PROGRAM NAUCZANIA CHEMII W GIMNAZJUM

Ciekawa chemia PROGRAM NAUCZANIA CHEMII W GIMNAZJUM Informacja o autorach programu... 2 Podstawa programowa kształcenia ogólnego (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17)... 3 1. Charakterystyka programu nauczania chemii w gimnazjum... 7 1.1. Idee programu nauczania... 7 1.2. Dobór zakresu materiału nauczania... 9 1.3. Proponowany przydział godzin... 13 1.4. Nowatorskie ujęcie programu... 20 2. Przedmiotowe cele edukacyjne... 22 2.1. Cele kształcenia... 22 2.2. Cele wychowawcze... 23 3. Materiał nauczania i zakładane osiągnięcia ucznia... 24 4. Procedury osiągania celów... 40 5. Ocena osiągnięć ucznia... 43 Opracowany na podstawie programu nauczania DKOS-5002-43/04 autorstwa Hanny Gulińskiej, Jarosława Haładudy, Janiny Smolińskiej

INFORMACJA O AUTORACH PROGRAMU Prof. dr hab. Hanna Gulińska wieloletni pracownik naukowo-dydaktyczny Zakładu Dydaktyki Chemii Wydziału Chemii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, kształcący nauczycieli chemii i przyrody, także w zakresie technologii informacyjnej. Autorka i współautorka wielu książek naukowych oraz publikacji dla ucznia i nauczyciela (m.in. podręcznika multimedialnego dla gimnazjum Chemia z elementami ekologii). Mgr Janina Smolińska nauczyciel chemii na wszystkich szczeblach edukacyjnych, autorka i współautorka publikacji dla ucznia i nauczyciela. Nagrodzona Medalem Komisji Edukacji Narodowej, nagrody I stopnia Kuratora Oświaty w Poznaniu. Opiekun wielu finalistów i laureatów Wojewódzkiego Konkursu Chemicznego. 2

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17) PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO DLA GIMNAZJÓW l SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH, KTÓRYCH UKOŃCZENIE UMOŻLIWIA PRZYSTĄPIENIE DO EGZAMINU MATURALNEGO Załącznik nr 4 CHEMIA III etap edukacyjny Cele kształcenia wymagania ogólne I. Pozyskiwanie, przetwarzanie i tworzenie informacji. Uczeń pozyskuje i przetwarza informacje z różnorodnych źródeł z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych. 4) wyjaśnia różnice pomiędzy pierwiastkiem a związkiem chemicznym; II. Rozumowanie i zastosowanie nabytej wiedzy do rozwiązywania problemów. Uczeń opisuje właściwości substancji i wyjaśnia przebieg prostych procesów chemicznych; zna związek właściwości różnorodnych substancji z ich zastosowaniami i ich wpływ na środowisko naturalne; wykonuje proste obliczenia dotyczące praw chemicznych. III. Opanowanie czynności praktycznych. Uczeń bezpiecznie posługuje się prostym sprzętem laboratoryjnym i podstawowymi odczynnikami chemicznymi; projektuje i przeprowadza proste doświadczenia chemiczne. Treści nauczania wymagania szczegółowe 1. Substancje i ich właściwości. Uczeń: 1) opisuje właściwości substancji będących głównymi składnikami stosowanych na co dzień produktów, np. soli kamiennej, cukru, mąki, wody, miedzi, żelaza; wykonuje doświadczenia, w których bada właściwości wybranych substancji; 2) przeprowadza obliczenia z wykorzystaniem pojęć: masa, gęstość i objętość; 3) obserwuje mieszanie się substancji; opisuje ziarnistą budowę materii; tłumaczy, na czym polega zjawisko dyfuzji, rozpuszczania, mieszania, zmiany stanu skupienia; planuje doświadczenia potwierdzające ziarnistość materii; www.wsip.pl 3

5) klasyfikuje pierwiastki na metale i niemetale; odróżnia metale od niemetali na podstawie ich właściwości; 6) posługuje się symbolami (zna i stosuje do zapisywania wzorów) pierwiastków: H, O, N, Cl, S, C, P, Si, Na, K, Ca, Mg, Fe, Zn, Cu, Al, Pb, Sn, Ag, Hg; 7) opisuje cechy mieszanin jednorodnych i niejednorodnych; 8) opisuje proste metody rozdziału mieszanin i wskazuje te różnice między właściwościami fizycznymi składników mieszaniny, które umożliwiają ich rozdzielenie; sporządza mieszaniny i rozdziela je na składniki (np. wody i piasku, wody i soli kamiennej, kredy i soli kamiennej, siarki i opiłków żelaza, wody i oleju jadalnego, wody i atramentu). 2. Wewnętrzna budowa materii. Uczeń: 1) odczytuje z układu okresowego podstawowe informacje o pierwiastkach (symbol, nazwę, liczbę atomową, masę atomową, rodzaj pierwiastka metal lub niemetal); 2) opisuje i charakteryzuje skład atomu (jądro: protony i neutrony, elektrony); definiuje elektrony walencyjne; 3) ustala liczbę protonów, elektronów i neutronów w atomie danego pierwiastka, gdy dana jest liczba atomowa i masowa; 4) wyjaśnia związek pomiędzy podobieństwem właściwości pierwiastków zapisanych w tej samej grupie układu okresowego a budową atomów i liczbą elektronów walencyjnych; 5) definiuje pojęcie izotopu, wymienia dziedziny życia, w których izotopy znalazły zastosowanie; wyjaśnia różnice w budowie atomów izotopów wodoru; 6) definiuje pojęcie masy atomowej (średnia mas atomów danego pierwiastka z uwzględnieniem jego składu izotopowego); 4

