Dotyk historii. Przewodnik po ekspozycji

Dotyk historii Przewodnik po ekspozycji Sandomierz 2012

Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu Województwa Świętokrzyskiego Opracowanie graficzne projektu Dotyk historii Cyryl Karwat Copyright by Stowarzyszenie Dobrze, że jesteś Sandomierz 2012 rok Skład i druk: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu ul. Żeromskiego 4, 27-600 Sandomierz tel 15 64 40 400, fax 15 832 77 87 www.wds.pl, zamowienia@wds.com.pl

Szanowni Państwo Projekt pn. Dotyk historii został zrealizowany w Sandomierzu. Jest to jedno z najstarszych i najpiękniejszych miast Polski. Co roku jest odwiedzane przez znaczną liczbę turystów. Od początku działalności Stowarzyszenia Dobrze, że jesteś zabiegamy o to, by Sandomierz stał się miastem przyjaznym osobom niepełnosprawnym ruchowo, intelektualnie, niesłyszącym oraz niewidomym. Przez projekt Dotyk historii czyli ustawienie na dziedzińcu Zamku Kazimierzowskiego 5 odlewów z brązu najważniejszych sandomierskich zabytków chcemy uszanować tę grupę turystów i mieszkańców oraz osoby starsze. Jest to pierwsza i jedyna ekspozycja w Sandomierzu, gdzie turyści, mieszkańcy mogą w jednym miejscu bez konieczności pokonywania barier architektonicznych w terenie zapoznać się z najważniejszymi zabytkami i ich historią, o tyle przystępna i wygodna, że dostępna na wyciągnięcie ręki. Planując tą wystawę oprócz walorów estetycznych cały czas mieliśmy na względzie jej wartość edukacyjną, służącą zarówno osobom niepełnosprawnym jak i zdrowym. Ta niecodzienna forma prezentacji zabytków, tj. umieszczonych na granitowych postumentach odlewów z brązu Bramy Opatowskiej, Zamku Kazimierzowskiego, Ratusza, Domu Długosza, zespołu klasztornego kościoła Św. Jakuba oddaje całościowy, chociaż pomniejszony obraz każdego z nich, pozwala poznać ich kształt, zwraca uwagę na liczne detale architektoniczne. 5

Zabytki przedstawione są proporcjonalnie do wymiarów rzeczywistych. Są to bryły przestrzenne tak by zwiedzający, szczególnie osoby niewidome mogły je dotknąć, zapoznać się z ich kształtem, fakturą poszczególnych płaszczyzn obiektu. Ich wielkość jest tak dobrana, by mieć w zasięgu obydwu rąk cały odlew, by obiekt można było objąć czytać dłońmi. Wysokość, szerokość i usytuowanie postumentów na których są odlewy zapewnia komfort poruszania się osobom na wózkach inwalidzkich. Na postumencie każdego odlewu umieszczono informację w alfabecie Braille a, zawarte są w niej najważniejsze dane o zabytku. Ponadto dla osób widzących zostały przygotowane informacje w języku polskim i angielskim. Wszystkie teksty zostały napisane zgodnie z zasadami audiodeskrypcji. Projektowi towarzyszy ta bezpłatna publikacja przewodnik po ekspozycji, napisany w przystępny sposób, tak by był pomocny także osobom z niepełnosprawnością intelektualną. Projekt ma też swoją stronę internetową: www.dotykhistorii.pl. Jest przystosowana do odbioru przez osoby niepełnosprawne, posiada ułatwienia pozwalające m.in. na powiększenie czcionki osobom słabowidzącym, zastosowanie kontrastowego tła do odczytu treści. Z myślą o osobach niewidomych umieściliśmy do odsłuchu pliki dźwiękowe, zawierające czytane przez lektora opisy eksponowanych zabytków i historię Sandomierza. Korzystając z zakładki edukacyjnej na stronie można też wydrukować niniejszy przewodnik. Dotyk historii służy propagowaniu dobrych wzorców, zwiększa świadomość społeczną 6

odnośnie potrzeb osób niewidomych, niepełnosprawnych ruchowo, intelektualnie. Chcielibyśmy, aby zaistniał nie tylko jako ciekawostka atrakcja turystyczna, ale spełniał swoją rolę edukacyjną, która w założeniu nie wyklucza żadnej grupy odbiorców. Dlatego też serdecznie zapraszamy Państwa nauczycieli, przewodników do prowadzenia na jej terenie aktywnych lekcji historii, warsztatów z rzeźby, malarstwa, stylów architektonicznych czy zajęć służących kreowaniu wyobraźni przestrzennej, itd. Mamy nadzieję, że nasza inicjatywa przybliżenia historii i zabytków pięknego Sandomierza poprzez niniejszą ekspozycję spotka się z życzliwym przez Państwa przyjęciem i zachęci do odwiedzin. Ekspozycję można oglądać bezpłatnie na dziedzińcu Zamku Kazimierzowskiego, ul. Zamkowa 12, w godzinach od 7.30 do 21.00. Stowarzyszenie Dobrze, że jesteś 7

