Kazimierz Kowalski 1 KOSZTY EKSPLOATACJI W CYKLU ŻYCIA SPRZĘTU WOJSKOWEGO Wstęp Jednym z najistotniejszych elementów podlegających ocenie i stanowiących zarazem podstawę do podejmowania decyzji o pozyskaniu techniki wojskowej przez Siły Zbrojne jest znajomość ponoszonych kosztów w całym jej cyklu życia. Powyższe warunkowane jest co najmniej trzydziestoletnim przedziałem czasu (oczywiście w warunkach pokojowych) w jakim odbywa się eksploatacja zasadniczej techniki wojskowej. Istotnym więc jest nie tylko znajomość kosztów związanym z jej nabyciem ale również kosztów użytkowania, utrzymania oraz wycofania. W warunkach krajowych występuje brak praktycznych metodyk obliczeń związanych z określeniem struktury kosztów w cyklu życia techniki wojskowej, które spełniały by oczekiwane wymagania. Ponadto brak jest również narzędzi służących do szacowania tych kosztów. Znajomość struktury kosztów życia techniki wojskowej i sposobu ich liczenia jest ważna, zwłaszcza w chwili, kiedy dokonujemy wyboru w aspekcie spełnienia wymagań operacyjnych 2. Celem niniejszego opracowania jest zaprezentowanie metody określania kosztów cyklu życia sprzętu wojskowego (SpW) na przykładzie szacowania przyszłych kosztów eksploatacji bojowego pojazdu wojskowego. S = B (E, A, R), E = [E 1,..., E n ], A = [A 1,..., A m ], R= [R 1,..., R k ] (1) gdzie: S - system, E - zbiór elementów systemu, A zbiór atrybutów (właściwości), R zbiór relacji pomiędzy elementami i atrybutami. Można powiedzieć, że system może zawierać n >1 elementów E, które opisuje m n atrybutów, biorących udział w r n 1 relacjach (równość dla systemu szeregowego) 4. System uzbrojenia (SU) w węższym znaczeniu obejmuje jednostkowe złożone obiekty techniczne (np. okręt, czołg, karabin), a w szerszym są to obiekty techniczne powiązane ze wszystkim przynależnym wyposażeniem, środkami materiałowymi i technicznymi, usługami, kadrami i środkami przemieszczania (jeżeli są obowiązujące) wymaganymi dla ich samowystarczalności w działaniu (rys. 1). Fazy istnienia sprzętu wojskowego Istnieje wiele definicji systemu. Jedna z najszerszych pojęciowo i najkrótsza zarazem stanowi, że System to byt (B) przejawiający swoje istnienie przez synergiczne współdziałanie swych elementów (E) 3. Definicja matematyczna, będąca komplementarną do słownej, definiuje system (S) jako zbiór (zespół, kompleks) współdziałających ze sobą elementów (E) stanowiący celowo zorientowaną całość. 1 Dr inż. Kazimierz Kowalski, WSOWL-Wrocław, Zakład Logistyki. 2 Figurski J., Kostrow R., Milewski E., Wyznaczanie kosztów w cyklu życia systemu uzbrojenia i sprzętu wojskowego, Problemy Techniki Uzbrojenia, 2008. 3 Backlund, A. The definition of system. Kybernetes, 2000, vol. 29, iss: 4, pp.444-451. 840 Logistyka 6/2014 Rys. 1. Koncepcja systemu uzbrojenia Źródło: opracowanie własne na podstawie AAP-6 Powyższe założenie wyraża holistyczne podejście do analizy systemowej SU i jest zgodne z założeniami przyjętymi w NATO 5. 4 Cempel C., Teoria i inżynieria systemów zasady zastosowania myślenia systemowego, ITE-PIB, Radom 2008. 5 AAP-6, NATO Glossary of Terms and Definitions, NSA, 2008.