PLANOWANIE PRACY PROGRAM NAUCZANIA 7) opisuje, czym różni się atom od cząsteczki; interpretuje zapisy H 2, 2H, 2H 2, itp.; 8) opisuje rolę elektronów walencyjnych w łączeniu się atomów; 9) na przykładzie cząsteczek H 2, CI 2, N 2, CO 2, H 2 O, HCI, NH 3 opisuje powstawanie wiązań atomowych (kowalencyjnych); zapisuje wzory sumaryczne i strukturalne tych cząsteczek; 10) definiuje pojęcie jonów i opisuje jak powstają; zapisuje elektronowo mechanizm powstawania jonów, na przykładzie Na, Mg, Al, Cl, S; opisuje powstawanie wiązania jonowego; 11) porównuje właściwości związków kowalencyjnych i jonowych (stan skupienia, rozpuszczalność w wodzie, temperatury topnienia i wrzenia); 12) definiuje pojęcie wartościowości jako liczby wiązań, które tworzy atom, łącząc się z atomami innych pierwiastków; odczytuje z układu okresowego wartościowość maksymalną dla pierwiastków grup 1., 2., 13., 14., 15., 16. i 17. (względem tlenu i wodoru); 13) rysuje wzór strukturalny cząsteczki związku dwupierwiastkowego (o wiązaniach kowalencyjnych) o znanych wartościowościach pierwiastków; 14) ustala dla prostych związków dwupierwiastkowych, na przykładzie tlenków: nazwę na podstawie wzoru sumarycznego; wzór sumaryczny na podstawie nazwy; wzór sumaryczny na podstawie wartościowości. 3. Reakcje chemiczne. Uczeń: 1) opisuje różnice w przebiegu zjawiska fizycznego i reakcji chemicznej; podaje przykłady zjawisk fizycznych i reakcji chemicznych zachodzących w otoczeniu człowieka; planuje i wykonuje doświadczenia ilustrujące zjawisko fizyczne i reakcję chemiczną; 2) opisuje, na czym polega reakcja syntezy, analizy i wymiany; podaje przykłady różnych typów reakcji i zapisuje odpowiednie równania; wskazuje substraty i produkty; dobiera współczynniki w równaniach reakcji chemicznych; obserwuje doświadczenia ilustrujące typy reakcji i formułuje wnioski; 3) definiuje pojęcia: reakcje egzoenergetyczne (jako reakcje, którym towarzyszy wydzielanie się energii do otoczenia, np. procesy spalania) i reakcje endoenergetyczne (do przebiegu których energia musi być dostarczona, np. procesy rozkładu pieczenie ciasta); 4) oblicza masy cząsteczkowe prostych związków chemicznych; dokonuje prostych obliczeń związanych z zastosowaniem prawa stałości składu i prawa zachowania masy. 4. Powietrze i inne gazy. Uczeń: 1) wykonuje doświadczenie potwierdzające, że powietrze jest mieszaniną; opisuje skład i właściwości powietrza; 2) opisuje właściwości fizyczne i chemiczne azotu, tlenu, wodoru, tlenku węgla(iv); odczytuje z układu okresowego pierwiastków i innych źródeł wiedzy informacje o azocie, tlenie i wodorze; planuje i/lub wykonuje doświadczenia dotyczące badania właściwości wymienionych gazów; 3) wyjaśnia, dlaczego gazy szlachetne są bardzo mało aktywne chemicznie; wymienia ich zastosowania; 4) pisze równania reakcji otrzymywania: tlenu, wodoru i tlenku węgla(iv) (np. rozkład wody pod wpływem prądu elektrycznego, spalanie węgla); 5) opisuje, na czym polega powstawanie dziury ozonowej; proponuje sposoby zapobiegania jej powiększaniu; 6) opisuje obieg tlenu w przyrodzie; 7) opisuje rdzewienie żelaza i proponuje sposoby zabezpieczania produktów zawierających w swoim składzie żelazo przed rdzewieniem; 8) wymienia zastosowania tlenków wapnia, żelaza, glinu; 9) planuje i wykonuje doświadczenie pozwalające wykryć CO 2 w powietrzu wydychanym z płuc; 10) wymienia źródła, rodzaje i skutki zanieczyszczeń powietrza; planuje sposób postępowania pozwalający chronić powietrze przed zanieczyszczeniami. 5. Woda i roztwory wodne. Uczeń: 1) bada zdolność do rozpuszczania się różnych substancji w wodzie; 2) opisuje budowę cząsteczki wody; wyjaśnia, dlaczego woda dla jednych substancji jest rozpuszczalnikiem, a dla innych nie; podaje przykłady substancji, które rozpuszczają się w wodzie, tworząc roztwory właściwe; podaje przykłady substancji, które nie rozpuszczają się w wodzie, tworząc koloidy i zawiesiny; 3) planuje i wykonuje doświadczenia wykazujące wpływ różnych czynników na szybkość rozpuszczania substancji stałych w wodzie; 4) opisuje różnice pomiędzy roztworem rozcieńczonym, stężonym, nasyconym i nienasyconym; 5) odczytuje rozpuszczalność substancji z wykresu jej rozpuszczalności; oblicza ilość substancji, którą można rozpuścić w określonej ilości wody w podanej temperaturze; www.wsip.pl 5

6) prowadzi obliczenia z wykorzystaniem pojęć: stężenie procentowe, masa substancji, masa rozpuszczalnika, masa roztworu, gęstość; oblicza stężenie procentowe roztworu nasyconego w danej temperaturze (z wykorzystaniem wykresu rozpuszczalności); 7) proponuje sposoby racjonalnego gospodarowania wodą. 6. Kwasy i zasady. Uczeń: 1) definiuje pojęcia: wodorotlenku, kwasu; rozróżnia pojęcia wodorotlenek i zasada; zapisuje wzory sumaryczne najprostszych wodorotlenków: NaOH, KOH, Ca(OH) 2, AI(OH) 3 i kwasów: HCI, H 2 SO 4, H 2 SO 3, HNO 3, H 2 CO 3, H 3 PO 4, H 2 S; 2) opisuje budowę wodorotlenków i kwasów; 3) planuje i/lub wykonuje doświadczenia, w wyniku których można otrzymać wodorotlenek, kwas beztlenowy i tlenowy (np. NaOH, Ca(OH) 2, AI(OH) 3, HCI, H 2 SO 3 ); zapisuje odpowiednie równania reakcji; 4) opisuje właściwości i wynikające z nich zastosowania niektórych wodorotlenków i kwasów; 5) wyjaśnia, na czym polega dysocjacja elektrolityczna zasad i kwasów; zapisuje równania dysocjacji elektrolitycznej zasad i kwasów; definiuje kwasy i zasady (zgodnie z teorią Arrheniusa); 6) wskazuje na zastosowania wskaźników (fenoloftaleiny, wskaźnika uniwersalnego); rozróżnia doświadczalnie kwasy i zasady za pomocą wskaźników; 7) wymienia rodzaje odczynu roztworu i przyczyny odczynu kwasowego, zasadowego i obojętnego; 8) interpretuje wartość ph w ujęciu jakościowym (odczyn kwasowy, zasadowy, obojętny); wykonuje doświadczenie, które pozwoli zbadać ph produktów występujących w życiu codziennym człowieka (żywność, środki czystości itp.); 9) analizuje proces powstawania kwaśnych opadów i skutki ich działania; proponuje sposoby ograniczające ich powstawanie. 7. Sole. Uczeń: 1) wykonuje doświadczenie i wyjaśnia przebieg reakcji zobojętniania (np. HCI + NaOH); 2) pisze wzory sumaryczne soli: chlorków, siarczanów(vi), azotanów(v), węglanów, fosforanów(v), siarczków; tworzy nazwy soli na podstawie wzorów i odwrotnie; 3) pisze równania reakcji dysocjacji elektrolitycznej wybranych soli; 4) pisze równania reakcji otrzymywania soli (reakcje: kwas + wodorotlenek metalu. kwas + tlenek metalu, kwas + metal, wodorotlenek metalu + tlenek niemetalu); 5) wyjaśnia pojęcie reakcji strąceniowej; projektuje i wykonuje doświadczenie pozwalające otrzymywać sole w reakcjach strąceniowych i pisze odpowiednie równania reakcji w sposób cząsteczkowy i jonowy; na podstawie tabeli rozpuszczalności soli i wodorotlenków wnioskuje o wyniku reakcji strąceniowej; 6) wymienia zastosowania najważniejszych soli: węglanów, azotanów(v), siarczanów(vi), fosforanów(v) i chlorków. 8. Węgiel i jego związki z wodorem. Uczeń: 1) wymienia naturalne źródła węglowodorów; 2) definiuje pojęcia: węglowodory nasycone i nienasycone; 3) tworzy wzór ogólny szeregu homologicznego alkanów (na podstawie wzorów trzech kolejnych alkanów) i układa wzór sumaryczny alkanu o podanej liczbie atomów węgla; rysuje wzory strukturalne i półstrukturalne alkanów; 4) obserwuje i opisuje właściwości fizyczne i chemiczne (reakcje spalania) alkanów na przykładzie metanu i etanu; 5) wyjaśnia zależność pomiędzy długością łańcucha węglowego a stanem skupienia alkanu; 6) podaje wzory ogólne szeregów homologicznych alkenów i alkinów; podaje zasady tworzenia nazw alkenów i alkinów w oparciu o nazwy alkanów; 7) opisuje właściwości (spalanie, przyłączanie bromu i wodoru) i zastosowania etenu i etynu; 8) projektuje doświadczenie pozwalające odróżnić węglowodory nasycone od nienasyconych; 9) zapisuje równanie reakcji polimeryzacji etenu; opisuje właściwości i zastosowania polietylenu. 9. Pochodne węglowodorów. Substancje chemiczne o znaczeniu biologicznym. Uczeń: 1) tworzy nazwy prostych alkoholi i pisze ich wzory sumaryczne i strukturalne; 2) bada właściwości etanolu; opisuje właściwości i zastosowania metanolu i etanolu; zapisuje równania reakcji spalania metanolu i etanolu; opisuje negatywne skutki działania alkoholu etylowego na organizm ludzki; 3) zapisuje wzór sumaryczny i strukturalny glicerolu; bada i opisuje właściwości glicerolu i wymienia jego zastosowania; 6