Dzieje Sandomierza Sandomierz jest jednym z najstarszych i najpiękniej położonych miast Polski. Jego wiek ocenia się na około 1000 lat. Pierwsze ślady bytności ludzi na tym terenie archeolodzy ustalili na prawie 7 tysięcy lat temu. Człowiek najchętniej osiedlał się w pobliżu wody, na trudno dostępnym, bezpiecznym terenie, niedaleko krzyżujących się szlaków handlowych. Te warunki bardzo dobrze spełniało miejsce, na którym położone jest miasto. Wysokie wzgórza nad brzegiem Wisły, największej rzeki Polski, ułatwiały obronę przed wrogiem. Nie było mostu ale był bród, czyli płytkie miejsce umożliwiające przejście na jej drugi brzeg. Dogodna przeprawa przez Wisłę spowodowała, że tu przecinały się drogi, którymi kupcy przewozili towary. W dodatku niezwykle żyzna ziemia dawała obfite plony, a Wisła ułatwiała ich transport w kierunku morza. Pierwszy, na obecnym Wzgórzu Zamkowym, powstał gród książęcy umocniony potężnym drewniano-ziemnym wałem. W warowni tej przebywała załoga dla obrony przed wrogiem, której dowódca reprezentował władcę. Jako centrum lokalnej władzy gród stał się ważnym ośrodkiem, wokół którego rozwijało 8

się osadnictwo. W pobliżu, na sąsiednich wzgórzach, wyrosło podgrodzie, którego mieszkańcy służyli na zamku lub byli dostawcami produktów na jego potrzeby. Stały tam trzy kościoły: pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, św. Piotra i św. Mikołaja. Bardzo prężnie rozwijało się podgrodzie położone na wzgórzu zwanym Staromiejskim, ponieważ w pobliżu przebiegał szlak handlowy w kierunku Krakowa i Opatowa. Wybudowano tam kościół p.w. św. Jana, a kilka lat później, około 1200 roku postawiono drugi p.w. św. Jakuba, który pełnił funkcję kościoła parafialnego. W 1226 roku biskup krakowski Iwon Odrowąż sprowadził do świątyni zakon dominikanów, którzy zamieszkali w ufundowanym przez niego klasztorze. Parafię przeniesiono do położonego nieco dalej, nowo wzniesionego kościoła p.w. św. Pawła. I to właśnie osada leżąca na Wzgórzu Staromiejskim stała się zalążkiem przyszłego miasta Sandomierza. Nie wiemy skąd się wzięła nazwa miasta. Jedni uważają, że związana jest z jego położeniem, w okolicy rzeka San domierza (dochodzi) do Wisły, inni dowodzą, że sprawowano tu sądy pokoju (sud i mir) czyli sądzono i godzono ludzi. Najbardziej prawdopodobna teoria głosi, że nazwa ta pochodzi od imienia Sudomir, być może założyciela osady, która z czasem stała się miastem. O roli Sandomierza w dawnej Polsce świadczy wzmianka historyczna sprzed 900 lat pochodząca z kroniki napisanej przez Galla Anonima. Autor zaliczył Sandomierz, obok Krakowa i Wrocławia do głównych stolic Królestwa. Kolejnym dowodem na znaczenie miasta w dawnych wiekach jest utworzenie księstwa 9

sandomierskiego. W 1138 roku książę Bolesław Krzywousty w testamencie spisanym przed śmiercią podzielił Polskę pomiędzy swoich synów. Powstały księstwa dzielnicowe, w tym księstwo sandomierskie, którego stolicą został Sandomierz. Dzielnica ta przypadła w udziale księciu Henrykowi zwanemu Sandomierskim. Później rządy sprawowali tutaj: Kazimierz Sprawiedliwy, Leszek Biały, Bolesław Wstydliwy i Leszek Czarny. Swoją siedzibę mieli na sandomierskim zamku. Rozbicie Polski na księstwa i brak jednego silnego ośrodka władzy osłabiło państwo, które nie mogło się skutecznie bronić przed najazdami wrogów. Ten okres okazał się dramatyczny dla Sandomierza. W 1241 roku ziemie polskie po raz pierwszy najechali Tatarzy mordując mieszkańców i paląc osady. Sandomierz również został spustoszony, jednak zniszczenia dość szybko usunięto. Prawdopodobnie już wtedy był miastem, a więc został po raz pierwszy lokowany, czyli nadano mu prawa miejskie. Okrutniejszy okazał się drugi najazd Tatarów w latach 1259-1260. Wówczas to Sandomierz został całkowicie zniszczony. Zginęła większość Sandomierzan wymordowana przez Tatarów. Podobny los spotkał także 49 dominikanów, którzy wraz z przeorem Sadokiem zginęli w kościele p.w. św. Jakuba. Najazd spowodował bardzo duże zmiany. Miasto na Wzgórzu Staromiejskim straciło swoje znaczenie, podupadło i przestało się rozwijać. Śladem, który po nim pozostał jest obecna nazwa jednej z ulic w tej okolicy ulica Staromiejska. Bardzo ważna dla Sandomierza data to rok 1286. To wtedy, ponad 700 lat temu, książę 10

Leszek Czarny ponownie nadał prawa miejskie Sandomierzowi. Wiemy o tym, ponieważ do dzisiejszych czasów zachował się oryginalny dokument potwierdzający to zdarzenie. Tym razem miasto zlokalizowano na bardziej obronnym terenie, w miejscu obecnego Starego Miasta. Tym, który je zorganizował i został pierwszym wójtem był możnowładca małopolski Witkon. Miastu nadano liczne przywileje: przyznano rozległe grunty, mieszkańców zwolniono na 8 lat z wszelkich opłat, kupcy mieli obowiązek zatrzymywania się w czasie podróży i wystawiania towarów, którymi handlowali. Na Wiśle miał zostać zbudowany most, a miasto otrzymało prawo pobierania opłat za przeprawę przez rzekę. Ustanowiono 14-dniowy jarmark, na który ściągali kupcy i mieszkańcy z bliższej i dalszej okolicy. Stworzono warunki, które sprzyjały rozwojowi handlu, rolnictwa i hodowli, a także rzemiosła wyrabiającego różne przedmioty dla okolicznej ludności. W mieście zorganizowano samorząd reprezentowany przez wójta i ławę miejską, który z czasem przekształcił się w radę miejską na czele z burmistrzem. Nowe miasto bardzo szybko się rozbudowywało. Powstawały nowe domy i kościoły. W 1292 roku krakowski kasztelan Żegota ufundował zespół szpitalny wraz z kościołem p.w. św. Ducha, który ze względów sanitarnych został wybudowany na uboczu. Sprowadzony zakon duchaków opiekował się chorymi, a także prowadził przytułek dla porzuconych dzieci oraz dla biednych. Szpital w tym miejscu funkcjonował 690 lat, aż do 1982 roku. Intensywny rozwój miasta wpłynął na wzrost jego znaczenia. Po zjednoczeniu Polski, 11

