PRACE ORYGINALNE Andrzej Klejewski 1 Agnieszka Anna Rozynek 1 Tomasz Urbaniak 2 Ocena wiedzy uczniów szkół średnich na temat dostępnych metod i środków antykoncepcyjnych oraz ich skuteczności Assesment of knowledge on conrraceptives and contraceptive methods among high school students 1 Katedra Pielęgniarstwa Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Wydział Nauk o Zdrowiu Kierownik: Dr hab. n med Krystyna Jaracz 2 C e n t r u m D i a g n o s t y k i G i n e k o l o g i a, Położnictwo,USG Kierownik: Dr hab. n med Andrzej Klejewski Dodatkowe słowa kluczowe: młodzież wiedza antykoncepcja Additional key words: high school students knowledge contraceptive methods Podejmowanie współżycia płciowego przez dojrzewającą młodzież staje się coraz powszechniejszym zjawiskiem. Badania pokazują, że 27% nastolatków 17-18-letnich i aż 42% nastolatków 14-letnich i młodszych podczas inicjacji seksualnej nie stosowało, żadnej metody antykoncepcji. Jest to zjawisko bardzo niepokojące i dlatego w niniejszej pracy próbowano ocenić jaki jest poziom wiedzy uczniów szkół średnich w gminie Wolsztyn na temat dostępnych metod i środków antykoncepcyjnych oraz ich skuteczności. W badaniu wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego. Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety własnej zawierający w sumie 33 pytania. Ankiety wypełniło w sumie 290 uczniów (w tym 159 kobiet i 131 mężczyzn) szkół średnich w gminie Wolsztyn. Średnia wieku wynosiła 16,9±1,0 lat. Udział w badaniu był dobrowolny i miał charakter anonimowy. Poziom wiedzy badanych dotyczący fizjologii rozrodu kształtował się na przeciętnym poziomie. 63,8% uczniów wie, co składa się na cykl płciowy, 72,8% zna pojęcie owulacji ale jedynie 11% posiada informacje o tym jak długo żyje komórka jajowa. Najbardziej znanym środkiem antykoncepcyjnym jest prezerwatywa. Za najskuteczniejsze środki antykoncepcyjne młodzież uważa metody hormonalne i mechaniczne, najmniejszą skutecznością według badanych charakteryzują się metody naturalne. Respondenci swoją wiedzę czerpali głównie z internetu oraz od koleżanek i kolegów, jedynie co trzecia osoba rozmawiała z rodzicami lub ginekologiem. Wiedza uczniów na temat metod i środków antykoncepcyjnych jest przeciętna, średnio uzyskiwali oni 22,6 punktów na 52 możliwe. Undertaking sexual intercourse by maturing youth has become a common phenomenon. The research shows that 27% of 17-18-year-olds and 42% of teenagers at the age of 14 and younger did not use any method of contraception during the sexual initiation. This is a very alarming phenomenon, and therefore, the author of the thesis attempted to assess the level of knowledge of high school students in the municipality of Wolsztyn on the available methods of contraception, contraceptives and their effectiveness. The study used a method of diagnostic survey. The research tool was a questionnaire containing 33 questions. Surveys were filled by 290 students (including 159 women and 131 men) of secondary schools in the municipality of Wolsztyn. The average age of the participants was 16.9 ± 1.0 years. Participation in the study was voluntary and anonymous. The respondents` knowledge on reproductive physiology was at the average level. 63.8% of the students know what the sexual cycle consists of, 72.8% were familiar with the concept of ovulation, but only 11% have information on how long the egg cell lives. The best known contraceptive is a condom. Young people consider hormonal and mechanical methods as the most effective contraceptives. According to the respondents natural methods are characterized by the minimum efficiency. The respondents mainly derived their knowledge from the Internet and from colleagues, only every third person has talked to their parents or the gynecologist. The knowledge of students about the methods and contraceptives is average; they received an average of 22.6 points out of 52 possible. Adres do korespondencji: Centrum Diagnostyki Ginekologia, Położnictwo,USG Pl. Spiski 1, 60-614 Poznań tel 607579640 fax. 61 8478727 e-mail: ginekologia5@wp.pl Wstęp XXI wiek. Czas kiedy zamiast leczenia i rehabilitacji, społeczeństwo i wszelkiego rodzaju instytucje społeczne stawiają na pierwszym miejscu promocję i profilaktykę zdrowotną. Patrząc jednak na współczynniki i ilość ciąż wśród nastoletnich dziewcząt można stwierdzić, że niewystarczająca jest kwestia promocji zdrowia reprodukcyjnego wśród młodych osób. Według danych GUS z 2010 roku liczba noworodków urodzonych przez nastoletnie matki przedstawiała się następująco: 16-latki 1253, 15-latki 293, 14-latki 54, 13-latki 7 i 1 urodzenie 12-latki [1]. Warto podkreślić, że dane te ukazują wiek matki w momencie wydania na świat 634 A. Klejewski i wsp.