Powszechnie, w Siłach Zbrojnych RP funkcjonuje pojęcie Uzbrojenie i sprzęt wojskowy (UiSW), które decyzją Nr 72/MON z dnia 25 marca 2013 r. w sprawie pozyskiwania sprzętu wojskowego i usług dla Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej 6 zostało zastąpione pojęciem Sprzęt wojskowy (SpW). UiSW definiowane jest jako: Techniczne środki walki, sprzęt techniczny oraz wyposażenie i środki zaopatrzenia, w tym oprogramowanie, które ze względu na swoje wymagania lub właściwości technicznokonstrukcyjne oraz sposób zaprojektowania lub wykonania są przeznaczone do celów wojskowych. UiSW obejmuje również wyroby i technologie oraz sprzęt powszechnego użytku 7. Natomiast SpW definiowany jest jako: Wyposażenie specjalnie zaprojektowane lub zaadaptowane do potrzeb wojskowych i przeznaczone do użycia, jako broń, amunicja lub materiały wojenne. W zakresie zapewnienia zgodności postanowień niniejszej decyzji z postanowieniami obowiązujących w resorcie obrony narodowej aktów prawnych pojęcie uzbrojenie i sprzęt wojskowy" (UiSW) stanowi odpowiednik pojęcia SpW 7. Wydaje się, że powyższa definicja SpW/UiSW jest odpowiednikiem systemu uzbrojenia rozumianego jako wyrób końcowy (end item), np. samochód średniej ładowności wysokiej mobilności Star 944, KTO Rosomak czy czołg PT 91 Twardy. Zgodnie z przyjętym w MON modelem cykl życia SpW (rys. 2), obejmuje następujące fazy i etapy: 1) faza identyfikacyjna - realizowana w ramach Przeglądu Potrzeb Operacyjnych, zawierająca etapy: identyfikacja potrzeb dla zdolności operacyjnych, definiowanie wymagań operacyjnych, 2) faza analityczno-koncepcyjna, obejmująca określenie możliwości wykonania 3) faza realizacyjna, zawierająca etapy: określenie założeń do projektowania, projektowanie i rozwój, produkcja i zakupy, 4) faza eksploatacyjna, zawierająca etapy: wprowadzenie SpW do Sił Zbrojnych, eksploatację SpW, w tym: użytkowanie, zabezpieczenie materiałowo-techniczne, wycofanie SpW z użytkowania (w tym dalsze jego zagospodarowanie). 6 Decyzja nr 72/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 23 marca 2013 r. w sprawie pozyskiwania sprzętu wojskowego i usług dla Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. MON poz. 78, Warszawa 2013. 7 Decyzja nr 46/MON z dnia 27 stycznia 2007 r. w sprawie określenia funkcji gestorów i centralnych organów logistycznych uzbrojenia i sprzętu wojskowego w resorcie obrony narodowej, Dz. Urz. MON nr 3 poz. 36 z późniejszymi zmianami. Rys. 2. Cykl życia sprzętu wojskowego Źródło: opracowanie własne na podstawie Decyzji nr 72/MON z 23.03,2013 w sprawie pozyskiwania sprzętu wojskowego i usług dla Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. W cyklu życia SpW można wyróżnić, oprócz stanu użytkowania i obsługiwania/utrzymania, stan przechowywania 8. Koszty cyklu życia techniki wojskowej Największe możliwości oddziaływania na koszty cyklu życia nowowprowadzanego systemu technicznego występują w fazie jego koncepcji oraz projektowania i rozwoju. Faza ta może przesądzać nawet do 85% kosztów obiektu, które później trudno obniżyć w dalszych fazach cyklu życia 9. Koszty nabycia (pozyskania) systemu mogą zostać określone stosunkowo dokładnie, jednocześnie największa część kosztów pojawia się w fazie eksploatacji systemu technicznego. 8 Kowalski K., red., Eksploatacja wojskowych pojazdów mechanicznych, część 2, WSOWL, Wrocław 2007. 9 Blanchard B.S., Fabrycky W., Life-Cycle Cost and Economic Analysis, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New York 1991. Logistyka 6/2014 841