król Władysław Łokietek zlikwidował księstwa i ustanowił województwa. Stolicą jednego z nich, województwa sandomierskiego, został Sandomierz. W tym czasie jego zabudowa była prawie w całości drewniana, dlatego podczas napadu Litwinów w 1349 r. miasto spłonęło. Bardzo dobre warunki dla odbudowy i rozwoju Sandomierza stworzył syn Władysława Łokietka, król Kazimierz Wielki, do którego odnosi się powiedzenie zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. To wtedy, około 650 lat temu budownictwo drewniane zastąpiono murowanym. Miastu nadano charakter i kształt zbliżony do obecnego Starego Miasta. Rozplanowano ulice, wyznaczono plac, który pełnił rolę rynku. W środku postawiono ratusz. Wokół niego znajdowały się kramy i jatki rzemieślnicze. Przy rynku i na sąsiednich ulicach mieszkańcy stawiali drewniane domy, a niektórzy z nich, bogatsi, nawet murowane kamienice. Miasto zostało otoczone ceglanymi murami, które razem z basztami i czterema bramami: Opatowską, Lubelską (Rybacką), Zawichojską i Krakowską, służyły do jego obrony przed wrogiem. Do dziś przetrwała jedynie Brama Opatowska. Dla wygody mieszkańców, którzy pieszo chcieli wejść lub wyjść z miasta w murach budowano wąskie przejścia zwane furtami. Zachowała się jedna z nich Furta Dominikańska zwana też ze względu na swój kształt Uchem Igielnym. Nie dla wszystkich starczyło miejsca w obrębie murów. Biedniejsi osiedlali się nad Wisłą lub wzdłuż dróg dojazdowych w kierunku Zawichostu, Opatowa czy Krakowa. Z systemem obronnym miasta został połączony, wybudowany na miejscu drewnianego, murowany zamek. 12

To tam zatrzymywali się kolejni królowie Polski w czasie swoich podróży po kraju. Według historyków król Kazimierz Wielki aż 18 razy odwiedził Sandomierz, przebywając tu w sumie 25 miesięcy. Także królowa Jadwiga lubiła odwiedzać miasto. Pamiątką jej pobytu jest nazwa jednego z sandomierskich wąwozów Wąwóz Królowej Jadwigi, a w Muzeum Diecezjalnym przechowywane są rękawiczki, które według legendy, królowa miała podarować mieszkańcom pobliskiej wsi Świątniki za udzieloną pomoc w czasie podróży. W tym okresie powstała również murowana gotycka kolegiata i nieistniejące już kościoły: p.w. św. Piotra (wcześniej drewniany, na terenie obecnego Collegium Gostomianum), który pełnił funkcję kościoła parafialnego i p.w. św. Marii Magdaleny, przy drugim klasztorze dominikanów (na terenie dzisiejszego Urzędu Miejskiego). Kilkadziesiąt lat później, na miejsce drewnianych, postawiono murowane kościoły p.w. św. Ducha i św. Pawła. Stworzone warunki dla rozwoju miasta sprawiły, że coraz więcej ludzi chciało tu mieszkać. Nie tylko Polacy, ale również przedstawiciele innych narodowości. Istniała duża społeczność żydowska zachęcona przywilejami króla Kazimierza Wielkiego. Osiedlali się także Ormianie, Węgrzy i Rusini. W Sandomierzu urodzili się lub mieszkali znani Polacy, a wśród nich: błogosławiony Wincenty Kadłubek autor kroniki Polski, obecny patron Sandomierza, Mikołaj Trąba sekretarz królewski i arcybiskup gnieźnieński, Zbigniew Oleśnicki podkanclerzy królewski, a następnie biskup krakowski i pierwszy kardynał Polski. Kanonikiem kapituły sandomier- 13

skiej był inny kronikarz i nauczyciel królewskich synów Jan Długosz. Trwałą pamiątką jego związku z miastem jest ufundowany przez niego Dom Długosza, w którym mieszkali księża mansjonarze. Na pewno nieraz w mieście przebywał najbardziej znany polski rycerz Zawisza Czarny, który urodził się w pobliskim Garbowie. Rozkwit Sandomierza utrzymywał się także w następnym stuleciu. Dogodne położenie geograficzne sprzyjało rozwojowi handlu, ponieważ towary przewożono zarówno drogami lądowymi jak i wodnymi. Tu krzyżowały się szlaki handlowe ważne nie tylko dla Polski, ale również i dla Europy. Ładunki przywożono z Krakowa, Wielkopolski i Śląska, ale także z Rusi i Węgier. Rosło zapotrzebowanie na zboże i inne płody rolne. Korzystały na tym miasta położone nad Wisłą, także i Sandomierz. Nad rzeką budowano spichlerze, w których przechowywano skupowane zboża. Przez całą zimę magazynowano je, a wiosną spławiano do Gdańska. Do dziś w pobliżu zamku zachował się jeden z takich spichlerzy. Sandomierscy mieszczanie drążyli głęboko pod domami piwnice, w których przechowywali różne towary. Powstało wiele poziomów takich piwnic połączonych labiryntem korytarzy. Obecnie niektóre z nich udostępniono zwiedzającym jako ciekawą podziemną trasę turystyczną. Częste wizyty władców, rozwój handlu i rzemiosła sprzyjały bogaceniu się mieszczan, którzy coraz więcej pieniędzy mogli przeznaczyć na swoje przyjemności i zainteresowania. Sprowadzano wybitnych fachowców, aby upiększyć i przebudować kamienice. To wtedy, około 500 lat temu zostały rozbudowane zamek i ratusz. Chętnie osiedlali się tu artyści i uczeni. Swoje 14