PLANOWANIE PRACY PROGRAM NAUCZANIA 4) podaje przykłady kwasów organicznych występujących w przyrodzie i wymienia ich zastosowania; pisze wzory prostych kwasów karboksylowych i podaje ich nazwy zwyczajowe i systematyczne; 5) bada i opisuje właściwości kwasu octowego (reakcja dysocjacji elektrolitycznej, reakcja z zasadami, metalami i tlenkami metali); 6) wyjaśnia, na czym polega reakcja estryfikacji; zapisuje równania reakcji pomiędzy prostymi kwasami karboksylowymi i alkoholami jednowodorotlenowymi; tworzy nazwy estrów pochodzących od podanych nazw kwasów i alkoholi; planuje i wykonuje doświadczenie pozwalające otrzymać ester o podanej nazwie; 7) opisuje właściwości estrów w aspekcie ich zastosowań; 8) podaje nazwy wyższych kwasów karboksylowych nasyconych (palmitynowy, stearynowy) i nienasyconych (oleinowy) i zapisuje ich wzory; 9) opisuje właściwości długołańcuchowych kwasów karboksylowych; projektuje doświadczenie, które pozwoli odróżnić kwas oleinowy od palmitynowego lub stearynowego; 10) klasyfikuje tłuszcze pod względem pochodzenia, stanu skupienia i charakteru chemicznego; opisuje właściwości fizyczne tłuszczów; projektuje doświadczenie pozwalające odróżnić tłuszcz nienasycony od nasyconego; 11) opisuje budowę i właściwości fizyczne i chemiczne pochodnych węglowodorów zawierających azot na przykładzie amin (metyloaminy) i aminokwasów (glicyny); 12) wymienia pierwiastki, których atomy wchodzą w skład cząsteczek białek; definiuje białka jako związki powstające z aminokwasów; 13) bada zachowanie się białka pod wpływem ogrzewania, stężonego etanolu, kwasów i zasad, soli metali ciężkich (np. CuSO 4 ) i soli kuchennej; opisuje różnice w przebiegu denaturacji i koagulacji białek; wylicza czynniki, które wywołują te procesy; wykrywa obecność białka w różnych produktach spożywczych; 14) wymienia pierwiastki, których atomy wchodzą w skład cząsteczek cukrów; dokonuje podziału cukrów na proste i złożone; 15) podaje wzór sumaryczny glukozy i fruktozy; bada i opisuje właściwości fizyczne glukozy; wskazuje na jej zastosowania; 16) podaje wzór sumaryczny sacharozy; bada i opisuje właściwości fizyczne sacharozy; wskazuje na jej zastosowania; zapisuje równanie reakcji sacharozy z wodą (za pomocą wzorów sumarycznych); 17) opisuje występowanie skrobi i celulozy w przyrodzie; podaje wzory sumaryczne tych związków; wymienia różnice w ich właściwościach; opisuje znaczenie i zastosowania tych cukrów; wykrywa obecność skrobi w różnych produktach spożywczych. www.wsip.pl 7

1. CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU NAUCZANIA CHEMII W GIMNAZJUM Program nauczania Ciekawa chemia został przygotowany zgodnie z obowiązującymi aktualnie rozporządzeniami Ministerstwa Edukacji Narodowej; zakres tematyczny programu jest dostosowany do aktualnej Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla gimnazjów z chemii. Autorzy, znając propozycję nowych Podstaw programowych kształcenia ogólnego oraz najnowsze tendencje metodyczne w edukacji nauk przyrodniczych, uwzględnili je, opracowując ostateczną wersję tego programu nauczania i wszystkich elementów cyklu edukacyjnego Ciekawa chemia. 1.1. Idee programu nauczania Zadaniem, jakie postawiliśmy sobie, opracowując ten program, było rozbudzenie w uczniach naturalnej ciekawości otaczającym nas światem substancji i ich przemianami. Przyjęliśmy też, że podstawowymi zadaniami w kształceniu chemicznym będą umiejętności kluczowe i przekazywanie informacji, które są użyteczne w codziennym życiu. Ciekawość to siła, która pobudza każdego człowieka do szukania i odkrywania czegoś nowego. Uczniowie, rozpoczynający w wieku 13 lat naukę w gimnazjum zgodnie ze swoim rozwojem, dążą do wieloaspektowego poznawania świata, dokonują pierwszych prób łączenia wiedzy o świecie i wraz z poszukiwaniem systemu wartości stawiają zasadnicze pytania dotyczące celu życia. Myślenie młodzieży gimnazjalnej nabiera coraz bardziej charakteru abstrakcyjnego, rozwija się jej pamięć logiczna. Cechami charakterystycznymi dla tego okresu są także: samodzielne planowanie i ocena własnego zachowania, skuteczniejsze porozumiewanie się w różnych sytuacjach, branie pod uwagę postaw i poglądów innych ludzi czy przyjmowanie na siebie coraz większej odpowiedzialności. Intensywność przemian fizycznych, emocjonalnych i psychicznych okresu dojrzewania powoduje często występowanie zróżnicowanych reakcji (opór, przekora, agresja, przymilanie się, wycofywanie się, ucieczka, marzenia, wzruszenie, miłość i wiele innych). Młodzi ludzie, częściej niż się spodziewamy, szukają autorytetów. Jak dowodzą badania psychologiczne, dorastająca młodzież chce, aby dorośli (rodzice, nauczyciele) wyznaczali granice ich zachowania. Takie ograniczenia powodują, że dzieci czują się bezpieczniejsze. Bez nich będą nie tylko niezdyscyplinowane, lecz także niepewne. Nauczyciel chemii w gimnazjum może pełnić szczególną rolę wychowawczą. Chemia w oczach trzynastolatków jest nauką tajemną, czy wręcz magiczną. Rozpoczęcie nauki w gimnazjum wiąże się ze spotęgowaniem uczucia ciekawości, a na pierwsze spotkanie z chemią uczniowie czekają z niecierpliwością. Nasze własne obserwacje w tym względzie oraz

