Katarzyna Piotrowska Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu UJAWNIENIE I PREZENTOWANIE INNOWACJI W SPRAWOZDAWCZOŚCI ZINTEGROWANEJ UJĘCIE TEORETYCZNE 1. Wprowadzenie Innowacje jako determinanty rozwoju ekonomicznego i społecznego od zawsze towarzyszą człowiekowi i organizowanym przez niego przedsięwzięciom. W dzisiejszej gospodarce nabierają szczególnego znaczenia, stają się istotnym elementem działalności gospodarczej. Ostateczne efekty realizowanych procesów innowacyjnych nadal nie są w pełni przewidywalne, a koszty ich realizacji nadal są duże. Działaniom innowacyjnym towarzyszy bowiem niepewność oraz wysoki stopień ryzyka. Stąd konieczność kontrolowania każdego procesu innowacyjnego na wszystkich jego etapach oraz ujawniania informacji o wpływie polityki innowacyjnej na ich efektywność. Zdeterminowało to zmiany praktyk gospodarczych, które stały się pretekstem zmian w regulacjach prawnych. Wynikało to z faktu, że informacje niefinansowe nabrały szczególnego znaczenia, co stopniowo zwiększało zakres ich ujawniania w sprawozdaniu z działalności. To z kolei zainicjowało zmiany w sposobie prezentowania tych informacji i ewolucję sprawozdawczości finansowej w kierunku sprawozdawczości zintegrowanej. Sprawozdanie finansowe zostało uzupełnione o nowe obszary informacji finansowych i niefinansowych prezentowane w formie odrębnych raportów. Zbiór tych raportów tworzy sprawozdanie zintegrowane, które staje się głównym źródłem informacji o działalności innowacyjnej i jej wpływie na efektywność gospodarczą organizacji oraz sama jej wartość. Celem artykułu jest próba ustalenia zakresu informacji o procesach innowacyjnych realizowanych w organizacji gospodarczej i sposób ich prezentacji w ramach sprawozdawczości zintegrowanej. Artykuł ma charakter teoretyczny i stanowi wstęp do badań empirycznych w zakresie ujawniania i prezentacji informacji o procesach innowacyjnych, zgodnie z potrzebami użytkowników zewnętrznych i możliwościami organizacji. W artykule wykorzystano krytyczną analizę literatury przedmiotu i regulacji prawnych, obserwację
366 Katarzyna Piotrowska praktyki gospodarczej oraz wnioski wynikające z badań autorki w zakresie prezentacji procesów innowacyjnych w sprawozdawczości finansowej. 2. Innowacje w ujęciu przedmiotowym Za kluczowy czynnik konkurencyjności organizacji gospodarczych uznano innowacje. Niezależnie od tego, czy w rzeczywisty sposób wpływają na wzrost wartości organizacji, czy tylko stanowią jeden z czynników jej rozwoju, to podlegają identyfikacji. Określenie, czym są innowacje, jakie koszty generuje ich wprowadzenie, jakie korzyści w przyszłości powinny determinować, staje się niezbędne w ocenie efektywności wdrożenia ich rezultatów. Zastosowanie rachunkowości w tym celu wydaje się niezbędne. Wynika to z faktu, że system rachunkowości uznany za zbiór czynności polegających na identyfikacji, wycenie i prezentacji zdarzeń gospodarczych, zgodnie z zasadą wiernego odzwierciedlenia obrazu, staje się wiarygodnym źródłem informacji o procesie innowacyjnym. Skoro tak, to należy uznać, że proces innowacyjny jest przedmiotem rachunkowości i jako przedmiot rachunkowości musi być zidentyfikowany w celu jego pomiaru i wyceny oraz prezentacji, już nie tylko w sprawozdawczości finansowej, ale i w sprawozdawczości zintegrowanej. Proces innowacyjny w każdej organizacji gospodarczej jest inny, w inny sposób przebiega i inne efekty generuje. Każda wprowadzana zmiana może mieć inny rezultat, co utrudnia jej jednoznaczną ocenę. W literaturze przedmiotu, co potwierdza praktyka gospodarcza, możemy identyfikować zmianę jako: innowację produktu (dotyczącą zmiany produktów lub usług oferowanych przez organizację), innowację procesu (czyli