dzieła muzyczne tworzył znany kompozytor Mikołaj Gomółka. Działali znakomici lekarze, a wśród nich słynny Stanisław Bartolon Starszy. Byli tak znani i szanowani, że w Polsce wówczas mówiło się o nieuleczalnie chorym człowieku już mu sędomirski doktór nie pomoże. Ścisłe kontakty z zagranicą, rozwój kultury i nauki sprzyjały tolerancji i rozwojowi różnorodnych ruchów religijnych. To w Sandomierzu doszło do pierwszego porozumienia różnowierców. W 1570 roku, w jednej z kamienic zwanej Kamienicą Oleśnickich, spotkali się przedstawiciele trzech religii protestanckich: kalwinów, luteranów i braci czeskich, aby podpisać porozumienie. Jego celem było między innymi zaprzestanie rywalizacji, współdziałanie i wzajemna pomoc. Nazwano je zgodą sandomierską. W odpowiedzi na rosnące znaczenie nowych ruchów religijnych, wojewoda poznański, a jednocześnie starosta sandomierski Hieronim Gostomski w 1602 roku sprowadził do miasta zakon jezuitów, którzy rozpoczęli budowę, a następnie prowadzili kolegium, czyli szkołę nazwaną od nazwiska ofiarodawcy Collegium Gostomianum. Dziś nazwę tą nosi I Liceum Ogólnokształcące, które usytuowane jest w odrestaurowanym budynku kolegium. Kilkanaście lat później siostra Hieronima Gostomskiego, Elżbieta Sieniawska sprowadziła zakon benedyktynek, które zamieszkały poza murami miasta, początkowo w drewnianym a następnie w nowym, murowanym klasztorze na Przedmieściu Opatowskim. W późniejszych latach został dobudowany kościół p.w. św. Michała. W ich sąsiedztwie w latach 1679-1689 powstał kościół p.w. św. Józefa wraz z klasztorem reformatów. 15

Złote czasy Sandomierza skończyły się z chwilą najazdu Szwedów na Polskę, który bardziej znany jest jako potop szwedzki. Straty poniesione przez mieszkańców porównywano do najazdów tatarskich sprzed lat. W 1656 roku wycofujące się wojska szwedzkie wysadziły w powietrze zamek, z którego pozostało tylko jedno skrzydło. Zniszczone zostały kościoły, spichlerze i kamienice. Zrabowano olbrzymi majątek, zginęło wielu mieszkańców. Także w późniejszych latach miasto nawiedzały liczne pożary, zarazy, kwaterowały obce wojska. Wszystko to przyczyniło się do upadku Sandomierza. Gdy Polska straciła niepodległość i została podzielona pomiędzy sąsiednie państwa, Sandomierz stał się miastem granicznym. Jego znaczenie całkowicie zmalało. Nie był już siedzibą władz wojewódzkich, a granica uniemożliwiała wolny handel. Mieszkańców nie stać było na utrzymanie murów i bram, które w większości zostały rozebrane, a władze nie były zainteresowane ich odbudową. Rozebrano spalone wcześniej kościoły. Pozostałą część zamku zamieniono na więzienie. Na tych terenach toczyły się walki wojsk Księstwa Warszawskiego z wojskami austriackimi. W 1809 roku Polacy dowodzeni przez generała Michała Sokolnickiego toczyli ciężkie boje o Sandomierz. Wtedy zostały zniszczone bombardowane przez Austriaków przedmieścia, mury obronne, a także ucierpiał kościół p.w. św. Pawła. Nawet utworzenie w 1818 r. biskupstwa w Sandomierzu nie poprawiło sytuacji miasta. Nastał czas zastoju gospodarczego, który trwał do momentu odrodzenia państwa polskiego. W czasie I wojny światowej działania wojenne szczęśli- 16

wie ominęły Sandomierz i nie przyniosły miastu zniszczeń. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Sandomierz został miastem powiatowym. Początkowo nic nie zapowiadało jego rozwoju gospodarczego, jedynie sami mieszkańcy aktywnie włączyli się w działalność społeczną rozwijając kulturę i oświatę regionu. Dopiero w 1937 r. władze państwa zdecydowały o wybudowaniu centrum gospodarczego Polski, nazwanego Centralnym Okręgiem Przemysłowym. Jego stolicą miał zostać Sandomierz jako centrum administracyjne i kulturalne regionu. Planowano wybudować tu huty, zakłady metalurgiczne i zbrojeniowe stanowiące zaplecze gospodarcze Polski oraz rozwinąć przetwórstwo owocowo-warzywne. Niestety wybuchła II wojna światowa, która uniemożliwiła realizację tych planów. W Sandomierzu rozpoczęły się masowe aresztowania ludności, wywozy na przymusowe roboty do Niemiec, do obozów koncentracyjnych, rozstrzeliwania mieszkańców. Ludność żydowską zamieszkującą miasto i okolicę początkowo zamknięto w wydzielonej części miasta, czyli w getcie, a później wywieziono do obozów zagłady. Polacy podjęli walkę z okupantem. W regionie organizował się ruch oporu, powstawały oddziały partyzanckie. Wśród nich najbardziej znanym był oddział Jędrusiów utworzony w pobliskim Tarnobrzegu. Sandomierz został wyzwolony 18 sierpnia 1944 r. Po wojnie miasto ponownie zostało siedzibą władz powiatowych. Rozpoczął się jego stopniowy rozwój. Wiele osób znalazło zatrudnienie w powstałym niedaleko, koło Tarnobrzega zagłębiu siarkowym. W Sandomierzu wybu- 17

