postać ponurego zamku - miejsce odsiadywania kary nie powinno być przecież zbyt pogodne. Kaliskie więzienie to jeden z najdłużej nieprzerwanie działających na ziemiach polskich zakładów karnych. Jego twórcą był szef więziennictwa w Królestwie Polskim, hrabia Fryderyk Skarbek, który wprowadził w branży niemal rewolucyjne rozwiązania. Do takich zaliczyć można m.in. system celkowy oferujący zamiast wieloosobowych pomieszczeń 120 małych, zaledwie 2-3 osobowych izb z kanalizacją, bieżącą wodą i c.o. (!). Dzięki temu kaliskie więzienie było najnowocześniejszym tego typu obiektem w Europie. Ponadto zakład miał 16

spełniać też funkcje resocjalizacyjne - wśród pracowników, oprócz dozorców, znaleźli się pedagog, psycholog, lekarz i kapelan. W 1944 r. w kaliskim więzieniu przetrzymywano m.in. kaliskich AK-owców, osądzonych później i straconych w większości w lesie skarszewskim. Z kolei w grudniu 1981 r. w celach osadzono kilku internowanych wówczas działaczy Solidarności. Obecnie zakład karny posiada ok. 200 miejsc dla więźniów - mężczyzn, którzy w większości odbywają karę więzienia po raz pierwszy. A w pobliżu, ponad wodami kanału Bernardynki przerzucono najwyżej położony z kaliskich mostów. Od czasów Królestwa Polskiego otwierał on drogę do miasta, obecną postać zyskał po II wojnie. Obiekt położony na trasach nr X i XI. 19 - Niecała: ulica urywa się nagle przy parku co tłumaczy jej nazwę. Krótko przed II wojną jej patronem był Bronisław Pieracki. Niemiecki okupant nazwał ją Am Stadtgraben Strasse, zaś po wojnie zwała się ulicą Związku Walki Młodych. Kojarzy się głównie z fabryką lalek Szrajera (obecnie Metalplast), której komin stanowi jej wątpliwą ozdobę do dziś. Do ciekawszych obiektów położonych przy niej należą: tzw. dom popów, w którym w 1918 r. mieściła się pierwsza siedziba sztabu Batalionu Pogranicznego, a potem lokal Policji Państwowej, modernistyczna willa architekta Alberta Nestrypke, okazała siedziba parafii ewangelicko-augsburskiej oraz - cóż za namacalny niemal przykład wielowyznaniowych tradycji w Kaliszu - cerkiew prawosławna. Obiekt położony na trasie nr: VI i VII. 20 - cerkiew: p.w. św. Piotra i Pawła wybudowano w latach 1929-30. Świątynię w stylu pseudoromańskim projektował Michał Zenowicz, budowę prowadził inż. Albert Nestrypke (ewangelik!). Zastąpiła ona, stojącą od 1877 r. przy pobliskim placu Jana Pawła II, zdecydowanie bardziej okazałą cerkiew, a właściwie sobór pod tym samym wezwaniem. Jako symbol rosyjskiego zaborcy został on rozebrany po I wojnie, a część jego wyposażenia liturgicznego i ikonostas trafiły do, znacznie skromniejszego, obiektu przy ul. Niecałej. By zwiedzić cerkiew należy umówić się z proboszczem, a wtedy dowiemy się zapewne również o bogatych tradycjach prawosławia w Kaliszu. Obiekt położony na trasie nr VII. 21 - muzeum w Russowie: związane z postacią Marii Dąbrowskiej, autorki m.in. powieści Noce i Dni, w których opisała życie z przełomu XIX i XX w. w Russowie i, przede wszystkim, w Kaliszu (w powieści miejscowości występują pod nazwami Serbinów i Kaliniec). Pisarka przyszła na świat w russowskim, pochodzącym z poł. XIX w., dworku w 1889 r. W 1971 r. do- 17