zmianę sposobu wytwarzania produktów lub usług), innowację pozycji (polegającą na zmianie okoliczności, w jakich wprowadza się produkty lub usługi) oraz innowację paradygmatu (czyli zmian zasadniczych modeli mentalnych, które kształtują to, jak firma działa) (Tidd, Bessant, 2012). W powszechnie stosowanej klasyfikacji minimalizuje się ilość rodzajów innowacji do trzech: innowacji produktowych, innowacji procesowych i innowacji organizacyjnych (Repetowski, 2008). Należy jednak podkreślić, że działalność innowacyjna jako proces złożony jest sekwencją różnych czynności, które możemy podzielić na etapy. I tak np. możemy wyodrębnić: fazę koncepcji (kreatywności wynikającej z potrzeby, przymusu lub przypadku), fazę badań (wstępnej selekcji ukierunkowania i konkretyzacji pomysłu), fazę rozwoju (doskonalenia dopracowanie szczegółów technicznych, finansowych, organizacyjnych, prawnych), fazę wdrożeń (implementacji praktycznego zastosowania efektów badań i rozwoju), fazę ekonomiczną (ewentualnej społecznej czy
Ujawnienie i prezentowanie innowacji w sprawozdawczości 367 ekologicznej oceny efektów), fazę naśladownictwa (rozpowszechniania dyfuzji innowacji) (Włodarczyk, 2007; Prystrom, 1992). Powszechnie klasyfikacja ta jest bardziej uproszczona, w ramach której należy wyodrębnić: etap potrzeb (oznaczający brak satysfakcji z aktualnego stanu), etap pomysłu (który będzie rozwiązywał problem i zaspokajał potrzeby), etap projektu (proces twórczy), etap decyzji o zastosowaniu (tylko w sytuacji pojawienia się różnych projektów innowacji), etap wdrożenia (wprowadzania rozwiązań na rynek) (Daft, za: Bogdanienko, 1998). Potwierdzeniem powyższych klasyfikacji może być model S.J. Klina i N. Rosenberga lub też R. Rothwella zakładający wzajemne, równoległe oddziaływanie wszystkich uczestników realizowanego projektu w podziale na etap badań, etap prac rozwojowych, etap prac wdrożeniowych i rynkowych (Bal-Woźniak, 2012). Na tej podstawie można przyjąć, że innowacyjność to zdolność do poszukiwania czy kreowania nowych rozwiązań, przystosowania ich do konkretnych warunków, wdrożenia w praktyce, a następnie upowszechniania. Problem braku możliwości jednoznacznego zdefiniowania innowacji w ramach danej organizacji gospodarczej wynika z różnorodności branży, specyfiki prowadzonej działalności, rodzaju wprowadzanej innowacji oraz sposobu jej wdrażania. Proces innowacyjny jako przedmiot rachunkowości wymaga indywidualnej identyfikacji. Determinuje to sposób wyceny i prezentacji informacji, której zakres i forma jest efektem potrzeb decyzyjnych użytkowników zewnętrznych. Obowiązek kontrolowania procesów innowacyjnych spoczywa na zarządzającym. Sposób, w jaki tym procesem kieruje, jakie ryzyko uwzględnia w strategii organizacji w związku z jego realizacją, jakich kompetencji pracowniczych, wiedzy i doświadczenia organizacji potrzebuje te i inne informacje stały się przedmiotem zainteresowania interesariuszy, dla których działalność innowacyjna jako czynnik wpływający na wzrost wartości organizacji stał się istotnym elementem w procesie decyzyjnym. Jaki zakres informacji o działalności innowacyjnej zarządzający organizacją musi ujawnić, jakimi informacjami zainteresowany jest odbiorca, czy zarządzający powinien zakres informacji dostosować do potrzeb interesariuszy, czy jednak objąć tajemnicą biznesu, w jaki sposób informacje o rezultatach działalności innowacyjnej powinny być prezentowane, czy dzisiaj sprawozdanie zintegrowane jest wystarczającym źródłem informacji o efektach polityki innowacyjnej organizacji? Powyższe pytania zdeterminowały konieczność prowadzenia badań (literatura przedmiotu, regulacje prawne, praktyka gospodarcza), których wyniki przedstawiono w artykule.