uwagi innych nauczycieli praktyków zmobilizowały nas do napisania programu bazującego właśnie na tej ciekawości. Stoi ona u podstaw nauki i filozofii, doprowadziła do rozwoju cywilizacji i przełomowych wynalazków. Mechanizm ciekawości polega na poznaniu, odkryciu i odsłonięciu otaczającej nas przyrody i techniki we wszystkich możliwych wymiarach. Często zaciekawia już samo ich istnienie. Nauczyciel chemii może ten mechanizm wykorzystać w procesie kształcenia i wychowania. Może uczynić z niego narzędzie do pojmowania natury zjawisk chemicznych. Nauczyciel odkrywca ciekawej chemii z pewnością może stać się wzorcem i godnym naśladowania autorytetem, którego tak bardzo w okresie dojrzewania młodzież poszukuje. Kolejnym celem opracowanego przez nas programu nauczania jest osiąganie kluczowych umiejętności i przekazywanie informacji użytecznych w codziennym życiu. Lekcje chemii służą nie tylko poznawaniu pojęć i zdobywaniu rzetelnej wiedzy na poziomie umożliwiającym kontynuację nauki w szkole średniej, ale też traktowaniu wiadomości przedmiotowych w sposób zintegrowany, prowadzący do zrozumienia świata, ludzi i samego siebie. Osiąganie umiejętności przedmiotowych można zrealizować przez efektywne współdziałanie w zespole, skuteczną komunikację i rozwiązywanie problemów w sposób twórczy. Proponujemy więc młodzieży uczenie się w grupach i stosowanie technik aktywizujących. Zachęcamy młodzież i nauczyciela do ciągłego doskonalenia się. Proponujemy ćwiczenia kształcące umiejętność podejmowania decyzji i oceniania efektów swojej pracy. Zachęcamy uczniów do pełnienia różnych funkcji, prezentowania wyników własnych obserwacji i doświadczeń oraz publicznych występów. Wspieramy samodzielność przez trenowanie podstawowych umiejętności. Tworzymy bodźce do dalszych doświadczeń i twórczych poszukiwań. W Ciekawej chemii kształcimy też aktywne postawy wobec nietypowych problemów i pozwalamy smakować emocje towarzyszące badaniom i eksperymentom chemicznym. Staramy się, aby uczniowie ze szczególną troską dbali o swoje zdrowie i stan środowiska. Jesteśmy przekonani, że uczestnicy programu Ciekawej chemii będą samodzielnie oceniać zmiany w środowisku przyrodniczym i ich wpływ na jakość życia. Z pewnością będą podejmować działania zmierzające do poprawy tego stanu. Przewidujemy, że będą także analizować przyczyny zakłócenia stanu zdrowia człowieka i skutki własnych decyzji w tym zakresie. Wierzymy, że będą prowadzić i promować zdrowy styl życia. Poznawanie podstaw chemii według naszego programu wzbudzi zainteresowanie uczniów, ponieważ będą robić to, co lubią. Aktywne uczestnictwo w lekcjach i samodzielna praca w domu sprawią, że www.wsip.pl 9

uczniowie sami odkryją większość praw rządzących światem przyrody. Położenie nacisku na wychowanie będzie sprzyjało wszechstronnemu rozwojowi psychicznemu i stabilizacji różnorodnych emocji, charakterystycznych dla tego okresu rozwojowego. 1.2. Dobór zakresu materiału nauczania Materiał nauczania został podzielony na 11 działów tematycznych. Na każdy dział składa się zwykle kilka problemów, sformułowanych w formie pytań, które są tytułami kolejno realizowanych lekcji rozdziałów podręcznika. Zakres materiału jest zgodny z aktualną Podstawą programową kształcenia ogólnego dla gimnazjów chemia. Zaproponowaliśmy też poszerzenie niektórych tematów lub nawet dodanie nowych. Są to treści, które naszym zdaniem są obecnie bardzo aktualne w życiu codziennym i szeroko omawiane w mediach oraz takie zagadnienia, które kierujemy głównie do uczniów szczególnie zainteresowanych chemią i często biorących udział w różnego typu konkursach chemicznych. Kierowaliśmy się tu naszym dydaktycznym doświadczeniem i potrzebami codziennego życia. Te dodatkowe treści zostały w programie nauczania oznaczone literą F, a w podręczniku znaczkiem graficznym: Układ treści nawiązuje do polskiej tradycji nauczania chemii, uwzględniając jednocześnie najnowsze trendy metodyki, pedagogiki i psychologii, i mamy nadzieję, że dzięki temu właśnie jest oryginalny i innowacyjny. Jest on następujący: Dział 1. Świat substancji. W pierwszym dziale wyjaśniamy uczniom, dlaczego chemia jest nauką przyrodniczą i podstawą wielu gałęzi przemysłu oraz jak rozwijała się na przestrzeni dziejów. Zapoznajemy ich ze szkolnym laboratorium chemicznym, zasadami bezpiecznej pracy, sprzętem, szkłem i prostymi czynnościami laboratoryjnymi. Proponujemy też badanie właściwości metali i niemetali oraz szukamy, jakie one mają zastosowania w codziennym życiu. Wyjaśniamy też korozję metali, badamy czynniki wpływające na ten proces oraz szukamy sposobów ochrony metali przed korozją. Proponujemy też sporządzanie i rozdzielanie mieszanin substancji. Dział kończymy przykładami prostych przemian chemicznych oraz wprowadzeniem definicji reakcji chemicznej. Dział 2. Budowa atomu a układ okresowy pierwiastków chemicznych. Pierwiastki znane starożytnym oraz alchemikom stały się dla nas punktem rozważań nad koniecznością wprowadzania nazw i symboli pierwiastków chemicznych. Następnie prezentujemy atomistyczno-cząsteczkową teorię budowy materii. Przekazujemy informacje oraz 10

proponujemy ćwiczenia umiejętności opisywania budowy atomów poznanych pierwiastków (liczba atomowa i masowa, jądro atomu i elektrony, masa atomowa). Dalej zajmujemy się omówieniem porządkowania pierwiastków, na podstawie ich właściwości, czego dokonał Dmitrij Mendelejew w XIX w. Wyjaśniamy przy tej okazji budowę układu okresowego oraz prawo okresowości. Zastanawiamy się, dlaczego masa atomowa pierwiastka ma wartość ułamkową. Tłumaczymy, czym jest promieniotwórczość, jakie są jej rodzaje i różnorodne konsekwencje jej występowania. Dyskutujemy nad wadami i zaletami energetyki jądrowej. Kładziemy nacisk na zastosowania izotopów promieniotwórczych w medycynie i technice. Dział kończymy ćwiczeniami ułatwiającymi nabycie umiejętności określania związku między budową pierwiastka a jego położeniem w układzie okresowym. Dział 3. Łączenie się atomów. Konsekwentnie kontynuujemy realizację treści dotyczących budowy atomu. Poszerzamy pojęcie pierwiastków i związków chemicznych. Wyjaśniamy tworzenie wiązań atomowych i jonowych. Notację chemiczną dopiero w tym miejscu uzupełniamy o wzory chemiczne. Stosunkowo dużo miejsca przeznaczamy na poznanie i zrozumienie masowych stosunków stechiometrycznych w związkach i reakcjach chemicznych. Proponujemy obliczanie masy cząsteczkowej, dla zainteresowanych wprowadzamy pojęcie mola. Uczymy uczniów zapisywania równań reakcji chemicznych: łączenia (syntezy), rozkładu (analizy) i wymiany, podając ich przykłady. Tłumaczymy, interpretujemy i wskazujemy na podstawowe zastosowania dwóch praw chemicznych w życiu codziennym prawa stałości składu i prawa zachowania masy. W dziale tym najważniejszą rolę przypisujemy praktycznym ćwiczeniom umiejętności, przedkładając je nad wiadomości teoretyczne. Dział 4. Gazy i ich mieszaniny. Po doświadczalnym zbadaniu składu powietrza charakteryzujemy jego składniki: tlen, azot, gazy szlachetne, tlenek węgla(iv) i wodór. Sporo miejsca zajmują tu tlenki związki tlenu z innymi pierwiastkami. Wskazujemy źródła, rodzaje i skutki zanieczyszczeń powietrza. Projektujemy z uczniami metody ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami oraz zachęcamy do aktywnego uczestnictwa w jego ochronie. Proponujemy wykonanie podstawowych badań powietrza w najbliższej uczniowi okolicy. Dział 5. Woda i roztwory wodne. Priorytetowym zadaniem tego działu jest poznanie przez uczniów zjawiska rozpuszczania różnych substancji w wodzie, sposobów określania składu www.wsip.pl 11