potomstwa, a co za tym idzie pośrednio mówią nam o wieku zapoczątkowania życia seksualnego, który średnio będzie o rok wcześniejszy niż wiek urodzenia dziecka. W Europie zachodniej i centralnej średni wiek kobiet i mężczyzn podczas pierwszego stosunku płciowego wynosi 17-18 lat, a we wschodniej Europie ok. 20 lat [2]. W Polsce młodzi dorośli województwa śląskiego, średnio deklarują wiek swojej inicjacji seksualnej na 18,1 lat, przy czym najwcześniej rozpoczynali oni życie seksualne w wieku 14 lat [3]. Z kolei inna grupa nastolatków, także z województwa śląskiego, biorąca udział w badaniu aktywności seksualnej siedemnastoletniej młodzieży podaje, że rozpoczęła życie intymne mając średnio 16,7 lat [4]. Dodatkowo 28% nastolatków płci męskiej i 20% nastolatek płci żeńskiej, deklaruje, że w wieku 15 lat miało już swój pierwszy stosunek seksualny za sobą [5]. Co niepokojące aż 42% nastolatków w wieku 14 lat i poniżej podczas inicjacji seksualnej nie zastosowało żadnej metody antykoncepcji, w porównaniu z młodzieżą 17-19 letnią, w przypadku, której odsetek ten wynosił 27% [6]. Należy też zaznaczyć, że aż 13,5% nastolatków aktywnych seksualnie, nie stosuje żadnych metod zapobiegania ciąży [4]. Powyższe dane pokazują, że młodzież coraz wcześniej wykazuje zainteresowanie i rozpoczyna życie seksualne. Istotne by otrzymali oni odpowiednio wcześnie, informacje dotyczące fizjologii płodności, metod zapobiegania niechcianej ciąży oraz zagrożeń jakie może nieść za sobą wczesna inicjacja seksualna. Systematycznie powinna być też oceniana wiedza i zachowania seksualne młodych dorosłych, aby móc odpowiednio kształtować system profilaktyki zdrowotnej i edukacji seksualnej. Cel pracy Głównym celem niniejszej pracy jest ocena poziomu wiedzy uczniów szkół średnich na temat podstawowych wiadomości dotyczących fizjologii rozrodu, dostępnych metod i środków antykoncepcyjnych, ich skuteczności oraz źródłach wiedzy o antykoncepcji. Cele szczegółowe obejmują zbadanie w jaki sposób wiek, płeć, miejsce zamieszkania, typu szkoły do której uczęszczają badane osoby oraz uczestnictwo w wychowaniu do życia w rodzinie wpływa na poziom wiedzy ankietowanej młodzieży, a także jak przedstawia się samoocena posiadanej wiedzy wśród uczniów. Materiał i metoda Badanie o charakterze przekrojowym przeprowadzono w listopadzie i grudniu 2013r., wśród grupy 290 uczniów klas pierwszych i trzecich, szkół średnich. 94 osoby (32,4%) uczęszczały do Zespołu Szkół Ogólnokształcących, 96 osób (33,1%) do Zespołu Szkół Zawodowych i 100 osób (34,5%) do Zespołu Szkół Rolniczych i Technicznych. Narzędzie badawcze stanowił samodzielnie przygotowany kwestionariusz ankiety. Czas potrzebny do jego wypełnienia wynosił 15 minut. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy, a ankietowana młodzież została poinformowana o wykorzystaniu uzyskanych danych jedynie do celów naukowych (praca magisterska). W ankiecie pytania 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 26 i 27 (20 pytań) są pytaniami sprawdzającymi wiedzę uczniów na temat dostępnych metod i środków antykoncepcyjnych oraz ich skuteczności. Ocena wiedzy uczniów na temat antykoncepcji jest sumą punktów uzyskanych za poprawne. Ankietowane osoby mogły uzyskać w sumie od 0 do 52 punktów (52 punkty oznacza pełną wiedzę, a 0 brak wiedzy). Ocena wiedzy uczniów na temat antykoncepcji oraz wiek uczniów są zmiennymi ilościowymi. Pozostałe zmienne są zmiennymi jakościowymi: - nominalnymi: - płeć: kobieta i mężczyzna, - miejsce zamieszkania: miasto