368 Katarzyna Piotrowska 3. Sprawozdawczość zintegrowana jako źródło informacji finansowych i niefinansowych Ujawnianie informacji innych niż zawarte w sprawozdaniu finansowym odgrywa obecnie ważną rolę na rynku światowym. Odnosi się w szczególności do takich zasobów, które wpływają na wzrost konkurencyjności organizacji, przyciągając potencjalnych inwestorów, ale rachunkowość nie obejmuje ich jako zasoby dające się zidentyfikować, zmierzyć i zaprezentować, ze względu na ich niefinansowy charakter. Należy również podkreślić, że pogodzenie zróżnicowanych interesów odbiorców zewnętrznych nie jest możliwe w jednym sprawozdaniu. Potrzeby informacyjne różnorodnej grupy decydentów zdeterminowały konieczność ujawniania dodatkowych informacji niefinansowych i prezentowania ich w wyodrębnionych raportach w ramach sprawozdawczości zintegrowanej. Informacje finansowe i niefinansowe o realizowanych procesach innowacyjnych (ich rodzaj, jakość, rezultat aplikacyjny) stały się głównym obszarem zainteresowania użytkowników zewnętrznych, co miało wpływ na zmiany w regulacjach prawa bilansowego. Potrzeba monitorowania przebiegu procesu innowacyjnego oraz ocena jego rezultatów i jego wpływu na uzyskiwane przez organizację korzyści, przyczyniła się do zmian również w rachunkowości zarządczej. Dodatkowy zbiór informacji o polityce innowacyjnej generowany przez systemy informacyjne przyczynił się do rozbudowy tradycyjnej sprawozdawczości finansowej w sprawozdawczość zintegrowaną. Skoro w sprawozdaniu finansowym, mimo licznych prób, nie udało się ujawnić w pełnym zakresie informacji o realizowanych innowacjach, to pojawiły się próby opracowania odrębnych raportów w ramach sprawozdawczości zintegrowanej. Jest to również efekt założeń współcześnie przyjętej społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw wymagających uwzględnienia, w ramach przyjętej strategii rozwoju i przyjętego systemu zarządzania, w aspekcie ekonomicznym nakładów na badania i rozwój (sprawozdanie finansowe), w aspekcie społecznym wsparcia między innymi kapitału ludzkiego (sprawozdanie o kapitale intelektualnym), w aspekcie środowiskowym wpływu innowacji na ekologię (raport o wpływie na ochronę środowiska), a w aspekcie obarczania realizacji procesów innowacyjnych ryzykiem (sprawozdanie z ryzyka gospodarczego) (Samelak, 2013; Krasodomska, 2012). Zasada prezentowania informacji finansowych i ich zakres wynika głównie z przyjętych regulacji prawnych, z kolei informacji niefinansowych z polityki informacyjnej samej organizacji. Rozszerzenie pola obserwacji w naukach ekonomicznych o kolejne nowe aspekty efektywności społeczno-ekonomicznej miało wpływ na zakres przedmiotowy rachun-
Ujawnienie i prezentowanie innowacji w sprawozdawczości 369 kowości (szersze i pełniejsze ujmowanie nakładów i rezultatów, szersze ujmowanie racjonalności gospodarowania) (Samelak, 2013) oraz ujęcie przedmiotowe innowacji. Rozszerzyło to zakres ujawnień oraz zmieniło sposób prezentacji informacji o innowacjach w ramach sprawozdawczości zintegrowanej, która przyjęła formę raportu rocznego. Struktura rocznego raportu dla spółek giełdowych wynika z regulacji prawnych (RMF z dnia 19 lutego 2009 w sprawie informacji bieżących ), dla pozostałych określona jest prawem zwyczajowym. Raport roczny powinien zawierać: list do interesariuszy, sprawozdanie finansowe, sprawozdanie z działalności, tzw. komentarz zarządu, sprawozdanie z ryzyka gospodarczego, sprawozdanie o wpływie działalności na środowisko naturalne, sprawozdanie o kapitale intelektualnym, sprawozdanie z audytu sprawozdań zawartych w rocznym raporcie (Samelak, 2013). Na podkreślenie zasługuje fakt, że w ramach sprawozdania zintegrowanego, oprócz sprawozdania finansowego, głównym źródłem informacji o polityce innowacyjnej jest sprawozdanie z działalności organizacji jako uzupełnienie informacji finansowych. Sprawozdanie z działalności organizacji, w której realizowane są przedsięwzięcia innowacyjne, powinno przedstawiać szczegółowe informacje o istotnych tematach prac badawczo-rozwojowych (w trakcie realizacji i po ukończeniu), ich celu, przebiegu, zagrożeniach, rezultatach (np. patenty, nowe lub zmodernizowane produkty, nowe technologie), efektach ich wdrożenia, siłach zaangażowanych w te prace, oraz sposobie ich finansowania, jak również przewidywanych korzyściach w efekcie ich wykorzystania. Warto podkreślić, że chodzi o przedstawienie ogólnego obrazu aktywności organizacji w dziedzinie badań, rozwoju i stopnia dojrzałości tych prac, nie zaś o szczegółową, konkretną relację na temat poszczególnych przedsięwzięć z uwagi na zachowanie tajemnicy biznesowej (Fedak, 2007). Należy podkreślić, że efekt końcowy działań innowacyjnych może być wykazany jako zasób organizacji. Możliwość jego identyfikacji i kwantyfikacji determinuje prezentację rezultatów procesów innowacyjnych w sprawozdaniu finansowym. Z kolei wygenerowana wiedza, umiejętności i kompetencje stanowią część kapitału intelektualnego organizacji i są prezentowane w dodatkowych raportach w ramach sprawozdawczości zintegrowanej. Duża niepewność i ryzyko towarzyszące realizacji działalności innowacyjnej wymusza konieczność identyfikacji, pomiaru (szacowania) i określenia stopnia jego akceptowalności przez zarządzającego. Informacja o sposobie rozpoznania i radzenia sobie z ryzykiem jest przedmiotem zainteresowania interesariuszy zewnętrznych, stąd też powszechność ujawniania informacji w tym zakresie w sprawozdaniu zarządu lub też jej prezentowania w odrębnym raporcie, czyli sprawozdaniu z ryzyka gospodarczego.