roztworu oraz form ochrony wód przed zanieczyszczeniami. W tym celu zachęcamy uczniów do sporządzania roztworów o różnym stężeniu oraz określania składu jakościowego i ilościowego roztworu. Proponujemy różnorodne obliczenia związane ze stężeniem roztworu, ćwiczenia w posługiwaniu się wykresem rozpuszczalności substancji i w wyjaśnianiu wpływu różnych czynników na szybkość rozpuszczania. W szerszym zakresie proponujemy realizację zagadnień i prace badawcze z ochrony wód (źródła, rodzaje i skutki zanieczyszczeń wód, uzdatnianie wody pitnej oraz działanie oczyszczalni ścieków). Dział 6. Wodorotlenki a zasady. Dział w dużej mierze oparty na eksperymentach pozwala uczniom zrozumieć działanie wskaźników, poznać budowę, otrzymywanie, właściwości i zastosowanie wybranych wodorotlenków (sodu, potasu, wapnia, magnezu). Zapoznajemy uczniów z podstawowymi zasadami obchodzenia się z substancjami żrącymi. W dziale tym wyjaśniamy też, dlaczego nie wszystkie wodorotlenki są zasadami oraz dlaczego właśnie te ostatnie ulegają w wodzie rozpadowi na jony. Z praktycznych umiejętności najwięcej miejsca przeznaczamy na modelowanie, zapisywanie i odczytywanie równań reakcji opisujących otrzymywanie wodorotlenków i równań dysocjacji elektrolitycznej (jonowej) zasad. Dział 7. Kwasy. Konwencja działu zbieżna z poprzednim wzory, właściwości, zastosowanie wybranych kwasów oraz dysocjacja elektrolityczna (jonowa) kwasów. Szczególny nacisk kładziemy na przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy z kwasami. Wielokrotnie zachęcamy uczniów do charakterystyki tej grupy związków nieorganicznych przez szukanie analogii i różnic między kwasami. W stosunkowo szerokim zakresie proponujemy uczniom poszukiwanie i badanie kwasów w swoim otoczeniu. Zachęcamy do samodzielnego wyjaśnienia skrótu ph umieszczanego często np. na kosmetykach i określania jego wartości za pomocą samodzielnie wykonanych papierków wskaźnikowych. Podsumowując dział, omawiamy źródła, mechanizmy i skutki kwaśnych opadów. Propozycje testów sprawdzających odczyn opadów z pewnością zmobilizują uczniów do ich przeprowadzenia oraz do podjęcia działań zmierzających do ograniczenia kwaśnych opadów. Dział 8. Sole. Ten dział tematyczny przeznaczamy na omówienie zagadnień związanych z budową, właściwościami, występowaniem w przyrodzie i zastosowaniem najpopularniejszych soli. Rozpoczynamy od otrzymywania soli w reakcji zobojętniania kwasów. Po wyjaśnieniu budowy soli i 12

ćwiczeniach zapisów ich wzorów (tylko sumarycznych) omawiamy oddziaływania polarnych cząsteczek wody na kryształy jonowe i definiujemy dysocjację elektrolityczną (jonową) soli jako rozpad kryształów jonowych pod wpływem wody. Jako potwierdzenie, proponujemy ćwiczenie sprawdzające, czy roztwory soli przewodzą prąd. Następnie proponujemy ćwiczenia w pisaniu równań dysocjacji soli oraz zapisywanie równań reakcji zobojętniania za pomocą jonów. Następnie omawiamy inne sposoby otrzymywania soli w reakcji tlenków metali i metali z kwasami oraz w reakcji tlenków niemetali z wodorotlenkami oraz tlenków kwasowych z tlenkami zasadowymi. Kolejnym etapem realizacji tego działu jest wprowadzenie tabeli rozpuszczalności i ćwiczenie umiejętności korzystania z niej na wybranych przykładach reakcji jonowych (reakcji wytrącania osadów i działaniu kwasów na węglany). W ostatnim temacie w tym dziale zastanawiamy się nad rolą soli w organizmach, podajemy przykłady zastosowań soli w kuchni i łazience oraz w rolnictwie, ogrodnictwie i budownictwie. Dział 9. Węglowodory. Ten dział rozpoczynamy omówieniem postaci węgla występujących w przyrodzie. Następnie poszukujemy przyczyn dużej różnorodności związków organicznych uczniowie poznają nową grupę związków węglowodory. Charakteryzujemy węglowodory nasycone (alkany) i nienasycone (alkeny, alkiny). Na przykładzie etenu pokazujemy proces polimeryzacji. Omawiamy zastosowanie polietylenu, wskazując rolę tworzyw sztucznych we współczesnym świecie. Wskazujemy gaz ziemny i ropę naftową jako naturalne źródła węglowodorów. Dział 10. Pochodne węglowodorów. Dział zaczynamy od omówienia budowy i właściwości alkoholi na przykładach alkoholu metylowego i etylowego. Omawiamy proces fermentacji alkoholowej. Pokazujemy cząsteczki alkoholi wielowodorotlenowych, ze wskazaniem ich zastosowań. Następnie przechodzimy do charakterystyki kwasów karboksylowych, także kwasów tłuszczowych. Omawiamy zastosowanie soli kwasów karboksylowych, otrzymywanie i właściwości estrów. W ostatnim temacie opisujemy budowę oraz właściwości amin i aminokwasów. Dział 11. Substancje o znaczeniu biologicznym. Niemal cały dział utrzymaliśmy w konwencji biologicznej. Zastanawiamy się m.in.: dlaczego zimą jemy więcej tłuszczów, jakie związki budują organizm człowieka, dlaczego owoce są słodkie. www.wsip.pl 13

