PUSZCZA BUKOWA raniona przez człowieka, ale ciągle żywa i posiadająca ogromną zdolność zapominania

PUSZCZA BUKOWA raniona przez człowieka, ale ciągle żywa i posiadająca ogromną zdolność zapominania

KSIĘGA PUSZCZY BUKOWEJ Tom I: Środowisko przyrodnicze praca zbiorowa pod redakcją Grażyny Domian i Krzysztofa Ziarnka Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Szczecinie Szczecin 2010

Recenzenci:

SPIS TREŚCI Wprowadzenie Krzysztof Ziarnek, Grażyna Domian............................................ 9 1. Położenie Krzysztof Ziarnek.............................................................11 2. Geologia Michał Kupiec, Paweł Pieńkowski................................................13 3. Rzeźba terenu Michał Kupiec, Paweł Pieńkowski...........................................15 3.1. Hipsometria i spadki terenu........................................................15 3.2. Wiek i geneza Wzgórz Bukowych...................................................15 3.3. Erozyjne i akumulacyjne formy rzeźby terenu.........................................17 3.4. Antropogeniczne formy rzeźby terenu...............................................19 4. Głazy narzutowe Grażyna Domian.......................................................21 5. Gleby Michał Kupiec...................................................................29 6. Klimat Czesław Koźmiński..............................................................31 7. Wody powierzchniowe mokradła Grażyna Domian, Michał Kupiec.........................39 7.1. Źródła..........................................................................39 7.2. Rzeki i strumienie................................................................47 7.3. Jeziora i stawy....................................................................55 7.4. Drobne zbiorniki i torfowiska......................................................73 8. Szata roślinna........................................................................83 8.1. Historia badań Krzysztof Ziarnek................................................... 83 8.2. Przemiany szaty roślinnej i krajobrazu Wzgórz Bukowych i ich sąsiedztwa Krzysztof Ziarnek.. 84 8.3. Przemiany flory Krzysztof Ziarnek.................................................. 89 8.3.1. Wymieranie flory......................................................... 89 8.3.2. Zawlekanie i wprowadzanie gatunków obcych................................. 94 8.3.3. Stan aktualny flory roślin naczyniowych...................................... 95 8.4. Buk pospolity główny gatunek lasotwórczy Puszczy Bukowej Kamil Kędra...............97 8.4.1. Rozmieszczenie geograficzne................................................ 97 8.4.2. Morfologia................................................................ 98 8.4.3. Wymagania siedliskowe..................................................... 99 8.4.4. Ekologia, organizmy związane z bukiem...................................... 100 8.4.5. Buk i człowiek............................................................ 106 8.5. Mszaki Magdalena Ziarnek........................................................108 8.6. Zbiorowiska roślinne Krzysztof Ziarnek.............................................110 8.6.1. Zbiorowiska leśne i zaroślowe............................................... 111 8.6.2. Zbiorowiska wodne i bagienne.............................................. 118 8.6.3. Łąki i murawy............................................................ 120 8.6.4. Roślinność ruderalna i antropogeniczna...................................... 121 8.7. Dendrochronologiczna analiza drzew rosnących w Puszczy Bukowej Anna Cedro...........122 8.8. Ogród Dendrologiczny w Glinnej Jerzy Tumiłowicz...................................128 8.9. Parki, cmentarze i inne tereny zieleni urządzonej Agnieszka Antoniów...................135 8.9.1. Parki.................................................................... 135 8.9.2. Cmentarze............................................................... 142 8.9.3. Aleje i szpalery drzew...................................................... 154 5