370 Katarzyna Piotrowska Podsumowując, należy stwierdzić, że istnieje konieczność uzupełnienia sprawozdania finansowego o sprawozdanie zarządu, sprawozdanie z kapitału intelektualnego i sprawozdanie z ryzyka realizacji często nieprzewidywalnych i niepewnych, aczkolwiek bardzo kosztownych procesów innowacyjnych. W raporcie rocznym zakres informacyjny nie jest ograniczony przepisami prawa bilansowego. Pojawiają się więc wątpliwości co do struktury sprawozdania czy też prezentowanego w nim zakresu informacji. Czy ten zakres i forma powinny być ściśle określone przepisami prawa, czy powinny wynikać z przestrzegania zasad rachunkowości, w jaki sposób zapewnić należytą jakość informacji sprawozdawczej. Stąd kolejne próby poszukiwania rozwiązań w zakresie wiernego odzwierciedlenia sposobu i efektów prowadzenia działalności innowacyjnej w ramach udostępnianych raportów. 4. Zakres ujawniania informacji o procesach innowacyjnych w sprawozdaniu zintegrowanym Ujawnić to znaczy udostępnić, wyjawić, uczynić jawnym lub wiadomym, jak również zdemaskować, wykryć, uzewnętrznić, wykazać lub uwidocznić (Mały słownik języka polskiego). W odniesieniu do informacji sprawozdawczej oznacza to ich udostępnianie otoczeniu. Zakres ujawnień i sposób ich prezentacji zależy od polityki rachunkowości stosowanej w danej organizacji, przepisów prawa oraz zapotrzebowania i wiedzy jej użytkowników. Działalność innowacyjna stanowi szczególny obszar zainteresowania, dlatego że jej efekt objęty jest wysokim ryzykiem niepowodzenia, wysokimi kosztami realizacji i brakiem pewności co do jej rezultatów. Dlatego informacja finansowa w tym zakresie powinna być uzupełniana informacją niefinansową. Pojawia się pytanie, jaki powinien być zakres tych ujawnień, aby zapewnić użyteczność sprawozdawczości zintegrowanej jako źródle informacji? Jakość informacji nie powinna być dyskusyjna, oznacza zachowanie cech jakościowych: wiarygodność, przydatność, zrozumiałość, porównywalność, trafność i istotność (MSR/MSSF, 2011). Sprawdzalność rozumiana jako możliwość weryfikacji wiarygodności informacji w ramach przeprowadzanych audytów oznacza określenie standardów postępowania w ramach przyjętych potwierdzeń, umożliwiających przeprowadzanie rewizji. O ile w przypadku informacji finansowych (wyrażanych wartościowo) nie stanowi to problemu, o tyle w odniesieniu do informacji niefinansowych (subiektywnych, przedstawianych w różnorodnej formie) wymaga ustandaryzowania ich zakresu i sposobu prezentacji. Brak standardów lub modelu
Ujawnienie i prezentowanie innowacji w sprawozdawczości 371 prezentacji informacji w przypadku informacji o realizowanych procesach innowacyjnych uniemożliwia ich weryfikację. Niezależnie od możliwości tej weryfikacji istnieje zapotrzebowanie na informację o polityce innowacyjnej i jej wpływie na podejmowane w tym zakresie decyzje. Rezultat tych działań oraz ryzyka, na jakie taka działalność naraża całą organizację, powinny być ujawniane, a ich jakość potwierdzana. Pojawia się dylemat, jaki zakres informacji o działalności innowacyjnej powinien być prezentowany publicznie bez ryzyka ujawnienia strategii działania organizacji, co mogłoby zostać wykorzystane przez konkurencję. Nacisk ze strony interesariuszy przyczynia się jednak do ujawniania przez organizację strategii zarządzania i modelu biznesu również w zakresie działalności innowacyjnej. Należy zaryzykować stwierdzenie, że zakres ujawnień w odniesieniu do działalności innowacyjnej powinien umożliwiać analizę i ocenę procesów innowacyjnych na tle pozostałych obszarów działalności gospodarczej. W szczególności powinien dotyczyć polityki innowacyjnej, jaką prowadzi organizacja, ze względu na charakter i rodzaj tej działalności, specyfikę sposobu jej prowadzenia, cele i misje stawiane przez organizacje i znaczenie tej polityki w aspekcie strategicznego działania organizacji oraz polityki rachunkowości w zakresie identyfikacji, wyceny i prezentacji procesów innowacyjnych w sprawozdawczości finansowej. Organizacja powinna ujawnić sposób identyfikacji