Układ treści chemicznych zestawiliśmy w sposób tradycyjny, charakteryzując kolejno: tłuszcze, białka i cukry. Te ostatnie opisujemy szczegółowo (cukry proste, dwucukry i cukry złożone). Ponieważ wiele miejsca w dziale przeznaczamy na omówienie roli związków organicznych w życiu, zwłaszcza w dietetyce człowieka temat Jakie substancje dodatkowe znajdują się w żywności? potraktowaliśmy jako forum dyskusyjne. Zwróciliśmy w ten sposób uwagę na barwniki spożywcze, substancje zapachowe, przeciwutleniacze i konserwanty dodawane do żywności. W dziale tym opisujemy też włókna białkowe i celulozowe. Ponieważ związki organiczne nie tylko służą żywieniu, ale są także substancjami, które mogą negatywnie oddziaływać na organizm człowieka i powodować różne uzależnienia, w ostatnim temacie omawiamy rodzaje takich związków i konsekwencje ich spożywania. Kompendium wiedzy. W formie kilku przekrojowych zagadnień proponujemy uczniom powtórzenie całego materiału, czyniąc z niego doskonały trening przed egzaminem gimnazjalnym. Z ogromną starannością przygotowaliśmy je pod kątem wytycznych komisji egzaminacyjnych. 1.3. Proponowany przydział godzin W zależności od przydziału godzin przeznaczonych na edukację chemiczną w poszczególnych klasach program może być realizowany w kilku wariantach. Nasza propozycja jest podyktowana wieloletnią praktyką zawodową. W 3-letnim cyklu kształcenia mamy do dyspozycji co najmniej 130 godzin na nauczanie chemii. Na początku nauki przewidujemy 2 godziny lekcyjne na poznanie i integrację grupy oraz na omówienie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Na realizację nowych tematów proponujemy 74 godziny lekcyjne. Po zakończeniu każdego z działów przewidujemy 2 3 lekcje na utrwalenie wiadomości i umiejętności i l lekcję na kontrolę osiągnięć uczniów daje to 39 godzin. W ostatniej klasie gimnazjum na powtórzenie poznanych zagadnień, podczas którego zachęcamy do korzystania z kompendium wiedzy (podręcznik, cz. 3), przeznaczamy 8 godzin lekcyjnych. Część godzin na utrwalenie materiału oraz pozostały czas zalecamy wykorzystać na wycieczki tematyczne oraz realizację zadań metodą projektów (ewentualnie też na zajęcia o charakterze wyrównawczym). Sposoby realizacji zadań szkoły w edukacji chemicznej Uczeń gimnazjum podczas swojej trzyletniej nauki powinien mieć zapewnione co najmniej 130 godzin na edukację chemiczną. Może być ona realizowana w różny sposób: W systemie klasowo-lekcyjnym (propozycje rozkładu materiału podano w tabeli na s. 11). 14

W systemie nauczania blokowego pod warunkiem zrealizowania podstawy programowej każdego z łączonych w blok zajęć. Nauczyciel prowadzący blok musi spełniać wymagania kwalifikacyjne, niezbędne do nauczania każdego z przedmiotów wchodzących w skład bloku. Obowiązkiem nauczyciela prowadzącego blok jest ustalanie śródrocznych i rocznych ocen z każdego przedmiotu wchodzącego w jego skład. Ministerstwo Edukacji Narodowej podaje propozycje różnych wariantów pracy w ramach edukacji chemicznej na swoich stronach internetowych. Ostatecznie (z zastrzeżeniem zgodności z aktami prawnymi) liczba godzin oraz sposób pracy zależą od decyzji dyrektora szkoły i nauczyciela. Dyrektor szkoły odpowiada za to, aby sumy godzin zajęć faktycznie zrealizowanych z poszczególnych przedmiotów w ciągu trzech lat były nie mniejsze niż wymieniono wyżej oraz aby efekty zapisane w podstawie programowej zostały osiągnięte. Dobrze zorganizowane zajęcia prowadzone w systemie nauczania blokowego lub metodą projektów pomogą zrealizować nie tylko cele przedmiotowe, ale również cele wychowawcze, zapewniając wszechstronny rozwój uczniów. Zajęcia w terenie proponujemy przeznaczyć na omówienie zagadnień związanych z ochroną i badaniem stanu środowiska badanie czystości powietrza (dział 4.), badanie czystości wód (dział 5.), oraz badanie kwaśnych opadów (dział 7.). Zachęcamy do zaplanowania wycieczek do pobliskich zakładów przemysłowych. Mogą być one zorganizowane wspólnie z nauczycielem biologii, geografii lub fizyki i obejmować tematykę tych przedmiotów. www.wsip.pl 15

Liczba godzin planowanych na realizację programu nauczania Ciekawa chemia Lp. Działy tematyczne Liczba godzin na realizację tematyki działu Liczba godzin na utrwalenie materiału Liczba godzin na kontrolę osiągnięć uczniów 1 Świat substancji 7 + 2* 2 1 Budowa atomu a układ okresowy 2 pierwiastków chemicznych 7 2 1 3 Łączenie się atomów 6 2 1 4 Gazy i ich mieszaniny 7 2 1 5 Woda i roztwory wodne 6 3** 1 6 Wodorotlenki a zasady 4 2 1 7 Kwasy 7 2 1 8 Sole 9 3*** 1 9 Węglowodory 4 2 1 10 Pochodne węglowodorów 6 2 1 11 Substancje o znaczeniu biologicznym 11 3 1 12 Kompendium wiedzy 5-3 Razem 79 25 14. Wycieczki tematyczne łącznie 18 godzin, np. 3 razy 6 godzin * Jedna godzina na poznanie zespołu klasowego i integrację grupy oraz omówienie przedmiotowego systemu oceniania oraz jedna godzina na omówienie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. ** Przynajmniej jedna godzina na rozwiązywanie zadań (obliczanie stężeń). *** Jedna godzina na ćwiczenie umiejętności pisania równań reakcji chemicznych. Warianty realizacji programu nauczania Ciekawa chemia Cykl Ciekawa chemia bardzo dobrze przystaje do założeń reformy określonych m.in. w komentarzu dotyczącym zalecanych warunków i sposobów realizacji podstawy programowej z chemii opublikowanym przez MEN, w którym czytamy: W nauczaniu chemii na III etapie edukacyjnym nauczyciele powinni wygospodarować czas na eksperymentowanie, metody aktywizujące i realizowanie projektów edukacyjnych oraz wycieczki dydaktyczne". Łatwo zauważyć, że Ciekawa chemia jest w tym względzie wyjątkowo elastyczna i daje nauczycielowi szczególną swobodę w dostosowaniu zakresu realizowanych treści do siatki godzin zaplanowanej przez dyrektora szkoły. Podziału materiału według siatki godzin typu: 2+1+1,1+2+1 lub 2+2 łatwo dokonać, biorąc pod uwagę: 16

- tabelę godzin przeznaczonych na realizację poszczególnych działów, - godziny na realizację wycieczek tematycznych oraz zadań metodą projektów, - zamierzoną przez nauczyciela datę rozpoczęcia pracy z kolejną częścią podręcznika. Dla przykładu nauczycielom realizującym program nauczania chemii w układzie 2+1+1 lub 2+2 uda się w ciągu roku zrealizować wszystkie działy tematyczne z pierwszej części cyklu i będą mieli wybór: realizować kolejne treści lub zorganizować zajęcia metodą projektów i wycieczki tematyczne. Autorzy cyklu zalecają to drugie rozwiązanie jako bardziej skuteczne metodycznie, gdyż początkowe treści nauczania chemii nie są łatwe do skutecznego przyswojenia przez uczniów i wymagają wielokrotnego powtarzania. Na nich bowiem opierać się będzie dalszy sukces ucznia i nauczyciela. Na początku edukacji chemicznej uczniowie dowiadują się jak zbudowany jest atom, poznają układ okresowy i nazwy pierwiastków, uczą się zapisywać równania reakcji i modelować ich przebieg, a następnie umiejętności te wykorzystują w zapisywaniu równań reakcji opisujących m.in. otrzymywanie różnych gazów i ich właściwości chemiczne. Jest to jedna z najtrudniejszych na tym etapie nauczania umiejętności, szczególnie w sytuacji, gdy uczniowie pierwszej klasy gimnazjum stanowią zespół na różnym poziomie wiedzy merytorycznej. Stworzenie uczniom okazji do wielokrotnego ćwiczenia tych umiejętności zagwarantuje, iż w następnej klasie nie powinni mieć oni trudności z ich zastosowaniem do zapisywania równań reakcji w kolejnych działach tematycznych: Wodorotlenki a zasady, Kwasy i Sole. Z kolei sprawność, jaką nabędą w prowadzeniu prostych obliczeń, np. masy cząsteczkowej związków chemicznych zaprocentuje z pewnością w rozwiązywaniu zadań, jakie pojawią się w dziale Woda i roztwory wodne. Zgodnie z nową podstawą programową uczniowie mają we wstępnym etapie nauki chemii poznać sprzęt i podstawowe odczynniki chemiczne oraz nauczyć się wykonywania prostych eksperymentów, obserwowania ich przebiegu i wyciągania wniosków na ich podstawie. Mają także w sposób przemyślany, początkowo pod czujnym okiem nauczyciela, nauczyć się rozumnego korzystania z technologii informacyjnej, a więc przede wszystkim z płyt dołączonych do podręcznika, a następnie z edukacyjnych zasobów internetu. W tym kontekście Autorzy cyklu Ciekawa chemia zalecają wyważone tempo realizacji programu nauczania. www.wsip.pl 17