Rys. 3. Typowa struktura kosztów cyklu życia złożonego systemu technicznego Źródło: Blanchard B.S., Fabrycky W.J., Systems Engineering and Analysis, Prentice Hall, New York, 1990. W trakcie szacowania kosztów życia nowego obiektu technicznego przyszłe koszty związane z fazą eksploatacji (użytkowania i obsługiwania) obiektu technicznego są najtrudniejsze do oszacowania, przede wszystkim ze względu na losowy charakter użytkowania (szczególnie dotyczy pojazdów bojowych) oraz losowość pojawiania się uszkodzeń. Typową strukturę kosztów cyklu życia złożonego systemu technicznego w poszczególnych fazach istnienia przedstawiono na Błąd! Nie można odnaleźć źródła odwołania.na koszty cyklu życia standardowego programu nabywania systemu uzbrojenia pozostającego w trzydziestoletniej letniej eksploatacji, składają się w 28% koszty nabycia (zakupu) i w 78% koszty posiadania (użytkowania i utrzymania). 842 Model szacowania kosztów cyklu życia sprzętu wojskowego W celu określenia kosztów cyklu życia bojowego pojazdu wojskowego w fazie realizacyjnej i eksploatacyjnej opracowano model przedstawiony graficznie na Błąd! Nie można odnaleźć źródła odwołania.przyjęta kolejność działań w zaprezentowanym modelu układa się w następujący sposób: w kroku pierwszym przyjęto założenia odnoszące się do charakteru pracy bojowego pojazdu wojskowego w obszarze możliwych stanów opisywanych przez Wymagania Operacyjne lub Wymagania Taktyczno-Techniczne, w kroku drugim założono atrybuty związane z eksploatacją (użytkowaniem i obsługiwaniem) bojowego pojazdu wojskowego w założonym charakterze pracy, w kroku trzecim przeprowadzono identyfikację elementów kosztotwórczych w każdej kategorii kosztów (koszty pozyskania, koszty eksploatacji, koszty części wymiennych pakietu startowego ), Logistyka 6/2014 w kroku czwartym przeprowadzono kalkulację po kosztach bieżących (tj. wartość na dzień przeprowadzania kalkulacji), w kroku piątym zindeksowano ustaloną bieżącą wartość przyszłych kosztów eksploatacji, za pomocą wskaźnika inflacji, odzwierciedlającego powszechnie występujący w gospodarce wzrost poziomu cen 10, w kroku szóstym dokonano zsumowania kosztów w poszczególnych kategoriach w rezultacie czego otrzymano całkowity koszt cyklu życia dla bojowego pojazdu wojskowego. Szacunkowe koszty cyklu życia bojowego pojazdu wojskowego dla faz określonych w decyzji nr 28 MON można opisać, jako: K CZ = K FI + K FA + K FR + K FE (1) gdzie: K CZ - szacunkowe koszty cyklu życia, K FI - szacunkowe koszty fazy identyfikacyjnej, K FA - szacunkowe koszty fazy analitycznokoncepcyjnej, K FR - szacunkowe koszty fazy realizacyjnej, K FE - szacunkowe koszty fazy eksploatacyjnej. Szacunkowe koszty fazy eksploatacyjnej K FE (opisać można zależnością: (2) gdzie: K Wpr - koszty wprowadzenia, K U - koszty użytkowania, K ZMT - koszty zabezpieczenia materiałowotechnicznego, K Wcf - koszty wycofania. Koszty wprowadzenia obejmują czynności związane z realizacją postanowień zawartych w decyzji nr 74 MON oraz decyzji nr 370 MON. Koszty użytkowania ) mają postać: gdzie: RK U - roczne koszty użytkowania, n - zakładana ilość lat użytkowania, j - kolejny rok użytkowania. (2) 10 Wytyczne dotyczące stosowania wskaźników makroekonomicznych będących podstawą oszacowania skutków finansowych projektowanych ustaw. Aktualizacja grudzień 2011, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2011.