rodzaju innowacji jako efektu procesu innowacyjnego, jak również poszczególnych faz jego realizacji. Należałoby przedstawić etapy, które zostały już zrealizowane w odniesieniu do etapów planowanych. W odniesieniu do ujawnienia ryzyka prowadzenia działalności należałoby skonkretyzować oczekiwane rezultaty realizowanych procesów, prawdopodobieństwo ich uzyskania oraz korelację z oczekiwanymi korzyściami, jak również stopień prawdopodobieństwa ich wpływu. Dodatkowo należałoby ujawnić przyjęty budżet na realizację procesów innowacyjnych, wielkość dotąd poniesionych kosztów w aspekcie kosztów zaplanowanych, jak również w odniesieniu do kosztów całej organizacji. Dla zwiększenia użyteczności informacji można przedstawić je np. w ujęciu procentowym. Dodatkową informacją mogłoby być ujawnienie stopnia wykorzystania zasobów organizacji: rzeczowych, np. środków trwałych, ludzkich, np. poziom wynagrodzeń przypadający na działania innowacyjne, niematerialnych, np. liczbę patentów i licencji wykorzystywanych do realizacji procesu innowacyjnego. Istotną informacją byłoby również określenie źródeł finansowania działań innowacyjnych, jak i sposobu ich realizacji, np. w kontekście współpracy z ośrodkami naukowymi lub innymi organizacjami gospodarczymi. Zakres i rodzaj informacji o działalności innowacyjnej przedstawia tabela 1.
372 Katarzyna Piotrowska Tabela 1 Zakres informacji o procesach innowacyjnych ujawniany w sprawozdaniu zintegrowanym Rodzaj informacji o innowacjach realizowanych w organizacji Rodzaj innowacji Etapy procesu innowacyjnego Czas realizacji całego procesu Kosztorys/budżet procesu innowacyjnego Oczekiwany ostateczny rezultat procesu, jak i poszczególnych jego etapów Oczekiwane korzyści z realizacji procesu, jak i czas ich uzyskania Szacowanie ryzyka realizacji Stopień wykorzystania innych zasobów: rzeczowe, niematerialne i ludzkie Źródło finansowania Sposób realizacji Wpływ na pozostałe obszary: gospodarczy Wpływ na środowisko naturalne Zakres informacji charakterystyka/sytuacja bieżąca Jednostka dokonuje wyboru spośród ustalonych i dostosowuje do specyfiki jej działalności i polityki innowacyjnej, rodzajów innowacji (np. produktowa, procesowa, organizacyjna) Jednostka ustala (planuje) etapy realizacji procesu innowacyjnego dla całego przedsięwzięcia i przedstawia bieżącą sytuację, odwołując się do tego planu Planowany czasu, realizacji procesu oraz określenie momentu realizacji procesu, np. zaznaczenie bieżącego momentu na osi czasu przedsięwzięcia Planowane koszty realizacji całego procesu i poszczególnych jego etapów. Określenie rzeczywistych poniesionych kosztów w stosunku do zaplanowanych w całym procesie innowacyjnym (może być również w ujęciu procentowym) Określenie rezultatów w ujęciu przedmiotowym: patent, prototyp, wiedza, kompetencje, czas ich uzyskania oraz stopień prawdopodobieństwo ich powstania Wpływ korzyści (finansowych i niefinansowych) z tytułu uzyskiwanych rezultatów, stopień prawdopodobieństwa ich uzyskania Podejście do ryzyka prowadzenia działalności gospodarczej i określenie, czy w odniesieniu do realizacji procesów innowacyjnych jest ono większe, czy mniejsze w odniesieniu do szacowania stopnia uzyskania rezultatów i korzyści Określenie, w jakim stopniu, w jakim zakresie, z jaką intensywnością wykorzystywane zostały pozostałe zasoby organizacji Ujawnienie, z jakich źródeł finansowane są procesy innowacyjne, co również może mieć wpływ na pomiar ryzyka (środki własne, kredyt lub pożyczka, dofinansowania, np. ze środków unijnych, podział kosztów z kooperantem) Ujawnienie sposobu realizacji procesu (realizacja samodzielna lub wspólnie z innymi podmiotami, np. w ramach tzw. aliansów) W jakim stopniu działalność wpływa na pozostałe segmenty działalności, w apeksie konwergencji segmentacji działalności w ramach rachunkowości zarządczej Określenie stopnia wpływu na środowisko naturalne, społeczne i inne obszary otoczenia organizacji, z określeniem stopnia ich degradacji Źródło: opracowanie własne na podstawie obserwacji praktyki gospodarczej.