konano jego odbudowy. W jego wnętrzu znajduje się, stanowiąca oddział Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej, ekspozycja muzealna o charakterze biograficznym. Na parterze znajduje się salon rodziców pisarki z obrazami związanymi z jej twórczością i z Kaliszem. Jest też sypialnia z kompletem mebli z początków XX w. oraz pamiątkami z warszawskiego mieszkania Dąbrowskiej. Spore zainteresowanie budzą eksponowane tam stroje, które zagrały w filmowej ekranizacji największego dzieła Dąbrowskiej. Na dole jest również gabinet Józefa Szumskiego i kuchnia dworska. Na górnym piętrze mamy pokój pisarki, w którym obejrzeć można fotografie Dąbrowskiej i członków jej rodziny oraz kolejne pamiątki. Ekspozycji dopełniają zdjęcia starego Kalisza i Russowa, rozliczne krajowe i tłumaczone wydania dzieł Dąbrowskiej, stylowe meble, obrazy, bibeloty z epoki i amatorskie prace plastyczne pisarki. A na skraju przydworskiego parku znajduje się jeszcze niewielki skansen, w którym, rozkoszując się zapachem kwiatów i śpiewem ptasząt, odnajdziemy przeniesione tu z okolicznych wiosek: zagrodę z chałupą, stodołą i budynkiem inwentarskim, dwa spichlerze oraz chatę zielarki. Obiekt położony na trasie nr IX. 22 - cmentarz żołnierski: na Majkowie, założony w 2 poł. XIX w. dla biedniejszej ludności wyznania prawosławnego i żołnierzy zmarłych podczas służby w garnizonie rosyjskim. W czasie I wojny Niemcy nazwali go żołnierskim i postawili tam obelisk z napisem Pro Patria. Pochowano tam wówczas, walczących nieraz przeciw sobie, żołnierzy różnych narodowości i wyznań. Pojednała ich dopiero śmierć i wieczny spoczynek na nekropolii. Po odzyskaniu niepodległości pochowano na niej także powstańca styczniowego Jana Pola, a w 1936 r. uroczyście przeniesiono do okazałej kaplicy prochy poległego w wojnie bolszewickiej dowódcy 29 Pułku Strzelców Kaniowskich majora Stefana Waltera. Pół wieku temu złożono też, przeniesione z terenu budowanego wówczas osiedla Widok, prochy legionistów oraz 327 ofiar mordów niemieckiego okupanta. Jest również grób poznańskiego harcerza Zygmunta Światłowskiego - śmiertelnej ofiary kaliskiego obozu germanizacyjnego. Od lat 90-tych uwagę przykuwają też bogate grobowce Romów m.in. cygańskiego króla, biesiadującego z akordeonem przy fortepianie. Obiekt położony na trasie nr X. 23 - kościół pobernardyński (i most Bernardyński): wymurowany w 2 poł. XVII w. Jego drewnianego poprzednika postawili, wraz z drewnianym klasztorem, bernardyni, sprowadzeni do Kalisza w 1465 r. W 1607 r. konsekrowano nową świątynię, zabudowania klasztorne powstawały etapami od 1604 r. 18

Klasztor i kościół były wielokrotnie rabowane i profanowane - a to przez wojska szwedzkie, a to saskie, a to moskiewskie. W 1812 r. klasztor stał się szpitalem dla uciekającej spod Moskwy armii francuskiej. Śladem po tej wizycie jest zbiorowa mogiła i pamiątkowa kolumna. Po upadku powstania styczniowego, w którym bernardyni brali udział, carskie władze usunęły zakonników. Zabudowania klasztorne zamienione zostały na rosyjskie Biuro Komisji ds. Włościańskich, szkołę i ochronkę. W 1919 r. obiekty objęli w posiadanie, powracający do Kalisza, jezuici. W czasach PRL-u i latach stanu wojennego z kaliskimi jezuitami związana była kaliska opozycja antykomunistyczna. Nie dziwi więc, że obecnie