9. Porosty Anetta Wieczorek..............................................................155 10. Grzyby wielkoowocnikowe Grażyna Domian, Marzena Łyczek.............................161 11. Świat zwierząt.......................................................................171 6 11.1. Mięczaki Liliana Gierczak.........................................................171 11.2. Skorupiaki......................................................................183 11.2.1. Dziesięcionogi Przemysław Śmietana........................................ 184 11.2.2. Małżoraczki Agnieszka Szlauer-Łukaszewska.................................. 189 11.3. Pajęczaki Andrzej Zawal..........................................................193 11.3.1. Wodopójki.............................................................. 194 11.4. Ważki Andrzej Zawal.............................................................198 11.5. Motyle Krzysztof Jonko............................................................202 11.6. Mrówki Tomasz Włodarczyk.......................................................207 11.7. Pszczołowate Magdalena Dzięgielewska.............................................211 11.8. Chrząszcze Maria Wolender.......................................................212 11.9. Ryby Sławomir Keszka............................................................219 11.10. Płazy Grażyna Domian...........................................................228 11.11. Gady Grażyna Domian...........................................................232 11.12. Ptaki Grażyna Domian, Dariusz Wysocki, Jacek Kaliciuk, Wojciech Mrugowski...........235 11.13. Ssaki..........................................................................271 11.13.1. Historia badań Grażyna Domian........................................... 271 11.13.2. Przegląd gatunków Grażyna Domian....................................... 272 11.13.3. Nietoperze M. Dzięgielewska, K. Ignaszak................................... 279 11.13.4. Popielica Mirosław Jurczyszyn............................................. 284 12. Gospodarowanie zasobami przyrodniczymi.............................................289 12.1. Wielofunkcyjna gospodarka leśna Zbigniew Pajewski..................................289 12.2. Gospodarka łowiecka Marek Woś...................................................301 12.3. Gospodarka rolna Tadeusz Durkowski...............................................306 12.4. Gospodarka wodna (infrastruktura melioracyjna) Tadeusz Durkowski...................307 12.5. Gospodarka rybacka Marek Pietrucha...............................................309 13. Zagrożenia dla środowiska przyrodniczego i sposoby przeciwdziałania....................313 13.1. Urbanizacja Krzysztof Ziarnek.....................................................313 13.2. Rolnictwo Krzysztof Ziarnek.......................................................316 13.3. Leśnictwo Lech Buchholz, Grażyna Domian..........................................318 13.4. Gospodarka wodna i wodno-ściekowa Marek Pietrucha, Grażyna Domian...............325 13.5. Turystyka i rekreacja Dorota Musielak, Krzysztof Ziarnek..............................328 13.6. Obce gatunki Krzysztof Ziarnek, Grażyna Domian....................................330 13.6.1. Rośliny inwazyjne Krzysztof Ziarnek......................................... 332 13.6.2. Zwierzęta inwazyjne Grażyna Domian....................................... 335 13.6.3. Grzyby inwazyjne Grażyna Domian......................................... 343 13.6.4. Gatunki inwazyjne a polskie prawo Grażyna Domian.......................... 344 13.7. Kłusownictwo Grażyna Domian, Marek Pietrucha....................................345 13.8. Zmiany klimatu w rejonie Szczecina Czesław Koźmiński, Bożena Michalska..............346

14. Ocena jakości środowiska w świetle badań Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Szczecinie Małgorzata Landsberg-Uczciwek, Elżbieta Wierzchowska, Marta Bursztynowicz................357 15. Formy ochrony przyrody Grażyna Domian, Krzysztof Ziarnek..............................365 15.1. Rezerwaty przyrody Grażyna Domian, Magdalena Ziarnek, Krzysztof Ziarnek............367 15.1.1. Kształtowanie sieci rezerwatów przyrody w Puszczy Bukowej................... 367 15.1.2. Sposoby ochrony rezerwatowej w przeszłości i obecnie......................... 369 15.1.3. Charakterystyka istniejących rezerwatów przyrody............................ 371 15.1.4. Zlikwidowane rezerwaty przyrody.......................................... 384 15.1.5. Charakterystyka proponowanych rezerwatów przyrody........................ 385 15.2. Park krajobrazowy Grażyna Domian................................................388 15.3. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe Renata Charkiewicz..............................397 15.4. Użytki ekologiczne Grażyna Domian...............................................401 15.5. Pomniki przyrody Grażyna Domian................................................405 15.6. Ochrona gatunkowa roślin, grzybów i zwierząt Grażyna Domian, Krzysztof Ziarnek, Magdalena Ziarnek...............................421 15.6.1. Ochrona gatunkowa roślin naczyniowych Krzysztof Ziarnek, Magdalena Ziarnek... 422 15.6.2. Ochrona gatunkowa mchów i wątrobowców Krzysztof Ziarnek, Magdalena Ziarnek.. 426 15.6.3. Ochrona gatunkowa grzybów Grażyna Domian............................... 427 15.6.4. Ochrona gatunkowa porostów Grażyna Domian.............................. 429 15.6.5. Ochrona gatunkowa zwierząt Grażyna Domian............................... 429 15.6.6. Podsumowanie Grażyna Domian, Krzysztof Ziarnek........................... 435 15.7. Natura 2000 Krzysztof Ziarnek.....................................................436 15.7.1. Siedliska przyrodnicze z Dyrektywy Siedliskowej Krzysztof Ziarnek............... 437 15.7.2. Gatunki i siedliska zwierząt z Dyrektywy Siedliskowej Grażyna Domian.......... 442 15.7.3. Gatunki i siedliska ptaków z Dyrektywy Ptasiej Grażyna Domian................ 449 16. Znaczenie walorów przyrodniczych Wzgórz Bukowych Beata Otto, Krzysztof Ziarnek........455 17. Literatura...........................................................................461 18. Informacje o autorach tekstów.........................................................493 19. Fotografie i ryciny....................................................................497 7