Ujawnienie i prezentowanie innowacji w sprawozdawczości 373 Prezentowane (tab. 1) zakres i rodzaj informacji o prowadzonej działalności innowacyjnej to jedynie propozycja autorki. Jest to efekt zapotrzebowanie na informację zarządczą, która zminimalizowałaby ryzyko decyzyjne interesariuszy zewnętrznych. Zakres ten mógłby przyjąć formę modelu informacyjnego lub też formę standardu, zapewniając tym samym porównywalności informacji w tym zakresie oraz możliwość ich weryfikacji. Rozważania na gruncie teorii należy uzupełnić badaniami empirycznymi, a podjęte próby określenia zakresu i rodzaju informacji dla modelu informacyjnego lub standardu kontynuować w dalszych badaniach. Barierą może być jedynie sama organizacja, która dany zakres informacji będzie obejmowała tajemnicę biznesową. Wynika to z faktu istnienia ryzyka, ujawnienia informacji strategicznych, co mogłoby obniżyć konkurencyjność organizacji. Pojawi się ponownie dylemat w zakresie ujawniania informacji, co organizacja musi (zgodnie z prawem bilansowym), co powinna (zgodnie z zapotrzebowaniem użytkowników zewnętrznych), a co chce sama ujawnić w ramach sprawozdania zintegrowanego, w aspekcie informacji niefinansowych. 5. Sposób prezentacji informacji o procesach innowacyjnych w sprawozdawczości zintegrowanej Prezentowanie informacji jest efektem ujawniania i udostępnienia. Prezentacja zdefiniowana jako przedstawianie i zapoznanie, pokazanie, pokazywanie, ukazywanie, wystawianie na widok publiczny, przedstawianie do oglądania, zapoznawanie i zaznajamianie (Słownik wyrazów obcych ). Zgodnie z regulacjami prawa bilansowego formą prezentowania ustalonego zakresu informacji jest sprawozdanie finansowe stanowiące osobny raport lub będący częścią sprawozdania zintegrowanego. Oznacza to, że zasady i zakres prezentowania informacji finansowych wynika z regulacji prawnych, natomiast informacji niefinansowych z polityki informacyjnej stosowanej wobec interesariuszy. Należy podkreślić, że sprawozdawczość finansowa jest usystematyzowanym zbiorem wyselekcjonowanych i syntetycznych informacji o dominującym charakterze finansowym, tworzonym głównie przez rachunkowość i częściowo poza nią, odnoszących się do przeszłej i obecnej sytuacji finansowej, majątkowej oraz wyniku finansowego przedsiębiorstwa pozwalających wyciągnąć wnioski dotyczące przyszłości (Samelak, 2013). Wyodrębnione informacje o działalności innowacyjnej, pogrupowane, zagregowane, w postaci liczbowej lub opisowej, ujawnione zgodnie z teorią
374 Katarzyna Piotrowska komunikacji, prezentowane są w jednej z proponowanych form ich raportowania, co przedstawia tabela 2. Tabela 2 Formy źródeł prezentacji informacji dotyczących procesów innowacyjnych Lp. Forma Charakterystyka I II III IV Sprawozdanie finansowe Sprawozdanie zarządu z działalności Sprawozdanie zintegrowane Odrębny raport z działalności innowacyjnej 1) Wprowadzenie ujawnienie polityki rachunkowości w zakresie identyfikacji, wyceny i prezentacji informacji. 2) Bilans koszty zakończonych prac rozwojowych, koszty prac badawczo-rozwojowych w trakcie realizacji. 3) Rachunek zysków i strat koszty prac badawczych poniesione w danym okresie wśród innych kosztów. 4) Informacja dodatkowa informacje uzupełniające do bilansu i rachunku zysków i strat Opis działań w zakresie realizacji prac badawczo-rozwojowych jako determinant działalności innowacyjnej, polityka innowacyjna i jej wpływ na działalność gospodarczą organizacji, szacowanie ryzyka 1) Sprawozdanie finansowe jw. 2) Komentarz zarządu (sprawozdanie zarządu z działalności jw. 3. Sprawozdanie z ryzyka gospodarczego ujawnienie podejścia do ryzyka, pomiar i wycena ryzyka. 4) Sprawozdanie z kapitału intelektualnego prezentacja kapitału intelektualnego, pomiar i wycena zasobów niematerialnych. 