i wieś, - uczęszczanie na zajęcia z wychowania do życia w rodzinie: tak i nie, - rodzaj szkoły: ZSO, ZSZ i ZSRiT, - porządkowymi: - grupy wiekowe: < 18 i => 18, - samoocena wiedzy: mam wiedzę, wiedza niewielka, ale chcę wiedzieć więcej, wiedza niewielka i nie chcę wiedzieć więcej i nie posiadam takiej wiedzy. Zmienne jakościowe, jak i na pytania związane z antykoncepcją opisano za pomocą liczebności (n) i częstości (%). Zmienne ilościowe opisano za pomocą podstawowych parametrów: średnia arytmetyczna, odchylenie standardowe, mediana, wartość minimalna i maksymalna oraz dolny i górny kwartyl. Normalność rozkładów oceny wiedzy w grupach sprawdzono testem Shapiro-Wilka, a warunek jednorodności wariancji w przypadku zmiennych o rozkładzie normalnym sprawdzono testem Levene a. Do sprawdzenia istotności różnic oceny wiedzy uczniów na temat antykoncepcji w badanych grupach dla zmiennych o rozkładzie normalnym i spełniających warunek jednorodności wariancji użyto testów parametrycznych (test t-studenta i analizę wariancji). Dla zmiennych, które nie mają rozkładu normalnego użyto testów nieparametrycznych (test Manna-Whitneya i test Kruskala-Wallisa). Wśród uczniów ponad połowę stanowiły kobiety (54,8% uczniów). Pozostali uczniowie byli mężczyznami (45,2% uczniów) Najwięcej badanych uczniów miało 16 lat (49,3% osób) i 18 lat (41% osób). Najmniej było uczniów w wieku 19 lat (1% osób), 15 lat (2,1% osób) i 17 lat (6,6% osób). Za istotną statystycznie przyjęto wartość p<0,05. Obliczenia statystyczne przeprowadzono przy użyciu pakietu statystycznego STATISTICA 10 PL. Wyniki Ponad połowa uczniów (55,9% osób) uważa, że prezerwatywę powinni nosić przy sobie i kobieta i mężczyzna. Tylko 3 osoby (1% uczniów) stwierdziły, że to kobieta powinna mieć przy sobie prezerwatywę. Pozostali uczniowie (43,1% osób) uważa, że to mężczyzna powinien nosić przy sobie prezerwatywę. Ponad połowa badanych uczniów uważa, że to rodzice (78,8% osób), nauczyciele (59,7% osób) i ginekolog (57,6% osób) powinni jako pierwsi przybliżać i udzielać informacji o antykoncepcji. Ponad połowa badanych uczniów wskazało na internet (62,5% osób) jako źródło, z którego dowiedzieli się o dostępnych metodach i środkach antykoncepcyjnych (Tab. I). Zdecydowana większość uczniów (90,3% osób) uważa, że dbać i myśleć o zabezpieczeniu przed niechcianą ciążą powinni obydwoje partnerzy. 3 osoby (1% uczniów) uważają, że żaden z partnerów nie powinien o tym myśleć. Według 2,8% uczniów to mężczyzna powinien dbać i myśleć o zabezpieczeniu przed niechcianą ciążą, a pozostali uczniowie (5,9% osób) uważają, że to kobieta powinna o to zadbać. Tabela I Tabela wielokrotnych uczniów Z których instytucji i źródeł Ty dowiedziałeś się o dostępnych metodach i środkach antykoncepcyjnych?. Table of students multiple answers: In which institutions and sources you may find information about the available methods and means of contraception?. Z których instytucji i źródeł Ty dowiedziałeś się o dostępnych metodach i środkach antykoncepcyjnych? n=288 Liczebność respondentów Internet 180 21,8 62,5 koleżanki/ koledzy 143 17,3 49,7 Nauczyciele 131 15,9 45,5 Rodzice 109 13,2 37,8 programy telewizyjne 76 9,2 26,4 Gazety 64 7,8 22,2 pielęgniarka szkolna 52 6,3 18,1 Książki 33 4,0 11,5 Ginekolog 28 3,4 9,7 Inne 9 1,1 3,1 Ogół 825 100,0 286,5 Przegląd Lekarski 2014 / 71 / 11 635
Tabela II Tabela wielokrotnych uczniów Skuteczność środków antykoncepcyjnych zależy od. Table of students multiple answers: Effectiveness of contraceptives depends on. Skuteczność środków antykoncepcyjnych zależy od: n=288 Dla większości badanych uczniów skuteczność metody lub środka antykoncepcyjnego ma decydujący wpływ na jego wybór (dla 85,6% osób). Większość badanych uczniów uważa, że skuteczność środków antykoncepcyjnych zależy przede wszystkim od przestrzegania procedury ich stosowania (dla 90,6% osób) i od daty ważności środka (dla 68,4% osób) (Tab. II). Według większości uczniów (dla 79,7% osób) nie istnieje metoda lub środek, który daje 100% pewności, że kobieta nie zajdzie w ciążę. Odmiennego zdania jest 12,1% uczniów. Pozostali uczniowie nie wiedzą, czy istnieje taka metoda lub środek. Prawie połowa uczniów (49,7% osób) uważa, że ma wystarczającą wiedzę na temat antykoncepcji. 