dowano Hutę Szkła Okiennego oraz mniejsze zakłady przemysłowe. W latach 1960-1962 pojawiły się przypadki osuwania i pękania kamienic oraz zapadania się ulic na Starym Mieście. Władze państwowe postanowiły ratować zabytki sandomierskiej starówki. Specjaliści górnictwa zabezpieczyli podziemia i umocnili grunt, na którym stały budynki. Główne prace górnicze zakończono dopiero w 1977 roku. W 1975 roku, po reformie administracyjnej, miasto znalazło się w województwie tarnobrzeskim, a niektóre z instytucji wojewódzkich miały siedzibę w Sandomierzu. Obecnie Sandomierz leży w województwie świętokrzyskim. O znaczeniu miasta może świadczyć wizyta Papieża Jana Pawła II w 1999 roku, 12 czerwca, u podnóża skarpy, na którym położone jest miasto zgromadziło się około 400 tysięcy wiernych uczestniczących w uroczystościach religijnych. Dziś w tym miejscu, dla upamiętnienia tego ważnego wydarzenia, stoi pomnik Papieża. W ciągu ostatnich lat nastąpił intensywny rozwój turystyki. Sandomierz ze względu na swoje zabytki przyciąga coraz więcej zwiedzających. Filmowcy zachwyceni jego urokiem postanowili nakręcić serial telewizyjny pt. Ojciec Mateusz, którego główny wątek toczy się w Sandomierzu. Film stał się ulubionym serialem Polaków, a miasto dzięki niemu zyskało zainteresowanie turystów, których z roku na rok przyjeżdża coraz więcej, aby podziwiać jego zabytki i fantastyczne położenie. Jolanta Smuniewska 18

Brama Opatowska Około 650 lat temu w czasach panowania króla Kazimierza Wielkiego następuje gruntowna przebudowa miasta, któremu wówczas nadano kształt dominujący do końca tej epoki historycznej. Wtedy właśnie zaczęto wznosić ceglane mury obronne, wzmocnione charakterystycznymi otwartymi od strony miasta basztami. Do starego Sandomierza wiodły dwie furty i cztery bramy wjazdowe: Krakowska, Zawichojska, Lubelska i Opatowska. Przetrwała tylko ta ostatnia i jest jedną z najlepiej zachowanych bram miejskich w Polsce. Pierwotnie o wiele niższa, wzniesiona na planie kwadratu ceglana wieża jeszcze w tym samym wieku została nadbudowana i nakryta stożkowym dachem. Wjazd przez bramę na co dzień zamykany był kratą żelazną osadzaną i spuszczaną po tak zwanej prowadnicy, która zachowała się od strony wejścia na Stare Miasto. 19

Dzisiejsze schody wykonane zostały ponad 50 lat temu podczas remontu bramy, wcześniej piętra połączone były jedynie systemem drabin. Natomiast wejście na wieże początkowo możliwe było tylko z murów obronnych o czym świadczą, obecnie już zamurowane dawne wejścia, które możemy zobaczyć na pierwszym piętrze. Około 500 lat temu znany sandomierski lekarz Stanisław Bartolon sfinansował górny element dekoracyjny Bramy Opatowskiej piękną attykę. Budowla po przebudowie osiągnęła ponad 30 metrów wysokości. Po obu jej stronach znajdują się największe zachowane fragmenty murów obronnych. Obecnie na bramę prowadzi 141 stopni, a z jej szczytu podziwiać można wspaniały widok na Sandomierz i okolice. 20

Ratusz Zajmujący centralne miejsce rynku ratusz wzniesiony został ponad 600 lat temu. Pierwotnie był kilkupiętrową budowlą na planie kwadratu, zakończoną ośmioboczną wieżą. U schyłku następnego stulecia wieże rozebrano, a ratusz rozbudowano w stronę małego rynku nadając mu kształt prostokąta i nowy wystrój. Szczyt ratusza podobnie jak Bramy Opatowskiej zakończono wysokim elementem dekoracyjnym tak zwaną attyką, której autorstwo przypisuje się włoskiemu projektantowi Janowi Marii Padovano. Naroża attyki zdobią kamienne głowy przedstawiające cztery stany społeczne: duchowieństwo, rycerstwo później szlachta, mieszczaństwo i chłopstwo. W nocy podświetlone elementy zakończenia attyki rzucają cień na wieżę i można dostrzec dwie postacie na jej tle. Na początku następnego stulecia do ratusza dobudowano zachowaną do dziś wieżę, pokrytą łamanym blaszanym dachem, zakończonym niegdyś orłem z czasów Księstwa Warszawskiego, który obecnie znajduje się w środku budowli. Wieża u podstawy ma kształt kwadratu, natomiast wyżej przechodzi 21

w ośmiobok, na którym znajdują się dwie tarcze zegarowe z metalowymi cyframi. Od strony małego rynku mieści się ceglana przybudówka, a obok pochyła skarpa z metalowymi drzwiczkami w której znajdowała się miejska latryna. Na najstarszej ścianie ratusza znajduje się zegar słoneczny wykonany ponad 50 lat temu przez byłego właściciela muzeum zegarów w Jędrzejowie Tadeusza Przypkowskiego. Powstał on ciekawą metodą malarską zwaną sgraffito, polegającą na nakładaniu kolejnych, kolorowych warstw tynku i zeskrobywaniu fragmentów warstw wierzchnich. Ratusz niszczyły liczne pożary, ale był wytrwale odbudowywany, natomiast poważne prace konserwatorskie przeprowadzono w drugiej połowie ubiegłego wieku. Kiedyś we wnętrzach sandomierskiego ratusza mieściła się siedziba, rady i ławy miejskiej, sądu, więzienia i urzędu katowskiego, a także waga, postrzygalnia do pomiaru i wykończania sukna, jak również piwnica, w której trzymano piwo. W ratuszu były niegdyś przechowywane wszystkie oryginalne przywileje królewskie nadane miastu, począwszy od przywileju lokacyjnego księcia Leszka Czarnego. Aktualnie w jego wnętrzach znajdują się reprezentacyjne sale Rady Miasta i Urzędu Stanu Cywilnego, na parterze mieści się Muzeum Okręgowe, gdzie została utworzona wystawa, której niewątpliwą atrakcją jest komplet tak zwanych szachów sandomierskich oraz kopia królewskiej korony hełmowej Kazimierza Wielkiego znalezionej w Sandomierzu przed I wojną światową. W piwnicach natomiast znajduje się klub Lapidarium stworzony przez Sandomierskie Stowarzyszenie Kulturalne. O godzinie 12 z wieży ratuszowej rozbrzmiewa hejnał sandomierski. 22