5) Sprawozdanie z wpływu na środowisko naturalne odpowiednie podejście Rozszerzony zakres informacji o działalności innowacyjnej (tab. 1) prezentowany w formie odrębnego raportu. Informacje prezentowane w odniesieniu do informacji ze sprawozdania finansowego (spójność informacji finansowych i niefinansowych) Źródło: opracowanie własne na podstawie obserwacji praktyki gospodarczej. Zgodnie z powyższym (tab. 2) należy stwierdzić, że informacje o działalności innowacyjnej mogą być prezentowane w różny sposób. Ujednolicenie zakresu ich ujawniania nie musi oznaczać takiej samej formy ich prezentacji. Pojawia się pytanie, czy wyodrębnienie osobnego raportu w celu prezentowania informacji finansowych (uzupełnienie do sprawozdania finansowego) i niefinansowych (czas, polityka, plany, oczekiwany rezultat, niepewność, ryzyko niepowodzenia) w odniesieniu do realizowanego procesu innowacyjnego będzie rozwiązaniem zapewniającym odpowiednią ich jakość? Zaletą tej propozycji jest zapewnienie spójności informacji, a nie ich podział na odrębne raporty. Niewątpliwie zwiększyłoby to użyteczność informacji o działaniach innowacyjnych dla procesów decyzyjnych. Kry-
Ujawnienie i prezentowanie innowacji w sprawozdawczości 375 tycznym punktem tego rozwiązania jest pojawienie się kolejnego raportu, co w myśl koncepcji lean ani nie zwiększa przejrzystości informacji, ani też nie gwarantuje ich jakości. Wydaje się, że sama forma mogłaby być wybrana przez organizację, jednakże należałoby zadbać o określenie standardowego zakresu ich ujawniania, gwarantującego spójność informacyjną oraz eliminującego ich subiektywizm, szczególnie w zakresie informacji niefinansowych. Podsumowując, należy stwierdzić, że w procesie decyzyjnym należy wykorzystywać informacje finansowe i niefinansowe, szczególnie w zakresie działalności innowacyjnej. Informacje powinny być spójne, sposób ich prezentacji ma szczególne znaczenie w procesie decyzyjnym. Powielanie ich w poszczególnych raportach utrudnia ich zrozumienie i możliwość wykorzystania. Nie jest ryzykowne stwierdzenie, że nie ilość informacji, ale ich jakość gwarantuje ich użyteczność. Wielokrotne pojawianie się tych samych informacji, a nieujawnianie dodatkowych, utrudnia ich analizę, co z kolei utrudnia ocenę danego obszaru działalności gospodarczej. W zakresie innowacji informacje są podzielone i ujawniane w poszczególnych raportach (sprawozdanie zarządu, sprawozdanie o kapitał intelektualny, sprawozdanie z ryzyka prowadzenia działalności). Czy pojawienie się w sprawozdaniu zintegrowanym dodatkowego raportu o działalności innowacyjnej zwiększyłoby użyteczność tego sprawozdania? W jaki sposób należałoby wówczas wyłączyć te informacje z innych raportów, aby nie pogłębiał się proces powtarzalności i braku ich spójności. Może propozycja przemodelowania sprawozdania zintegrowanego jest kierunkiem zmian w sposobie prezentowania informacji, co potwierdzają dyskusje nad konwergencją segmentów działalności gospodarczej, poprzez ujawniania informacji z zakresu rachunkowości zarządczej w sprawozdawczości finansowej. Jak wynika z powyższego, należy nadal prowadzić badania nad użytecznością sprawozdania zintegrowanego. 5. Podsumowanie Podsumowując, należy stwierdzić, że istnieje konieczność uzupełnienia sprawozdania finansowego o sprawozdanie zarządu, sprawozdanie z kapitału intelektualnego i sprawozdanie z ryzyka realizacji często nieprzewidywalnych i niepewnych, aczkolwiek bardzo kosztownych procesów innowacyjnych. W raportach uzupełniających zakres prezentowanych informacji nie jest ograniczony ani przepisami prawa bilansowego, ani formą. Brak standardów w tym aspekcie utrudnia weryfikację informacji o działalności innowacyjnej (audyt wewnętrzny i zewnętrzny), która potwierdzałaby ich jakość, co wpłynęłoby na zwiększenie ich użyteczności.