Metoda projektów Rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej dotyczące nowej podstawy programowej zawiera zalecenia realizacji wybranych zagadnień metodą projektów. Poniżej formułujemy kilka wskazówek dotyczących tej metody. Stosowanie metody projektów może przynieść znaczące efekty w procesie pobudzania aktywności uczniów oraz w integracji treści kształcenia z zakresu różnych bloków tematycznych. Metoda projektów może być wykorzystywana zarówno do pracy indywidualnej, jaki i grupowej. Od osoby zajmującej się wykonaniem projektu wymaga się umiejętności zaplanowania własnej pracy, samodyscypliny, motywacji do realizacji postawionego problemu, umiejętności podziału pracy w zespole, umiejętności rozwiązywania problemów oraz podejmowania decyzji. Elementy składające się na metodę projektów: analiza zagadnień i założonych celów kształcenia, a także wybór tych, które mogą być osiągnięte za pomocą metody projektów; przygotowanie osób biorących udział w projekcie w kontekście treści oraz wprowadzenie ich w zagadnienia merytoryczne (Nie należy podawać gotowego tematu projektu, a jedynie wskazać zagadnienia niezbędne do sformułowania problemu, który powinien być zrealizowany); dokonanie podziału osób zajmujących się realizacją projektu na grupy zadaniowe; sprecyzowanie problemu, celów i zakresu projektu w formie opisu projektu (Dokument ten powinien zawierać właściwie dobrany temat projektu i jego parametry: np. czas, przestrzeń, środki, listę badanych obiektów i inne istotne dla wykonania zadań. Należy także przygotować informację o sposobie oraz kryteriach oceny w trakcie pracy nad projektem). Dokument opis projektu powinien być uzgodniony z uczniami, ponieważ jest on podstawą do zawarcia kontraktu" między prowadzącym nauczycielem a grupą uczniów. Określa on, co uczniowie powinni zrobić oraz za co i w jaki sposób będą oceniani. Kontrakt taki oznacza zobowiązanie do oceny projektu zgodnie z zawartymi w opisie kryteriami. 18

Plan pracy grupy pomoże uczniom podzielić między siebie zadania oraz wykonać projekt w zaplanowanym i określonym czasie. Realizacja projektu powinna częściowo odbywać się w ramach godzin lekcyjnych, częściowo w czasie pozalekcyjnym. Istotną rolę odgrywają nauczycielskie konsultacje w ramach lekcji, w czasie których nauczyciel dokonuje oceny postępów pracy grupy oraz pomaga przezwyciężyć pojawiające się trudności. Sprawozdanie jest namacalnym rezultatem wykonanego projektu. Jest ono jedną z części projektu, a jego sporządzenie przez uczniów podlega ocenie. Sugerowany plan sprawozdania zawiera najczęściej następujące elementy: jasno sprecyzowany tytuł sprawozdania, uzupełniony o nazwisko autora oraz nazwisko nauczyciela koordynującego pracę nad projektem; spis treści sporządzony po przygotowaniu sprawozdania; streszczenie przedstawiające w skondensowanej formie cele, warunki oraz podstawowe wnioski płynące z projektu; podziękowania zawarte w sprawozdaniu, wskazujące, jakiej pomocy określone osoby udzieliły uczniom podczas realizacji projektu; wstęp informujący czytelnika o przyczynach zainteresowania uczniów tematyką projektu, o ocenie ważności tych przyczyn i atrakcyjności opracowania dla czytelnika; warunki projektu określające temat i cel projektu, czas jego wykonania oraz zakres przeprowadzonych badań; opis procedur badań i uzasadnienie doboru metod badań (korzystanie ze zbiorów biblioteki, analiza sprawozdań, rejestrów i raportów, śledzenie prasy, wywiad, obserwacja, eksperymenty, organizowanie spotkań, badania ankietowe itp.); rozdział odkrycia i informacje stanowiący jedną z najważniejszych, obok wniosków, część sprawozdania z projektu (wskazane jest wykorzystanie rysunków, diagramów i tabel, aby w jak najpełniejszej i przejrzystej formie przedstawić analizowany problem); wnioski płynące z przeprowadzonych badań, sformułowane jasno i zrozumiale oraz prowadzące do części zalecenia ; jeśli wnioski płynące z projektu dowodzą, że istniejąca sytuacja jest satysfakcjonująca, zalecenia nie są konieczne; bibliografię zawierającą pełną listę materiałów źródłowych wykorzystywanych w pracach projektowych oraz podczas opracowania sprawozdania. www.wsip.pl 19

Prezentacja wykonanej pracy na forum klasy oraz dyskusja, w czasie której pozostali uczniowie mogą zadawać pytania, w celu wyjaśnienia ewentualnych wątpliwości i niejasności daje innym uczniom sposobność do zapoznania się z zagadnieniem, którego dotyczy projekt. Przygotowanie i przedstawienie prezentacji projektu kształtuje w uczniach umiejętność wypowiadania się, przedstawiania rezultatów wykonanej pracy, jej obrony, dostosowania formy i tempa prezentacji do potrzeb słuchaczy, a także odpowiadania na pojawiające się pytania. Cenne jest wykorzystanie w prezentacji pomocy wizualnych. Powinny znaleźć się w niej informacje liczbowe, tabele, wykresy, zestawienia oraz rysunki. Pomocne jest ustalenie określonego porządku prezentacji, np.: wprowadzenie, w którym prezentujący wyjaśnia cel spotkania i zagadnienia, jakie chciałby słuchaczom przedstawić; uzasadnienie mające przekonać słuchaczy do prezentacji oraz korzyści z niej płynące; plan spotkania, który umożliwia słuchaczom spojrzenie na całość zagadnienia oraz skłonienie do świadomego uczestnictwa w spotkaniu; podział treści na części rozpoczyna je główna teza wystąpienia, następnie przedstawiana jest szczegółowa analiza problemu; zakończenie, obejmujące podsumowanie najważniejszych aspektów prezentacji, powtórzenie głównych tez, podanie wniosków oraz uzasadnienie wagi i wartości zaprezentowanego projektu. Ocena projektu jest kwestią złożoną i skomplikowaną. Podlega jej: praca całej grupy i poszczególnych członków; projekt jako całość i poszczególne fazy jego realizacji. Podstawową zasadą jest, aby kryteria i forma oceny były znane uczniom już w momencie podejmowania pracy nad projektem. Należy je umieścić w opisie projektu. Jednocześnie kryteria oceny powinny odpowiadać założonym celom kształcenia. Na końcową ocenę składają się oceny z poszczególnych etapów pracy nad projektem oraz ocena sprawozdania i prezentacji projektu na forum klasy. Oceny projektu dokonuje nauczyciel prowadzący ów projekt, ale w proces oceniania mogą być zaangażowani również uczniowie i nauczyciele innych przedmiotów, jeśli projekt ma charakter interdyscyplinarny. Liczba projektów powinna 20