Dom Długosza Wzniesiony około 500 lat temu z polecenia wybitnego historyka, zarazem kanonika sandomierskiego Jana Długosza. Powstał dla sprowadzonych do Sandomierza księży mansjonarzy, którzy pełnili służbę Bożą w kolegiacie sandomierskiej. Budynek jest posadowionym na kamiennym podmurowaniu jednopiętrowym domem z czerwonej cegły, nakrytym stromym, pokrytym dachówką dachem. Z zewnątrz zwraca uwagę dekoracja powierzchni ścian budynku wykonana z ciemnej, przepalonej cegły, tak zwanej zendrówki oraz kamieniarka okien i otworów drzwiowych. Nad wejściem od strony katedry znajduje się kamienna tablica fundacyjna z herbem Jana Długosza Wieniawa. Po rozwiązaniu zgromadzenia mansjonarzy budynek popadł w ruinę. W latach 30 tych ubiegłego wieku z inicjatywy biskupa Włodzi- 23

mierza Jasińskiego podjęto prace restauracyjne. Zrekonstruowano dachy i szczyty budynku, a fragmenty starych detali architektonicznych wmurowano w zewnętrzną powierzchnię ścian budynku. Układ wnętrz ze względów funkcjonalnych został częściowo zmieniony, dawna duża sień podzielona została na dwie części, natomiast zachowały się schody na piętro wykonane w grubości muru. Budynek przystosowano do potrzeb ekspozycyjnych Muzeum Diecezjalnego, które powstało dzięki staraniom księdza Józefa Rokosznego. Autorem ekspozycji nowo otwartego muzeum był Karol Estreicher, zaproszony do pracy przez biskupa sandomierskiego księdza Jana Lorka. Pośród cennych zbiorów Muzeum Diecezjalnego zobaczyć można między innymi relikwie, czyli szczątki Drzewa Krzyża Świętego w tzw. relikwiarzu Grunwaldzkim, obraz Trzy święte, zbiór szat liturgicznych, tkanin, rzeźb sakralnych oraz rękawiczki św. Jadwigi Królowej, które według legendy ofiarowała przed wiekami mieszkańcom podsandomierskiej wsi Świątniki, w zamian za wyciągnięcie ugrzęzłych w zaspie sań, którymi podróżowała z Sandomierza do Krakowa. 24

Zamek Pierwsza budowla istniejąca na Wzgórzu Zamkowym nie wyglądała tak jak obecna. Była zapewne zbudowana z drewna i gliny oraz posiadała bardzo prymitywne umocnienia obronne. Kiedy gród sandomierski staje się ośrodkiem prowincji, a później stolicą księstwa budowla zostaje otoczona potężnym wałem, przedwalem z palisadą utworzoną ze skośnie wbitych pali oraz fosą. Zamek awansuje na siedzibę książęcą, w której rezydowali między innymi Henryk Sandomierski, Leszek Biały i Leszek Czarny. Z polecenia króla Kazimierza Wielkiego na miejscu drewnianego grodu wzniesiono murowany główny budynek mieszkalny, tak zwany Wielki Dom oraz wieże ośmioboczną i mury zamkowe. Po około 40 latach do wspomnianego murowanego skrzydła dobudowano istniejącą do dziś wieżę zwaną kurzą nogą. Za panowania króla Zygmunta Starego rozpoczęto prowadzoną przez blisko sto lat przebudowę zamku. Autorem projektu i nadzorcą prac został architekt królewski mistrz Benedykt zwany później Sandomierzaninem. 25

Do powstałego za czasów Kazimierza Wielkiego skrzydła naprzeciw Wisły dobudowano kolejne od strony dzisiejszego mostu. Następnie zaczęto budowę skrzydła, które po licznych przebudowach w zasadniczym kształcie przetrwało do dzisiaj. Dalsze prace kontynuowano za panowania króla Zygmunta Augusta, a następnie króla Stefana Batorego. Ukształtował się ostatecznie czworobok zamku, składający się z trzech skrzydeł i ściany kurtynowej z wieżą od strony miasta. W tym okresie był on siedzibą starostów grodowych i pełnił funkcje administracyjno-sądowe. W czasie najazdu Szwedów na Polskę wycofujące się wojska wysadzają zamek niszcząc najstarsze skrzydła. Najmniej ucierpiało niedokończone skrzydło od strony kościoła p.w. św. Jakuba, które na polecenie króla Jana III Sobieskiego zostaje przekształcone w wolno stojącą budowlę. Zamek stał się budynkiem użyteczności publicznej, mieszącym w swych murach urzędy, sąd oraz więzienie. Niespełna 80 lat później w czasie konfederacji barskiej wnętrza zamkowe zostały zdemolowane przez przebywające w nim wojska rosyjskie. Po III rozbiorze Polski władze austriackie po przebudowie ponownie przeznaczyły budynek na sąd i więzienie. Niecałe 50 lat później bryła zamkowa otrzymała zachowane do dziś surowe formy architektoniczne. U schyłku tegoż stulecia dobudowano piętrowy budynek dla administracji więziennej oraz nowe skrzydło, zwane popularnie rogalem. Po zlikwidowaniu więzienia oraz wieloletniej konserwacji i przebudowie wnętrz budynek przeznaczono na siedzibę Muzeum Okręgowego. Dzisiejszy zamek sandomierski jest to budowla 26

dwupiętrowa z poddaszem, na planie prostokąta, z dwiema narożnymi wieżami, nakryta wysokim dachem czterospadowym. O królewskim rodowodzie założenia przypomina wmurowana tuż nad wejściem muzeum tablica upamiętniająca fundatora przebudowy Zygmunta Starego. 27