Rys. 4. Model szacowania kosztów cyklu życia bojowego pojazdu wojskowego. Źródło: Kowalski K., Wojciechowski P., Szacowanie kosztów cyklu życia pojazdów bojowych na platformie gąsienicowej, Szybkobieżne Pojazdy Gąsienicowe nr 2/2012, Gliwice 2012. Roczne koszty użytkowania są funkcją: ogólnej liczby bojowych pojazdów wojskowych oraz ich przydziału do poszczególnych grup eksploatacyjnych, założonych średnich przebiegów rocznych, przyjętego programu szkolenia pododdziałów wyposażonych w bojowe pojazdy wojskowe, w tym szkolenia ogniowego, realizacji obsługiwań profilaktycznych (obsługi okresowe), realizacji dodatkowych, poza okresem wprowadzania, pakietów szkoleń realizowanych u producenta dla nowych użytkowników, a wynikających z zmian kadrowych. Koszty zabezpieczenia materiałowotechnicznego (K ZMT ) obejmują: liczności poszczególnych grup eksploatacyjnych (w użytkowaniu bieżącym oraz w przechowywaniu), zakładanego poziomu gotowości oraz poziomu wyszkolenia eksploatatorów, realizacji obsługiwań korekcyjnych, przewidywanej liczby oraz zakresu modernizacji. Koszty wycofania obejmują nakłady, które należy ponieść w związku z procesami utylizacji i recyklingu wycofywanych bojowych pojazdów wojskowych. Na koszty wycofania mają wpływ: koszty transportu związanego z wycofaniem pojazdów z użycia. koszty wycofania z eksploatacji (neutralizacja, złomowanie). przychód z ewentualnej sprzedaży (bądź leasingu) pojazdów. (4) gdzie: K WE - koszty pakietu wsparcia logistycznego eksploatacji, K NK - koszty napraw korekcyjnych, K Prze - koszty przechowywania, K Mdr - koszty modernizacji. Wielkość kosztów zabezpieczenia materiałowotechnicznego zależeć będzie od: intensywności użytkowania, Struktura kosztów cyklu życia sprzętu wojskowego Zgodnie z przyjętym cyklem życia bojowego pojazdu wojskowego oraz metodyką kalkulacji kosztów cyklu życia w Tabela.1. Struktura kosztów fazy eksploatacyjnej cyklu przedstawiono strukturę kosztów fazy eksploatacyjnej. Logistyka 6/2014 843
844 Tabela.1. Struktura kosztów fazy eksploatacyjnej cyklu życia bojowego pojazdu wojskowego. 1. KOSZTY FAZY EKSPLOATACYJNEJ 1.1. Koszty wprowadzenia Wprowadzenie 1.2. Koszty eksploatacji 1.2.1. Koszty użytkowania Utrzymanie (w tym obsługi okresowe) Materiały eksploatacyjne Środki bojowe Koszty dodatkowego pakietu szkoleniowego 1.2.2. Koszty zabezpieczenia materiałowo- technicznego Koszty pakietu wsparcia logistycznego (w tym ZCzZ w okresie eksploatacji) Koszty napraw korekcyjnych (w okresie gwarancji) Koszty napraw korekcyjnych (po okresie gwarancji) Koszty przechowywania pojazdów w przechowywaniu długoterminowym i krótkoterminowym Koszty I modernizacji (lub naprawy średniej) Koszty II modernizacji (lub naprawy głównej) 1.3. Koszty wycofania Koszty utylizacji KOSZT CAŁKOWITY Źródło: Kowalski K., Wojciechowski P., Szacowanie kosztów cyklu życia pojazdów bojowych na platformie gąsienicowej, Szybkobieżne Pojazdy Gąsienicowe nr 2/2012, Gliwice 2012. Wnioski W artykule odniesiono się do kosztów cyklu życia sprzętu wojskowego w zakresie fazy eksploatacyjnej zawierającej etapy: wprowadzenie do Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, eksploatację (w tym: użytkowanie i zabezpieczenie materiałowo-techniczne) oraz wycofanie sprzętu wojskowego z użytkowania (w tym dalsze jego zagospodarowanie). W celu przeprowadzenia powyższego szacowania kosztów przyjęto stosowne dane i założenia uzyskane od potencjalnego producenta oraz będące wynikiem wcześniej realizowanych prac badawczych przez autora opracowania bądź pozyskanych z instytucji i jednostek wojskowych, bądź wynikających z doświadczenia autora. Bardzo istotnym zagadnieniem w szacowaniu przyszłych kosztów cyklu życia pojazdu bojowego na Logistyka 6/2014 platformie gąsienicowej w odniesieniu do osi czasu jest indeksacja kosztów skalkulowanych po cenach bieżących (na dzień kalkulacji). Uwzględniając wytyczne Ministra Finansów dotyczące stosowania jednolitych wskaźników makroekonomicznych będących podstawą oszacowania skutków finansowych projektowanych ustaw, przeprowadzono indeksację skalkulowanych kosztów (w oparciu o dynamikę wskaźnika CPI 11 ). Założenia przyjęte w analizie odnoszą się do koncepcji eksploatacji