35,5% uczniów uważa, że ich wiedza jest niewielka i dlatego też chcą dowiedzieć się więcej na ten temat, by móc zapobiec nieplanowanej ciąży. 9,3% uczniów uważa, że ich wiedza na temat antykoncepcji jest niewielka, ale nie chcą dowiedzieć się więcej na ten temat, gdyż uważają, że te informacje są im niepotrzebne. Pozostali uczniowie (5,5% osób) twierdzą, że nie posiadają wiedzy na temat antykoncepcji. Omówienie Współcześnie obserwujemy coraz większe zainteresowanie młodzieży erotyką i życiem seksualnym. Ma to zapewne związek z wcześniejszym dojrzewaniem płciowym, które obecnie rozpoczyna się już od 10 roku życia [7]. Średni wiek pierwszej miesiączki w Polce wynosi ok. 14 lat, a ejakularche pojawia się w wieku 14,4 lat [8]. Na skutek narastania napięcia seksualnego, młodzi dorośli rozpoczynają życie intymne. Wiek inicjacji seksualnej wynosi średnio 17-18 lat [2] przy czym 20% dziewcząt i 28% chłopców w wieku 15 lat miało już za sobą pierwszy kontakt seksualny [7]. Uświadomienie seksualne w szkołach powinno rozpoczynać się ok. 12 roku życia, przy czym co czwarty nastolatek deklaruje, że pierwsze lekcje edukacji seksualnej otrzymał w wieku 15 lat [8]. Zajęcia w wychowania do życia w rodzinie wprowadzono w Polsce od 1999 roku [3]. Respondenci biorący udział w badaniu byli w wieku 15-19 lat. Zgodnie z programem nauczania powinni już posiadać podstawowe wiadomości dotyczące fizjologii cyklu miesiączkowego, płodności i antykoncepcji z lekcji przyrody i biologii, a także z zajęć Liczebność respondentów przestrzegania procedury ich stosowania 261 46,4 90,6 daty ważności środka 197 35,1 68,4 typu stosunku płciowego, w trakcie którego stosowany jest dany środek lub metoda 68 12,1 23,6 wieku osób stosujących daną metodę 27 4,8 9,4 statusu społeczno-ekonomicznego osób 9 1,6 3,1 Ogół 562 100,0 195,1 wychowania do życia w rodzinie, jeżeli wyrazili chęć uczestniczenia w nich. Jak wiadomo, zajęcia z wychowania seksualnego nie są obowiązkowe i uczniowie lub ich rodzice (jeśli dzieci mają mniej niż 18 lat) decydują o tym, czy młodzież będzie w nich uczestniczyć. W gminie Wolsztyn 74,1% ankietowanej młodzieży kiedykolwiek brała udział w zajęciach z wychowania do życia w rodzinie. Przy czym nie miało to wpływu na poziom wiedzy uczniów, do czego dojdziemy w dalszej analizie. 63,8% respondentów w gminie Wolsztyn prawidłowo zaznaczyło, co składa się na cykl płciowy kobiety. Jest to porównywalne z poziomem wiedzy młodzieży mieszkającej w Bydgoszczy, która prawidłowo określiła skład cyklu miesiączkowego w 56,5% [9]. Podobnie prezentuje się znajomość terminu owulacji i wynosi odpowiednio 72,8% dla młodzieży z gminy Wolsztyn, oraz 83,8% dla młodzieży uczęszczającej do szkół w Bydgoszczy. Warto jednak podkreślić, że grupa badanych respondentów rzadziej przyznaje się do swojej niewiedzy (ok. 7,4%) w przeciwieństwie do swoich kolegów z innego województwa (ok. 19%). W przypadku fizjologii płodności dużą rolę odgrywa znajomość żywotności komórki jajowej i plemnika. W zależności od źródeł wacha się ona dla plemnika w granicach 72h do tygodnia, a w przypadku komórki jajowej wynosi 12 godzin. Poprawnych w tym zakresie udzieliło 75,1% i 11%. Dla pełniejszego zobrazowania problemu zapytano młodzież czy można zajść w ciąże podczas miesiączki i pierwszego razu. Dla pierwszego pytania procent poprawnych wynosił tylko 45,2. Jednak już w przypadku możliwości zajścia w ciąże podczas pierwszego stosunku płciowego odsetek prawidłowych wynosił aż 96,9%, i był znacząco wyższy niż w przypadku badanych nastolatków, ze szkół w Bydgoszczy (76,4%) [9]. Analizując powyższe dane można stwierdzić, że na tym etapie młodzież nie posiada wystarczającej wiedzy by stosować z powodzeniem naturalne metody antykoncepcji. Do podobnych wniosków doszła również M. Połocka- Molińska i K. Moś [9]. W badaniu własnym młodzież wykazuje znajomość definicji antykoncepcji (98,6%), po 2 osoby zaznaczyły odpowiedź błędna i nie wiem. Znajomość metod i środków antykoncepcyjnych badano w dwóch