Zespół klasztorny kościoła św. Jakuba Jest jednym z najstarszych kościołów w Polsce w całości wzniesionych z cegły oraz najcenniejszym zabytkiem Sandomierza. Wznoszony prawie 800 lat temu z fundacji biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża dla dominikanów sprowadzonych z Krakowa. Zakonnicy przystąpili od razu do budowy kościoła i klasztoru, którego podstawowym materiałem była wypalana na miejscu cegła. W pierwszym etapie zaczęto od rozebrania stojącego już na tym miejscu kościoła parafialnego i na jego fundamentach rozpoczęto budowę nowej świątyni. Na początku powstał budynek kościoła, następnie zachowane do chwili obecnej skrzydło klasztorne. Mimo licznych najazdów tatarskich, litewskich, a także ruskich prace przy budowie kontynuowano. Wzniesione zostały kolejne dwa skrzydła klasztoru, w tym obecna siedziba kaplicy św. Jacka. Mniej więcej w tym samym czasie powstała dzwonnica i pomieszczenie późniejszej kaplicy św. Walentego, teraz Matki Bożej Różańcowej. W okresie, który w sztuce odznaczał się przepychem i bogac- 28

twem wykonano sklepienia, pokryte dekoracją o geometrycznych i roślinnych formach, dobudowano też kaplicę męczenników. Po likwidacji większości zgromadzeń zakonnych w Królestwie Polskim sandomierskich dominikanów przeniesiono do pobliskiego Klimontowa. Niebawem część klasztoru przeznaczono na koszary, a zdewastowane skrzydła rozebrano. Na początku ubiegłego wieku przeprowadzono kapitalny remont i prace konserwatorskie, przywracając pierwotny charakter budowli i rekonstruując niektóre detale architektoniczne. Obecnie w kościele na szczególną uwagę zasługuje dekoracja z formowanej i niegdyś glazurowanej cegły, obramienia okien, a zwłaszcza słynne wejście do budynku brama niebios czyli portal, z bogatą dekoracją o motywach roślinnych i figuralnych. W części kościoła, w której znajduje się ołtarz główny na suficie utrzymano piękną dekorację sztukatorską. Wnętrze znajdującej się po prawej stronie ołtarza Kaplicy Matki Boskiej Różańcowej, wykonano na początku ubiegłego wieku według projektu Karola Frycza, wybitnego krakowskiego malarza, który zaprojektował również cztery witraże, czyli kompozycje barwnych szkieł wypełniające okno nad chórem. W dzwonnicy zachowały się jedne z najstarszych dzwonów w Polsce. Ponad 10 lat temu, po 137 latach do kościoła p.w. św. Jakuba powrócili dominikanie. Opis zabytków: Izabela Wójcik Fotografie: Cyryl Karwat 29

Autor rzeźb Artysta Andrzej Karwat urodzony w 1951 roku w Majdanie Ruszowskim. Mieszka i tworzy w Sandomierzu. Absolwent PLSP w Zamościu i Pomaturalnego Studium Reklamy w Ciechanowie. Studia na Wydziale Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Dyplom w pracowni litografii u prof. Włodzimierza Kunza w 1978 roku. Zorganizował osiem wystaw indywidualnych m.in. w Krakowie, Sandomierzu, Holandii, Zamościu oraz brał udział w kilkudziesięciu wystawach krajowych, regionalnych i środowiskowych. Otrzymał kilka nagród, medali i wyróżnień na wystawach okręgowych i ogólnopolskich. Odznaczony odznaką Zasłużony Działacz Kultury. Uprawia twórczość w zakresie malarstwa, grafiki, rysunku, rzeźby i wystawiennictwa. /andrzej@karwat.org/ 30

Stowarzyszenie Dobrze, że jesteś Stowarzyszenie Dobrze, że jesteś zostało zarejestrowane 17 lutego 2004 roku. Jest organizacją apolityczną, nie związaną z żadną instytucją kościelną czy ugrupowaniem samorządowym, działania są przejrzyste i nonkonformistyczne. Członkami Stowarzyszenia są osoby prywatne, nie mające bezpośredniego związku z realizowanymi celami. Stowarzyszenie nikogo nie zatrudnia do wykonywania prac administracyjnych. Wszelkie czynności związane z obsługą dokumentacji, projektów czynią nieodpłatnie, w ramach wolontariatu członkowie organizacji. Jesteśmy organizacją non profit w pełnym tego słowa znaczeniu, nie prowadzimy żadnej działalności gospodarczej, nie posiadamy własnej siedziby. Głównym celem Stowarzyszenia jest wspieranie edukacji oraz rehabilitacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej z Ośrodka Radość Życia w Sandomierzu. Ośrodek mieści się na terenie starego szpitala przy ulicy Opatowskiej 10. Od początku przyświecała nam wielowiekowa historia tego miejsca kompleksu kościoła Ducha św. To tutaj od czasów Żegoty i sprowadzenia zakonników duchaków niesiono pomoc najuboższym, chorym, biednym. 31