Krzysztof Ziarnek, Grażyna Domian Wprowadzenie Księga Puszczy Bukowej jest rezultatem inspiracji wielu osób przez jede n z najbardziej zadziwiających i niezwykłych kompleksów leśnych w Polsce. Nie należy wcale do największych, ani nawet dużych w porównaniu do innych. Wyróżnia się jednak walorami przyrodniczymi i krajobrazem tak bardzo, że nieustannie przyciąga kolejnych badaczy i miłośników przyrody odkrywających i badających rzadkie oraz ginące już w Polsce gatunki zwierząt, grzybów, roślin, a także ich zbiorowiska i zachodzące w Puszczy procesy ekologiczne. Krajoznawcy oraz ludzie poszukujący odpoczynku, pragnący obcować z malowniczymi pejzażami, mają do dyspozycji wyjątkowo gęstą sieć szlaków turystycznych i wiele zakątków z licznymi atrakcjami, miejsc tajemniczych i opowiadających ciekawe dzieje Bukowej Kniei. Jest też Puszcza powodem do dumy i satysfakcji leśników, bowiem ich umiejętnościom i odpowiedzialności zawdzięczać możemy ciągłość trwania drzewostanów (zwłaszcza buczyn) na tym terenie. Podkreślić przy tym należy, że przy całej swej atrakc yjności przyrodniczej i turystycznej jest to też las z wielkim sukcesem wykorzystywany ekonomicznie. Inicjatywa zgromadzenia i zaprezentowania aktualnego stanu wiedzy o Puszczy narodziła się w gronie pracowników dawnych służb parków krajobrazowych, sprawujących przez lata opiekę nad Szczecińskim Parkiem Krajobrazowym Puszcza Bukowa (SzPK). Ochrona tego obszaru od 1981 r. zaowocowała m.in. licznymi pracami naukowymi i inwentaryzacyjnymi prowadzonymi przez różne zespoły badawcze i pracowników służb ochrony przyrody. Wyniki tych prac zebrane w jednej księdze musiały siłą rzeczy zostać w wielu tematach bardzo streszczone. Publikacja ta z założenia ma przedstawić w możliwie szerokim zakresie wiedzę o środowisku przyrodniczym Puszczy i jej okolic w formie popularnonaukowej, zrozumiałej dla szerokiego grona odbiorców. Celem księgi jest zarówno podsumowanie stanu wiedzy o tym kompleksie leśnym w początkach XXI w., jak i jego popularyzacja. Upowszechnianie informacji o potrzebie i znaczeniu ochrony przyrody jest kluczem do jej akceptacji. Z kolei szeroka społeczna zgoda na ograniczenia związane z ochroną obszarów cennych pod względem przyrodniczym jest niezbędnym warunkiem skuteczności ochrony środowiska i zachowania możliwości obcowania z naturą. Ten tom księgi został poświęcony wyłącznie środowisku przyrodniczemu. Zaplanowany do wydania w następnej kolejności tom drugi przedstawi charakterystykę środowiska kulturowego Puszczy Bukowej i jej okolic. W dalszej perspektywie czasu ukaże się przewodnik po szlakach turystycznych Puszczy, zaplanowany jako część trzecia tej serii. 9