pojazdu bojowego, ilości nabywanych pojazdów, czasu ich eksploatacji, szkolenia zarówno użytkowników jak i obsługowników, modelu wsparcia logistycznego oraz sposobu wycofania z użytkowania, Z kluczowych założeń przyjęto, że bojowy pojazd wojskowy będzie eksploatowany w warunkach szkolenia wojsk na terytorium kraju w oparciu o dotychczas obowiązujące zasady naliczeń środków materiałowo-technicznych. W kalkulacji kosztów nie uwzględniono uposażeń żołnierzy pododdziałów wyposażonych w te pojazdy. W wyniku przeprowadzonych analiz można wyciągnąć następujące wnioski: 1. Wartości kosztów fazy eksploatacyjnej mogą przyjmować zróżnicowane wartości w zależności od przyjętych założeń do kalkulacji. 2. Istotne znaczenie dla wiarygodności szacowanych kosztów mają informacje zawarte w dwóch kluczowych dokumentach: Wymagania Operacyjne i Wymagania Taktyczno- Techniczne. 3. Dominującymi kosztami fazy eksploatacyjnej cyklu życia bojowego pojazdu wojskowego będą koszty zabezpieczenia materiałowotechnicznego. 4. Z przeprowadzonej indeksacji całkowitych kosztów cyklu życia wynika, że mogą one wzrosnąć o ponad 50% (dla trzydziestoletniej eksploatacji). 5. Dla podzespołów, bojowego pojazdu wojskowego, pochodzących z importu należy się liczyć z koniecznością uwzględnienia ryzyka kursowego (możliwa deprecjacja lub aprecjacja kursu walutowego), które może być istotne z punktu widzenia stabilności finansowania przedsięwzięcia. Streszczenie W artykule przedstawiono problematykę związaną z szacowaniem kosztów cyklu życia sprzętu wojskowego. Zaprezentowano pojęcie cyklu życia sprzętu wojskowego w rozumieniu NATO i Sił Zbrojnych RP. 11 Consumer Price Index.
Przedstawiono również klasyczny przebieg kosztów cyklu życia złożonych obiektów technicznych. Przedstawiono stosowny model oraz graficzne zobrazowanie. W podsumowaniu wykazano najważniejsze kosztotwórcze elementy cyklu życia sprzętu wojskowego na przykładzie pojazdu bojowego oraz sformułowano wnioski końcowe. Weapon Systems Total Ownership Costs, US General Accounting Office, USA 2003. 12. Wytyczne dotyczące stosowania wskaźników makroekonomicznych będących podstawą oszacowania skutków finansowych projektowanych ustaw. Aktualizacja grudzień 2011, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2011. Abstract The article presents the problems associated with estimating life cycle costs of weapon systems. The concepts of the life cycle of weapon systems for the purposes of NATO and the Polish Armed Forces were presented. The classic course of life cycle costs of complex technical objects was also presented. The appropriate model and graphical visualization where presented. The summary showed the most significant cost generating elements of the life cycle of weapon system based on combat vehicles and conclusions were formulated. Literatura 1. AAP-48, NATO System Life Cycle Stages and Processes, ed. 1, 2007. 2. Backlund, A., The definition of system, Kybernetes, 2000, vol. 29. 3. Blanchard B.S., Fabrycky W., Life-Cycle Cost and Economic Analysis, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New York 1991. 4. Blanchard B.S., Fabrycky W.J., Systems Engineering and Analysis, Prentice Hall, New York, 1990. 5. Cempel C., Teoria i inżynieria systemów zasady I zastosowania myślenia systemowego, ITE-PIB, Radom 2008. 6. Decyzja nr 28/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 7 lutego 2011 r. w sprawie systemu pozyskiwania, eksploatacji i wycofywania uzbrojenia i sprzętu wojskowego Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. MON nr 3, poz.35 z 28.02.2011. 7. Figurski J., Kostrow R., Milewski E., Wyznaczanie kosztów w cyklu życia systemu uzbrojenia i sprzętu wojskowego, Problemy Techniki Uzbrojenia, 2008. 8. ISO/IEC 15288, Systems and software engineering System life cycle processes, 2008. 9. Kowalski K., Outsourcing w cyklu życia systemów uzbrojenia, AON, Warszawa 2011. 10. Kowalski K., red., Eksploatacja wojskowych pojazdów mechanicznych, część 2, WSOWL, Wrocław 2007. 11. Report to the Subcommittee on Readiness and Management Support, Committee on Armed Services, U.S. Senate, GAO-03-57, Best practices, Setting Requirements Differently Could Reduce Logistyka 6/2014 845