376 Katarzyna Piotrowska Innowacja jako proces gospodarczy stanowiący efekt podejmowanych decyzji przez zarządzającego, podlegający jego kontroli i ocenie, stanowi przedmiot rachunkowości. Tak jak każdy przedmiot rachunkowości będzie podlegał identyfikacji determinującej jego wycenę i prezentację w sprawozdawczości finansowej, odpowiadając tym samym na potrzeby działania systemu informacyjnego, którego jest przedmiotem. W odniesieniu do spółek giełdowych obligatoryjnym źródłem do przedstawiania informacji o sytuacji majątkowo-finansowej i efektach prowadzenia działalności jest sprawozdanie zintegrowane, w ramach którego ujawniane są informacje o realizowanych innowacjach, z kolei dla innych jednostek pozostaje sprawozdanie z działalności. W artykule przedstawiono rozważania teoretyczne, które są kontynuowane na gruncie praktycznym (empiria). Efektem końcowym prowadzonych badań będzie próba opracowania modelu informacyjnego określającego zakres i formę informacji o działalności innowacyjnej. Literatura Bal-Woźniak T. (2012), Innowacyjność w ujęciu podmiotowym. Uwarunkowania instytucjonalne, PWE, Warszawa. Krasodomska J. (2012), Zintegrowana sprawozdawczość spółek w 2020 roku, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, nr 66(122), SKwP Rada Naukowa, Warszawa. Mały słownik języka polskiego (1989), PWN, Warszawa. Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej 2011, International Accounting Standards Committe, Londyn 2011, przetłumaczone i wydane przez SkwP. Prystrom J. (1992), Innowacje w procesie rozwoju gospodarczego, Difin, Warszawa. Repetowski R. (2008), Rola innowacji w funkcjonowaniu przedsiębiorstw przemysłowych, Prace Komisji Geografii Przemysłu, nr 10, Warszawa Kraków. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 19 lutego 2009 w sprawie informacji bieżących i okresowych przekazywanych przez emitentów papierów wartościowych oraz warunków uznawania za równoważne informacji wymaganych przepisami prawa państwa niebędącego państwem członkowskim, Dz. U. 2009, nr 33, poz. 259. Samelak J. (2013), Zintegrowane sprawozdanie przedsiębiorstwa społecznie odpowiedzialnego, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych (1994), W. Kopaliński (red.), Wiedza Powszechna, Warszawa.
Ujawnienie i prezentowanie innowacji w sprawozdawczości 377 Tidd J., Bessant J. (2011), Zarządzanie innowacjami, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa. Ustawa z 29 września 1994 o rachunkowości z późn. zm., Dz. U., nr 121, poz. 591. Włodarczyk J. (2007), Działalność innowacyjna i jej ograniczenia w polskiej gospodarce, [w:] E. Okoń-Horodyńska, A. Zacharowska-Mazurkiewicz (red.), Innowacje w rozwoju gospodarki i przedsiębiorstw, siły motoryczne i bariery, Wyd. Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa. Zarządzanie innowacjami, Wybrane problemy (1998), J. Bodganienko (red.), Wyd. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. Streszczenie Potrzeba uzupełnienia informacji finansowych o realizowanych w organizacji gospodarczej procesach innowacyjnych informacjami niefinansowymi stała się pretekstem do zmian w prawie bilansowym. Tradycyjne sprawozdanie finansowe zostało uzupełnione dodatkowymi raportami, tworząc sprawozdawczość zintegrowaną. Celem artykułu jest próba określenia rodzaju informacji o realizowanych w organizacji gospodarczej procesach innowacyjnych i sposób ich prezentowania w sprawozdawczości zintegrowanej. Artykuł ma charakter teoretyczny i stanowi wstęp do badań empirycznych w zakresie ujawniania i prezentacji informacji o procesach innowacyjnych zgodnie z potrzebami użytkowników zewnętrznych i polityką informacyjną organizacji. W artykule wykorzystano krytyczną analizę literatury przedmiotu i regulacji prawnych, obserwację praktyki gospodarczej oraz wnioski wynikające z wcześniejszych badań autorki w zakresie identyfikacji, wyceny i prezentacji procesów innowacyjnych w sprawozdawczości finansowej. Słowa kluczowe: innowacje, procesy innowacyjne, sprawozdanie zintegrowane, ujawnianie i prezentacja informacji sprawozdawczej. Disclosure and presentations of innovation in integrated reporting theoretical approach Abstract The need to supplement the financial information about of implemented innovative processes non-financial information, it has become a pretext for changes in standards accounting. Traditional financial statements have been
378 Katarzyna Piotrowska supplemented with additional reports by creating an integrated reporting. The article attempts to identify the type of information about of innovative processes and their way of presenting in integrated of reporting. Article is a theoretical and an introduction to empirical research regarding the disclosure and presentation of innovative processes in accordance with the needs of external users and the information policy of the organization. The article uses critical analysis of literature and regulations, observing business practice and lessons learned from previous studies of the author (the identification, measurement and presentation of innovative processes in financial reporting). Keywords: innovation, innovation processes, integrated report, disclosure and presentation of information reporting.