kategoriach, metod i środków o których respondent kiedykolwiek słyszał, a także metod i środków, których sposób działania lub użytkowania zna. Najbardziej popularnymi metodami i środkami antykoncepcji, o których młodzież kiedykolwiek słyszała są odpowiednio: prezerwatywa 97,2%, tabletki antykoncepcyjne 96,2%, kalendarzyk małżeński 79%, wkładka wewnątrzmaciczna 66,2%, stosunek przerywany 63,8%, plastry antykoncepcyjne 57,6% oraz kapturki i krążki 51,7%. Jedynie 5 % młodzieży słyszało o takich metodach jak: karmienie piersią, iniekcje i metoda Bilingsów. Znajomość sposobu działania lub użytkowania poszczególnych metod i środków jest podobna. Na pierwszym miejscu prezerwatywa (95,5%), następnie tabletki antykoncepcyjne (82%), kalendarzyk małżeński (67,1%), stosunek przerywany (55%). Najmniej osób (4) deklaruje znajomość metody Bilingsów. W sumie respondenci zaznaczyli 2162 w pytaniu dotyczących rodzaju antykoncepcji o której kiedykolwiek słyszeli i 1599 w pytaniu o rodzaje antykoncepcji, których sposób użytkowania lub działania znają. Co za tym idzie, duża grupa młodzieży potrzebuje informacji o tym, w jaki sposób stosować metody antykoncepcji, o których słyszała. Zaskakujący jest wysoki poziom znajomości kalendarzyka małżeńskiego. Być może wynika to z faktu, że jest to metoda, która w przypadku omawiania metod naturalnych w szkole, jest często podawana jako naczelny przykład. Niska znajomość pozostałych metod naturalnych (na poziomie ok. 7%) jest potwierdzeniem niewystarczającej wiedzy dotyczącej fizjologii płodności. Młodzież biorąca udział w badaniu M. Połockiej- Molińskiej i K. Moś prezentuje podobny poziom wiedzy o metodach i środkach antykoncepcyjnych. W tym przypadku także najbardziej znaną metoda jest prezerwatywa (94,8%), tabletki hormonalne (72,8%), wkładka wewnątrzmaciczna (58,6%) i stosunek przerywany (57,6%) [9]. Fakt, że najbardziej znaną metodą antykoncepcji jest prezerwatywa ma swoje potwierdzenie w badaniach analizujących stosowanie antykoncepcji wśród młodzieży. Według badań przeprowadzonych przez A. Witek na grupie siedemnastoletniej młodzieży województwa śląskiego, najczęściej stosowaną przez nich metoda antykoncepcji jest prezerwatywa (44,6%), a następnie tabletki antykoncepcyjne (37,8%). Wkładka wewnątrzmaciczna, globulki i preparaty plemnikobójcze oraz metoda kalendarzykowa są stosowane przez ok. 1% respondentów [4]. W innym badaniu młodych dorosłych województwa śląskiego, K. Nowosielski i wsp. także ukazuje, że najpopularniejszą metodą stosowaną przez grupę osób 18-20 letnich jest prezerwatywa (75%). Na dalszym miejscu uplasowały się stosunek przerywany (43,4%) i tabletki antykoncepcyjne (39,5%). Dodatkowo w tym badaniu oceniono wpływ szkoły na rodzaj używanego środka antykoncepcyjnego i stwierdzono, że uczniowie szkół zawodowych częściej niż pozostali, korzystali ze stosunku przerywanego [3]. Bydgoska młodzież podobnie jak rówieśnicy w swoim życiu seksualnym preferuje stosowanie prezerwatyw (85%), na dalszym miejscu są tabletki hormonalne (25%) i stosunek przerywany (5%) [9]. 636 A. Klejewski i wsp.
Warszawskie nastolatki w badaniu E. Filipp i wsp. podczas pierwszego stosunku płciowego preferują używanie prezerwatyw (15-17-latki 69%, 18-19-latki 63%). Rzadziej stosują one środki hormonalne, odpowiednio 2% 15-17-latek i 13% 18-19-latek [2]. Dla porównania studenci lubelskich uczelni wyższych, podobnie jak ich młodsi koledzy i koleżanki, także jako najczęściej stosowany rodzaj antykoncepcji podają prezerwatywę (51,7%), stosunek przerywany (23,14%), tabletki antykoncepcyjne (18,18%) i kalendarzyk małżeński (15,36%) [10]. Aktualne zalecenia WHO podkreślają, że nastolatki i młodzi dorośli powinni stosować metodę podwójnego zabezpieczenia (dual protection and dual metod use). Polega ona na zastosowaniu metody wysoko skutecznej np. tabletki antykoncepcyjnej w połączeniu z prezerwatywą, która oprócz właściwości antykoncepcyjnych, chroni przed chorobami przenoszonymi droga płciową [7,11]. WHO podkreśla także konieczność edukacji i spotkania z ginekologiem przed rozpoczęciem współżycia płciowego. Nie ma przeciwwskazań do stosowania antykoncepcji