zostać wnikliwie przemyślana przez nauczyciela. Proces oceniania powinien mieć charakter motywacyjny i kształcący, a uczniowie powinni znać kryteria oceny i mieć świadomość, że zostanie oceniony zarówno ich wkład pracy, jak i zdobyta wiedza oraz umiejętności, a także efekty końcowe, jakimi są rozwiązanie problemów teoretycznych, przygotowanie sprawozdania oraz prezentacja wykonanego projektu. 1.4. Nowatorskie ujęcie programu Rozbudzanie w uczniach naturalnej ciekawości otaczającym nas światem substancji i przemian chemicznych motywowanie uczniów do uczenia się chemii. Położenie szczególnego nacisku na aspekt wychowawczy. Tworzenie warunków do efektywnego współdziałania w zespole (umiejętność pracy w grupach i uczenie się przez współpracę). Tworzenie warunków sprzyjających skutecznemu porozumiewaniu się. Kształcenie twórczej, aktywnej postawy wobec problemów chemicznych. Tworzenie bodźców do dalszych doświadczeń i poszukiwań. Wspieranie samodzielności uczniów. Łączenie treści różnych dziedzin nauki (przedmiotów). Przygotowanie ucznia do egzaminu gimnazjalnego. www.wsip.pl 21

2. PRZEDMIOTOWE CELE EDUKACYJNE 2.1. Cele kształcenia 1. Wzbudzanie zainteresowania chemią jako nauką odgrywającą znaczącą rolę we wszystkich dziedzinach działalności człowieka. 2. Uświadomienie roli chemii w poznawaniu i przeobrażaniu materii. 3. Zapoznanie ze sprzętem laboratoryjnym i metodami bezpiecznej pracy w pracowni chemicznej. 4. Poznawanie uczniów z metodami badania właściwości i identyfikacji substancji. 5. Zapoznanie uczniów z nazewnictwem substancji. 6. Rozwijanie umiejętności stosowania symboli pierwiastków i zapisywania związków chemicznych za pomocą wzorów sumarycznych i strukturalnych. 7. Kształtowanie umiejętności zapisywania reakcji chemicznych za pomocą równań reakcji chemicznych oraz ich interpretacji. 8. Wyjaśnianie podstawowych praw rządzących przemianami substancji i stosowanie ich w praktyce laboratoryjnej i życiu codziennym. 9. Wyjaśnianie zjawisk zachodzących w przyrodzie na podstawie atomistyczno-cząsteczkowej budowy materii. 10. Wskazywanie na istnienie związku między budową substancji a jej właściwościami. 11. Omawianie zjawiska promieniotwórczości, jego skutków i możliwości zastosowań. 12. Rozwijanie umiejętności odczytywania danych z tabel, wykresów, schematów oraz z układu okresowego pierwiastków chemicznych. 13. Wykształcenie umiejętności swobodnego i bezpiecznego przeprowadzania doświadczeń chemicznych. 14. Omawianie znaczenia, składu chemicznego i metod ochrony przed zanieczyszczeniami wody, powietrza i gleby. 15. Omawianie zagrożeń przyrody związanych z działalnością człowieka. 16. Zapoznawanie uczniów z budową, nazewnictwem, właściwościami i zastosowaniem chemicznych związków nieorganicznych: tlenków, wodorotlenków, kwasów i soli. 17. Zachęcanie do oszczędnego gospodarowania zasobami Ziemi. 18. Omawianie budowy i kształcenia umiejętności nazywania i pisania wzorów związków organicznych. 19. Kształtowanie umiejętności badania właściwości oraz rozpoznawania różnorodnych 22

związków organicznych. 20. Wyjaśnienie wielkiego znaczenia związków organicznych w budowie i funkcjonowaniu organizmów. 2.2. Cele wychowawcze 1. Rozbudzanie w uczniach naturalnej ciekawości otaczającym nas światem. 2. Wzbudzanie zainteresowania chemią jako nauką zajmującą się badaniem przemian zachodzących w przyrodzie i w organizmie człowieka. 3. Uświadamianie roli chemii w procesach przetwarzania materii przez człowieka. 4. Kształtowanie aktywnej postawy badawczej uczniów. 5. Kształtowanie nawyku dbałości o bezpieczeństwo własne i innych. 6. Kształtowanie zasad współpracy w grupie, skutecznej komunikacji i odpowiedzialności za innych. 7. Zachęcanie do odwagi w przedstawianiu własnych poglądów. 8. Kształtowanie postawy tolerancji i poszanowania cudzych poglądów. 9. Kształtowanie samodzielności w poszukiwaniu informacji zawartych w różnych źródłach wiedzy. 10.Rozwijanie twórczych postaw i umiejętności rozwiązywania problemów. 11. Uświadamianie zagrożeń dla środowiska związanych z działalnością człowieka. 12. Kształtowanie aktywnej postawy proekologicznej i prozdrowotnej. 13. Wdrożenie do samokontroli i oceny własnego zachowania. www.wsip.pl 23

3. MATERIAŁ NAUCZANIA l ZAKŁADANE OSIĄGNIĘCIA UCZNIA Staraliśmy się bardzo szczegółowo opisać treści i osiągnięcia uczniów, nie znaczy to, że chcielibyśmy nadmiernie je rozbudować. Niekiedy chodzi nam tylko o krótkie wyjaśnienie powszechnie znanego i aktualnego zagadnienia, które szerzej będzie omówione na następnym etapie edukacji. Dział 1. ŚWIAT SUBSTANCJI MATERIAŁ NAUCZANIA Wstęp Czym się zajmuje chemia? 1.1. Jak pracuje chemik? Szkolna pracownia chemiczna Podstawowy sprzęt laboratoryjny Bezpieczeństwo w pracowni chemicznej 1.2. Z czego jest zbudowany otaczający nas świat? Substancje stałe, ciekłe i gazowe Badanie właściwości substancji Fizyczne i chemiczne właściwości substancji 1.3. Co można zrobić z metalu? Metale wokół nas Znaczenie metali w rozwoju cywilizacji Badanie właściwości metali Stopy metali Zastosowanie metali i ich stopów 1.4. Dlaczego niektóre metale ulegają niszczeniu? Czynniki powodujące niszczenie metali Sposoby zapobiegania korozji 1.5. Czy niemetale są użyteczne? Badanie właściwości wybranych niemetali Zastosowanie niemetali 1.6. Czy substancje można mieszać? Otrzymywanie mieszanin substancji Podział mieszanin Rozdzielanie mieszanin niejednorodnych Rozdzielanie mieszanin jednorodnych 1.7. Czy substancje można przetwarzać? Przykłady przemian chemicznych Pojęcie reakcji chemicznej Substraty i produkty reakcji Związek chemiczny jako produkt lub substrat reakcji chemicznej 24