na dziedzińcu kościoła znalazł się pomnik ofiar Katynia i tablice poświęcone ofiarom represji NKWD. Jest tam też symboliczny cmentarz wywiezionych na nieludzką ziemię i pomnik w hołdzie żołnierzom AK. Wystrój wnętrza kościół otrzymał w poł. XVIII w. Zbudowany został wówczas w swej obecnej postaci ołtarz główny z obrazem Nawiedzenia św. Elżbiety - przesunięty w stosunku do osi w lewo i sześć pozostałych ołtarzy. W jednym z nich umieszczono obraz św. Antoniego Padewskiego (z panoramą centrum Poznania!). Po roku 1764, za sprawą brata Walentego Żebrowskiego, wnętrze kościoła pokryły się jedną z najwspanialszych w Wielkopolsce polichromii. Jej tematyka jest pełna symboli, metafor i alegorii. Chyba tylko w tej świątyni można np. obejrzeć anioły z brodami. Reszta wystroju ambona, ołtarze, ławki, konfesjonały pochodzi również z XVIII w. i wraz z malarstwem tworzą jednolitą całość. W 1993 r. wnętrze wzbogacone zostało o obraz Jezusa Miłosiernego. Od tego czasu kościół stał się ośrodkiem kultu Miłosierdzia Bożego, w 1998 r. podniesiony został do godności Sanktuarium Serca Jezusa Miłosiernego. Uwagę zwraca też kopia całunu turyńskiego. Polichromię w kruchcie namalował brat Paschalis Wołos. Tam też można odnaleźć tablicę poświęconą matce Marii Konopnickiej - Scholastyce z Turskich Wasiłowskiej. Można spróbować zajrzeć do, przylegającego do kościoła i klasztoru, przepięknie utrzymanego ogrodu - oazy harmonii i spokoju w gwarnej części miasta. A za kompleksem, przerzucony przez kanał Bernardyński, znajduje się most z 1866 r., uchodzący za najstarszą przeprawę żelazną zbudowaną przez Polaków. Przyczółki i filar zbudowane są z kamieni (według plotki - z rozebranej szubienicy z sąsiedztwa). Jego drewniany poprzednik o długości 44 łokci stał już przy klasztorze bernardyńskim w XVIII w. wszak tędy odbywał się wówczas jedyny od tej strony wjazd do miasta. Obiekt położony na trasie nr: III, X i XI. 19

24 - fabryka Repphana: powstała po rozbudowie, według projektu Franciszka Reinsteina, dawnego klasztoru bernardynek i budynku instytutu położniczego. Otrzymane od miasta obiekty stały się wkrótce siedzibą najpotężniejszego kaliskiego rodu przemysłowców. Bracia Jan i Beniamin Repphanowie przybyli na żelaznym wózku z 60 000 zł już w 1815 r. (zostawili 8 mln zł). Wkrótce firma stała się jedną z największych w całym Imperium. W tłustych latach (np. 1829), zatrudnienie znajdowało w niej 1100 osób! Wysyłali do Rosji ponad 4 tys. postaw sukna rocznie. Wśród spadkobierców Beniamina byli dwaj synowie oraz zięć Karol Scholtz, dziadek późniejszego podróżnika Stefana Szolc - Rogozińskiego. Ten ostatni, urodzony w 1861 r. właśnie na ówczesnym Toruńskim Przedmieściu, miast pomnażać fortunę, wolał morskie podróże. Zbiórka pieniężna zainicjowana przez prasę warszawską sprawiła, że mógł urzeczywistnić swój plan i jako pierwszy biały spenetrować ziemie dzisiejszego Kamerunu. Czuł się bardziej Polakiem (Polką była jego matka) niż Niemcem i dlatego taka wyprawa była odbierana w czasach zaborów jako akt o patriotycznej wymowie. Repphanowie cieszyli się raczej złą sławą - Bolesław Prus w swoich Kronikach opisywał przypadki zatrudniania dzieci w kaliskiej fabryce. Obiekt położony na trasie nr IV i VI. 25 - Pałac Puchalskich: nieco zaniedbany, ale okazały i efektowny obiekt, zbudowano w latach 1820-30 według projektu Franciszka Reinsteina. Właścicielem budynku był Józef Puchalski, oficer armii napoleońskiej. Potem nabył go żydowski kupiec, Puławski. W połowie XIX w., po przybyciu z Suwałk, mieszkała w nim Marysia Wasiłowska (ślub z Jarosławem Konopnickim wzięła w kaliskim kościele św. Mikołaja): poetka i nowelistka, autorka Naszej szkapy, Sierotki Marysi czy Roty. To może właśnie tutaj zrodziła się wrażliwość pisarki na niedolę dzieci. Z okien jej kamienicy widać było prowadzone do przedszkola w leżącej naprzeciwko fabryce Repphana dzieci pracowników delegowane potem do pracy przy przędzalniczych maszynach. W pałacu Puchalskich znajdowała się też w początkach XX w. siedziba Muzeum Ziemi Kaliskiej. W czasach nieco mniej odległych na parterze mieściła się izba pamięci Marii Konopnickiej. Obiekt położony na trasie nr IV i IX. 26 - kamienica Przechadzkiego: usytuowana w miejscu, w którym już w XIII w. funkcjonował, prowadzony przez duchaków, szpital-przytułek. Pięć wieków później, w roku 1800, w jednym z poduchackich pomieszczeń gospodarczych dał swoje pierwsze kaliskie przedstawienia zespół Teatru Narodowego Wojciecha Bogusławskiego. Na tyle udane, że, mimo bardziej niż skromnych warunków, Bogusławski, przyjeżdżał tu jeszcze wielokrotnie. Po dwudziestu latach budynek teatralny się już zdekapitalizował, a na jego miejscu ziemianin Przechadzki zbudował w 1821 r., według projektu Franciszka Reinsteina, manufakturę sukna. Próbował tym samym stworzyć konkurencję wobec niemieckich fabrykantów. Gdy mu to za bardzo nie wyszło, 20

po czterech latach obiekt zamienił na, stojącą do dziś, kamienicę czynszową. W czasie powstania listopadowego dom został zajęty na lazaret, skład amunicji i areszt. Obiekt położony na trasie nr: IV, VI i VIII. 27 - pomnik Asnyka: powstał w 1960 r., w ramach obchodów 1800-lecia Kalisza. Dzieło projektu Jerzego Jarnuszkiewicza stanęło ostatecznie u wylotu plant, w pobliżu szkoły, do której uczęszczał poeta. Postać Asnyka wydaje się nieco smutna. Może dlatego, że, jako członek Rządu Narodowego w czasie powstania styczniowego, nie mógł już nigdy wrócić do Kalisza, leżącego przecież w zaborze rosyjskim. A tęsknił do rodzinnego miasta: tu się przecież urodził w 1838 r., tu został ochrzczony, tu chodził z mamą na spacery do parku (wspominał je nostalgicznie), tu uczęszczał do szkoły i tu przeżywał pierwsze miłości. Kaliszowi poświęcił piękny wiersz Rodzinnemu miastu. Obiekt położony na trasie nr IX. 28 - planty: powstały po II wojnie w miejscu rzeczki Babinki. Przed rozpoczęciem wojny malownicza była już chyba tylko nazwa tego cieku, w którym właściciele znajdujących się na jego brzegu od strony murów żydowskich jatek, utylizowali część niesprzedanego mięsa. Praktyczni (?) Niemcy zalecili więc jego zasypanie. I pewno byłaby im za to chwała - dzięki temu i Kalisz ma swoje planty - gdyby nie fakt, że do kanału, oprócz ziemi i gruzu wrzucili tysiące książek z kaliskich bibliotek. Polskich i żydowskich, publicznych i prywatnych. Błoto i szlam dokonały dzieła zniszczenia, ostatecznego zasypania kanału dokonano już po wojnie. A na plantach stanęła w 1978 r. płyta