hormonalnej przez nastolatki. Ważne żeby przed wdrożeniem tej formy zabezpieczenia wykonać podstawowe badania zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego. Zaliczamy do nich dokładny wywiad lekarski, badanie ginekologiczne, cytologię, pomiar ciśnienia tętniczego krwi i oznaczenie poziomu hormonów, w przypadku zaburzeń miesiączkowania [11]. Niestety świadomość nastolatków dotycząca możliwości stosowania przez nich metod hormonalnych, w przypadku gdy nie skończyli 18 lat wynosi zaledwie 50,4% (dane własne). Dziewczęta przed ukończeniem 16 roku życia na przeprowadzenie badania ginekologicznego, procedur leczniczych i diagnostycznych (m. in. przypisanie antykoncepcji hormonalnej) potrzebują zgody przedstawiciela ustawowego. Z kolei nastolatki w przedziale 16-18 lat na powyższe świadczenia potrzebują zgody podwójnej (przedstawiciela ustawowego i ich samych). Lekarz nie powinien zatajać faktu rozpoczęcia współżycia płciowego przez małoletnią przed jej rodzicami [7]. Z badań przeprowadzonych przez E. Filipp i wsp. wynika, że tylko 8% nastolatek w wieku 15-17 lat i 28% dziewcząt w wieku 18-19 lat zgłosiło się do ginekologa przed rozpoczęciem współżycia po poradę i ewentualne przypisanie antykoncepcji hormonalnej [2]. Niski odsetek spotkań z ginekologiem, może świadczyć o tym, że nastolatki boją się pierwszej wizyty u ginekologa, a także wstydzą się rozmawiać o seksie z rodzicami. Problem stanowi też, niski poziom wiedzy dotyczący rodzajów metod hormonalnych. Według uczniów szkół średnich w gminie Wolsztyn do antykoncepcji hormonalnej zaliczamy: tabletki hormonalne (88,6%), plastry (25,9%), iniekcje (9%) i krążki Nuva Ring (9,3%). 8.3% ankietowanych zaznaczyło odpowiedź nie wiem. Tylko niewiele ponad połowa ankietowanych (57,9%) wie, że antykoncepcja hormonalna jest dostępna na receptę. Warto jednak podkreślić, że aż 97% tych osób jest świadoma, kto może ten rodzaj antykoncepcji przypisać. Ze względu na to, że wśród młodych osób stosujących antykoncepcję hormonalną wskaźnik skuteczności jest niższy niż u osób dojrzałych (ze względu na częstsze pomijanie zażycia tabletek, lub różnice godzinowe między połknięciem dwóch kolejnych tabletek), zalecane jest dodatkowe stosowanie prezerwatyw. Zwiększają one skuteczność antykoncepcji i dodatkowo chronią przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Ankietowa młodzież w 57,2% zaznaczyła, że wie, iż istnieje środek antykoncepcyjny chroniący przed chorobami przenoszonymi droga płciową. W przypadku prezerwatyw 80,3% respondentów deklaruje, że chronią one przed zakażeniem HIV, ale już tylko 40,7% uważa, że służą do profilaktyki zakażeń. Antykoncepcja doraźna/ ratunkowa/ po stosunku jest jedyna forma zabezpieczenia, którą młodzież może użyć, w przypadku gdy dojdzie do odbycia stosunku płciowego bez zabezpieczenia, lub gdy zastosowana metoda okaże się nieskuteczna (np. pęknięta prezerwatywa). Respondenci, ze szkół średnich w gminie Wolsztyn zaledwie w 56,9% przypadków wiedzą na czym polega ta metoda antykoncepcji. 35,5% ankietowanych zaznaczyło odpowiedź nie wiem, a 7,6% wybrało złą odpowiedź. W tym zakresie zdecydowanie lepiej prezentują się warszawskie nastolatki, które w zależności od grupy wiekowej deklarują znajomość antykoncepcji po stosunku na 73% (15-17- latki) i 84% (18-19-latki) [2]. Młodzież ze szkół średnich w badaniu własnym dodatkowo zapytano czy tabletka po stosunku jest wczesnoporonna czy uniemożliwiająca zagnieżdżenie. 27,6% uznało, że wczesnoporonna, 35,8%, że uniemożliwiająca zagnieżdżenie a 36,6% zaznaczyło odpowiedź nie wiem. Rozbieżność w tym pytaniu może zależeć od światopoglądu i wyznawanej religii (zmienne te nie były uwzględnione w ankiecie). Tabletka postkoitalna powszechnie jest uznawana za uniemożliwiająca zagnieżdżenie, gdyż zgodnie z polskim prawem i WHO o ciąży mówimy w momencie zagnieżdżenia zarodka w jamie macicy. Jednak dla części katolików jest to środek wczesnoporonny, gdyż mówią oni o ciąży od momentu zapłodnienia. Źródła wiedzy o antykoncepcji zostały w ankiecie podzielone na te, które jako pierwsze powinny przybliżać młodzieży informacji o metodach i