To tutaj leczono setki sandomierzan, to tutaj przychodzili na świat i pracowali znani sandomierzanie. Staramy się kontynuować te dobre wzorce. Zajmujemy się upowszechnianiem nowoczesnych metod pracy z osobami niepełnosprawnymi, a także szeroko pojętym procesem integracji społecznej. Udało nam się zrealizować ponad 50 zadań, projektów, wydarzeń, które według nas istotnie wpłynęły na proces integracji i postrzegania osób niepełnosprawnych w Sandomierzu. Staliśmy się organizacją szanowaną, dobrze działającą, rozpoznawalną wizerunkowo. Współpracujemy z Samorządem Lokalnym, Wojewódzkim, wieloma Instytucjami i Organizacjami z całego województwa świętokrzyskiego i kraju, z me- -diami. Środki finansowe na realizację poszczególnych zadań Stowarzyszenie zdobywa w ramach konkursów ogłaszanych przez organizacje grantodawcze, ministerstwa, instytucje administracji państwowej i samorządowej. W maju 2007 roku Stowarzyszenie zostało laureatem pierwszej Nagrody im. Aleksandra Patkowskiego w ogólnopolskim konkursie promującym znaczące dokonania na rzecz społeczności lokalnych. W 2009 roku prezes Stowarzyszenia p. Józef Kotarski został wyróżniony przez Panią Wojewodę Bożentynę Pałkę Korubę statuetką Czyste Serce. W 2010 roku Prezes Stowarzyszenia Pan Józef Kotarski otrzymał tytuł Sandomierzanina Roku. W 2011 roku zostaliśmy uhonorowani Nagrodą Wojewody Świętokrzyskiego Homo Homini. www.dobrze-ze-jestes-sandomierz.pl 32

Kilka praktycznych rad komunikowania się z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie podczas zwiedzania. 1. Używanie słownika, języka słowno-pojęciowego jak w przypadku dzieci klas młodszych. 2. Nie należy nadużywać dat, bo są one abstrakcyjne dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. 3. Należy odwoływać się do czasów przeszłych poprzez odwoływanie się do konkretnych z najbliższego otoczenia uczniów, osób niepełnosprawnych np. kiedy żyli Wasi dziadkowie, przodkowie np. Działo się to w czasach kiedy wasi dziadkowie byli bardzo młodzi, chodzili do szkoły... 4. Osoby niepełnosprawne intelektualnie poznają otaczający świat wielozmysłowo za pomocą wszystkich zmysłów. Wielką rolę oprócz słów, odgrywa zmysł wzroku i dotyku. 5. Należy przekazywać wszelką wiedzę za pomocą makiet, symboli, rekwizytów jak np. broń, strój, okazy przyrody. Z odległych epok naczynia, przedmioty użytkowe np. kiedy żyli nasi przodkowie, kiedy zaczynali uprawiać ziemię, kiedy żyli królowie. 6. Wydarzenia historyczne odwoływanie się do ich zachowań np. wy się kłócicie między sobą wojny, walka o naszą ojczyznę np. z Tatarami, Szwedami. 7. Wyjaśnienie dlaczego usytuowano zabudowania osad, miast na wzgórzach nad rzekami, budowano wały obronne, aby można było lepiej się bronić przed wrogami. Budowano wysokie bramy jak Brama Opatowska, aby strzegła wejścia do miasta. Kamieni- 33

ce usytuowane były wokół rynku w którym mieszkali mieszczanie np. kupcy, Ratusz gdzie mieściły się władze stał na środku rynku. 8. Przez szereg lat na ziemi sandomierskiej mieszkali różni ludzie którzy dbali o rozwój miasta i jego kultury. 9. Dom Długosza Długosz który to pisał kroniki pamiętniki o tym co się działo za jego czasów; uczniowie też piszą pamiętniki. 10. Powstały wielkie budowle: Zamek, Katedra, Kościół św. Jakuba (najstarszy Kościół), gdzie przy tych budowlach skupiało się życie kulturalne i duchowe. Każda budowla jest w innym stylu, ale uczniowie mają z tym problem ponieważ nie rozpoznają, nie nazywają różnych stylów, ale mają intuicję. 11. Osoby niepełnosprawne są ciepłymi serdecznymi, wdzięcznymi odbiorcami dzieł sztuki. Odczuwają piękno, estetykę otaczającej rzeczywistości, potrafią przeżywać, cieszyć się pięknem, obrazem, przedmiotem i przy mówieniu o nich wyczuwają doskonale sens. Kiedy Pani/Pan przewodnik z zaciekawieniem, zachwytem powie, że to jest słynny obraz wielkiego malarza Jana Matejki, przekaz uczuciowy udzieli się odbiorcom, dostarczy im przeżyć estetycznych. 34

Przykładowy słownik Zamek dom króla, księcia gdzie jest wiele pokoi Komnata pokój Galeria wystawa obrazów Brama Opatowska wysoka wieża w murach obronnych miasta przez którą można wejść Wąwóz droga wśród ziemi i skał Trasa podziemna piwnice połączone ze sobą, biegnące pod miastem Zbrojownia sala, pokój w którym umieszczone są zbroje rycerskie Rycerz to dawny żołnierz, który walczył mieczem Mieszczanie ludzie zamieszkujący miasta Kupcy ludzie zajmujący się handlem, sprzedawcy Stare Miasto ratusz otoczony kamienicami Ratusz miejsce gdzie urzędowały władze miasta Kościół dom Pana Boga Katedra najważniejszy kościół Dom Długosza dom gdzie mieszkał Jan Długosz kronikarz pisał pamiętniki. Maria Butkowska 35

Spis zawartości Wstęp...3 Dzieje Sandomierza...6 Brama Opatowska...17 Ratusz... 19 Dom Długosza... 21 Zamek...23 Zespół klasztorny kościoła Św. Jakuba...26 Autor rzeźb...28 O Stowarzyszeniu Dobrze, że jesteś...29 Kilka praktycznych rad komunikowania się z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie podczas zwiedzania...30 Przykładowy słownik...32 Stowarzyszenie Dobrze, że jesteś ul. Opatowska 10 27-600 Sandomierz tel./fax 15 644 55 32 e-mail: dobrze-ze-jestes@tlen.pl www. dobrze-ze-jestes-sandomierz.pl