autorstwa Władysława Kościelniaka i Jerzego Sobocińskiego, upamiętniająca niemieckie barbarzyństwo. To jedyny w Polsce pomnik książki tak okrutnie zniszczonej. Pas zieleni liczy niespełna kilometr, po jego bokach znajdują się ulice Parczewskiego i Babina. Tym oto sposobem Kalisz jest chyba jedynym w Polsce miastem, w którym wszystkie baby mają swoją ulicę. Obiekt położony na trasie nr V. 29 - Nowy Rynek: do lat 70. XIX w. działało tutaj tzw. Świńskie targowisko, po wybrukowaniu nazwane placem św. Mikołaja. Później przeniesiono tu sprzed ratusza handel obwoźny. Funkcja handlowa tego miejsca dominuje 21

do dziś. Adekwatnie do przeznaczenia stał się Nowym Rynkiem, choć później, na pewien czas pojawiały się i inne nazwy: Rynek Dekerta i, po II wojnie, Plac 1 Maja. Rynek zmieniał swój wygląd - pojawiły się (a w latach 70. XX w. niestety zniknęły) neogotyckie budyneczki tzw. kozy i straży pożarnej projektu Józefa Chrzanowskiego, wybudowano sukiennice i kilka ciekawych kamienic. Na środku placu postawiono fontannę z kandelabrem, a na rogu z ulicą 3 Maja wyrosła modernistyczna hala targowa Szrajera. W 1939 r. w hali i na terenie wokół hitlerowcy urządzili obóz przejściowy dla Żydów wywożonych do miejsc ostatecznej kaźni. Po wojnie była tam przez krótki czas zajezdnia autobusowa, w której organizowano też walki bokserskie. Później do zmodernizowanego obiektu wrócił uspołeczniony handel. Na początku XXI w. budynek rozebrano zastępując go odpowiednią do obecnych czasów nowoczesną galerią handlową. Odnowiono też fasady sukiennic. Obiekt położony na trasie nr V. 30 - Majkowska: prowadzi od Nowego Rynku przez dzielnicę Piskorzewie w kierunku Warszówki i Majkowa (stąd nazwa). Wytyczona w 2 poł. XIX w., stała się adresem dla wielu powstających wówczas w Kaliszu fabryk. Pierwszą z nich była kaliska gazownia, uruchomiona w 1871 r. W grudniu tego roku w centrum Kalisza zapłonęło kilkadziesiąt lamp, rekonstrukcja jednej z nich zdobi dziś wejście do zakładu. Sąsiadem gazowni są Zakłady Przemysłu Jedwabniczego Wistil (a właściwie były - z końcem 2010 r. firma ogłosiła upadłość). Najstarszym kaliszanom znana jako Bielarnia braci Müllerów, którzy w 1912 r. odkupili zakład i wnet rozkręcili w nim produkcję, zatrudniając tuż przed II wojną 800 ludzi. Dalej, w pobliżu kanału, rozlokowała się garbarnia. Jej właścicielem był od 1907 r. Juliusz Sowadski - jego willę zaanektowali obecnie lekarze na przychodnię. Z kolei nieistniejąca już tzw. nowa rzeźnia znajdowała się tam, gdzie dzisiejszy supermarket. Na terenie sąsiedniej zajezdni autobusowej pozostały natomiast budynki po pierwszym, funkcjonującym już od 1887 r. zakładzie tej branży. Rzuci nam się też w oczy szyld słodkiej fabryki. Kaliszance - bo tak nazywał się jeszcze niedawno ten zakład - sławę przyniosły wafelki Grześki, do których amatorów należą pewno i Szanowni Państwo. Obiekt położony na trasie nr VI. 31 - fabryka Fibigera: to dziś opustoszały, ceglany budynek niegdyś słynnej wytwórni fortepianów. Firma powstała w 1878 r., a w roku 1898 Gustaw Arnold buduje w tym miejscu fabrykę. W 1906 r. fortepian z Kalisza zdobywa pierwsze Grand Prix. Instrumenty sygnowane Arnold Fibiger pojawiają się w Polskim Radiu, trafiają na statki Batory 22