środkach antykoncepcyjnych, oraz te z których młodzi ludzie faktycznie dowiedzieli się o antykoncepcji. Respondenci uważają w 78,8% przypadków, że jako pierwsi informacji o antykoncepcji powinni udzielać rodzice, w dalszej kolejności nauczyciele 59,7%, ginekolog 57,6%. Warto zauważyć, że Internet został wskazany w 26,7% przypadków, a koledzy i koleżanki w 14,9%. Podobne dane odnajdujemy w pracy M. Połockiej- Molińskiej i K. Moś gdzie rodzice otrzymali 90,8%, szkoła 80,8% a służba zdrowia 46,8%. Jednakże realnym, głównym źródłem edukacji seksualnej wśród badanej młodzieży z gminy Wolsztyn jest Internet 62,5%, koleżanki/ koledzy 49,7%, nauczyciele 45,5%, rodzice 37,8% i ginekolog 9,7%. Młodzi dorośli województwa śląskiego podają jako główne źródło wiedzy o antykoncepcji media (72,6%), a najmniej popularne rodziców (29,2%) i lekarzy (23%) [3]. A. Witek w swoim badaniu przeprowadzonym na siedemnastoletniej młodzieży województwa śląskiego dowiódł, że głównym źródłem wiedzy o antykoncepcji są zajęcia z wychowania do życia w rodzinie (36,7%), media (29,8%) i rówieśnicy (24%), mniejszy odsetek stanowią rodzice (6,7%) i lekarz (2,6%) [29]. K. Nowosielski i wsp. w swojej pracy potwierdzają badania innych, że głównym źródłem wiedzy o antykoncepcji są mass media, rówieśnicy i rodzice w zaledwie 10% [3]. Jedynie E. Filipp w swoim badaniu warszawskich 15-19-letnich dziewcząt uzyskała informacje, że ich najczęstszym źródłem wiedzy o antykoncepcji są rodzice i szkoła [2]. Porównując te dane można wysunąć wniosek, że młodzież chciałaby, aby rodzice stanowili podstawowe źródło wiedzy o antykoncepcji. Niestety nie są oni do tego wystarczająco przygotowani, boją się, czują skrępowani, rozmową z własnymi pociechami o ich życiu intymnym. Być może nie chcą też przyjąć do wiadomości, że ich nastoletnie dziecko, jest już aktywne seksualnie. Skuteczność środków antykoncepcyjnych według badanej młodzieży zależy w 90,6% od przestrzegania procedury ich stosowania i w 68,4% od daty ważności środka. Typ stosunku płciowego w trakcie, którego stosowany jest dany środek lub metoda wpływa w 23,6% na skuteczność, wiek osób stosujących daną metodę w 9,4% i statusu społeczno- ekonomicznego osób jedynie w 3,1%. M. Lewicka i wsp. podobne dane uzyskała od młodzieży licealnej województwa lubelskiego, gdzie 72,5% badanych uznało, że skuteczność środków antykoncepcyjnych zależy przede wszystkim od przestrzegania procedury ich stosowania [12]. Za najskuteczniejszy środek antykoncepcyjny młodzi dorośli uważają środki hormonalne i prezerwatywy, odpowiednio (36,9% i 27,2%), a za najmniej skuteczne metody naturalne (44,8%). Niepokojący jest fakt, że stosunek przerywany jedynie w przypadku 19,3% osób został uznany za metodę najmniej skuteczną. Należałoby się zastanowić i zweryfikować czy badana młodzież rozumie na czym polega ta metoda i czy jest świadoma jakie niesie za sobą zagrożenia. Respondenci z gminy Wolsztyn nie odbiegają od młodych dorosłych województwa śląskiego, oni także jako dwa najskuteczniejsze środki antykoncepcyjne wskazali metody hormonalne 64,3% i prezerwatywy 48,8% [3]. Uczniów biorących udział w badaniu zapytano, co miałoby wpływ na ich wybór metody lub środka antykoncepcyjnego. Najwięcej osób kierowałoby się skutecznością danego środka (85,6%), na kolejnych pozycjach uplasowały się komfort podczas współżycia (34,7%), dostępność (21,4%), łatwość zastosowania (18,6%), sugestia partnera (11,9%) i cena (6,7%). Podobnie odpowiadały nastolatki z badania K. Nowosielskiego i wsp., znacząca większość na pierwszym miejscu także stawia skuteczność, w dalszej kolejności łatwość użycia i cenę. Dla porównania młodzi dorośli w wieku 21-26 lat, znacznie częściej zwracają uwagę na jakość i komfort stosunków płciowych w stosunku do ich młodszych kolegów [3]. Warto zauważyć, że aż 90,2% respondentów zapytanych o to, kto powinien myśleć Przegląd Lekarski 2014 / 71 / 11 637
o zabezpieczeniu przed niechcianą ciążą deklaruje, że obydwoje. Ta sama młodzież w na pytanie kto powinien nosić przy sobie prezerwatywę deklaruje w 43,1%, że mężczyzna, w 1% że kobieta i 55,9%, że obydwoje. Jest to bardzo pozytywny trend i może wskazywać na to, że decyzja o rozpoczęciu współżycia jest przemyślana przez obydwoje partnerów, a także, że decyzja o wyborze metody lub środka antykoncepcyjnego oraz jego posiadaniu nie spoczywa na barkach jednej osoby. Na zakończenie zapytano nastolatków z gminy Wolsztyn jak sami oceniają swoją wiedzę. 47,9% młodzieży uważa, że ma wiedzę na temat antykoncepcji, 35,5% jest zdania, że ich poziom wiedzy jest niewielki i chciałoby dowiedzieć się więcej, 9,3% także twierdzi, że ma niewielką wiedzę, ale nie chce dowiedzieć się więcej, a 5,5% badanych deklaruje, że nie posiada wiedzy o antykoncepcji. Samoocena nastolatków w Bydgoszczy wypadła nieco lepiej, 61,6% chłopców i 63,9% dziewcząt uważa, że ich wiedza na temat metod i środków antykoncepcyjnych jest wystarczająca [9]. Obiektywną ocenę wiedzy młodzieży z gminy Wolsztyn, uzyskano na podstawie sumy punktów uzyskanych za poprawne udzielone w ankiecie. Maksymalnie można było uzyskać 52 punkty. Najwięcej badanych uczniów uzyskała od 21 do 25 punktów (25,5% osób). Najmniejszą uzyskaną liczbą punktów było 7, a największą 41. Poziom wiedzy uczniów na temat antykoncepcji jest przeciętny. Wykazano zależność między samooceną wiedzy a obiektywnym jej poziomem. Stwierdzono, że im wyżej młodzież oceniała swoją wiedzę, tym więcej punktów uzyskiwała w ankiecie. Wnioski 1. Najbardziej znanym środkiem antykoncepcyjnym jest prezerwatywa. 2. Głównym źródłem wiedzy o antykoncepcji jest Internet. Badani respondenci uważają, że rodzice jako pierwsi powinni przybliżać informacje o antykoncepcji, w praktyce robią to jedynie w 37,8%. 3. Wiek, płeć i typ szkoły do której uczęszczają ankietowani wpływa na ich poziom wiedzy. 4. Istnieje zależność między poziomem wiedzy a uczęszczaniem na zajęcia z wychowania do życia w rodzinie. Młodzież, która nie brała udziału w tych spotkaniach, wykazuje większą wiedzę niż ich rówieśnicy uczestniczący w zajęciach. 5. Respondenci wymagają edukacji w zakresie dostępnych na rynku metod i środków antykoncepcyjnych. Piśmiennictwo 1. Szukalski P: Płodność i urodzenia nastolatek. Demografia i Gerontologia Społeczna - Biuletyn Informacyjny 2011; 4. 2. Filipp E, Pawłowska A, Wilczyńska A, Kowalska B, Niemiec KT i wsp: Metody planowania rodziny u nastolatek. W: Ginekologia Praktyczna 2005; 13: 46-59. 3. Nowosielski K, Drosdzol A, Skrzypulec V, Klimanek M, Piela B, Zdun D: Seksualność młodych dorosłych województwa śląskiego. W: Ginekologia Praktyczna 2005; 13: 32-39. 4. Witek A, Wilk K, Drosdzol A, Nawrocki M, Chromy G. i wsp: Aktywność seksualna siedemnastoletniej młodzieży województwa śląskiego. Ann Acad Med Siles. 2005; 59: 267-269. 5. Bruska M: Anatomia czynnościowa i topografia narządów płciowych. Rozdz. w: Ginekologia. Podręcznik dla położnych, pielęgniarek i fizjoterapeutów. Red. Opala T. Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2003, 23-44. 6. Ropacka M: Anatomia położnicza. Rozdz. w: Położnictwo. Podręcznik dla położnych i pielęgniarek. Red. Bręborowicz G. H. Wydawnictwo lekarskie PZWL Warszawa 2005; 26-40. 7. Skrzypulec Plinta V, Drosdzol Cop A: Antykoncepcja u młodocianych Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia 2012; 5: 96-99. 8 Jakimiuk AJ, Nowicka M: Antykoncepcja młodocianych. W: Ginekologia Po Dyplomie 2007; 9: 28-30, 32-41. 9. Połocka- Molińska M, Moś K: Wiedza i stosowanie środków antykoncepcyjnych wśród młodzieży szkół średnich. W: Polska Medycyna Rodzinna 2004; 6: 463-473. 10. Grywalska E, Chmiel- Perzyńska I, Derkacz M, Radomska K, Makuch A: Metoda aborcji i zagrożenie zdrowia kobiety- czyli jak młodzi Polacy postrzegają hormonalną antykoncepcję postkoitalną. W: Family Medicine & Primary Care Review 2009; 11: 330-333. 11. Kanadys K, Niziołek I, Lewicka M, Sulima M: Wiedza młodzieży licealnej o hormonalnych środkach antykoncepcyjnych. Część 1. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2012; 18: 176-180. 12. Lewicka M, Kanadys K, Niziołek I, Sulima M: Wiedza młodzieży licealnej o hormonalnych środkach antykoncepcyjnych. Część 2. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu. 2012; 18: 181-185. 638 A. Klejewski i wsp.