Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska ISSN 1733-4381, vol. 17, issue 1 (2015), p. 119-126 http://awmep.org The content of heavy metals species in sewage sludge from wastewater treatment plants in Mniów Monika ŻELEZIK 1, Jarosław GAWDZIK 2 1 Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach 2 Zakład Gospodarki Odpadami,, Politechnika Świętokrzyska w Kielcach Tel/fax. +48 41 3424 571 Abstract Samples of aerobically stabilized sewage sludge from the municipal sewage treatment plant in Mniów were analyzed for the presence of the following heavy metals, e.g.: zinc, cadmium lead, nickel, chromium, copper and cobalt. The form of heavy metal occurrence was determined by extraction analysis according to the BCR method. The results have revealed that in comparison to other municipal sewage treatment plants, the heavy metal content of the sludge from the Mniów plant was low. The results of sequential extraction have revealed the presence of heavy metal ions in all of the fractions, but organometallic compounds and aluminosilicates (fractions III and IV) were found to be the dominant forms of heavy metal occurrence. It should be emphasized that that the overall heavy metal content of the sewage sludge fails to be a reliable criterion for assessing the potential risk to the soil and water environment. The heavy metal ions belonging to fraction III are likely to pose environmental hazards if the sewage sludge is intended for use in soil recultivation. Keywords: sewage sludge, heavy metals, speciation BCR Streszczenie Specjacja metali ciężkich w osadach ściekowych z oczyszczalni ścieków w Mniowie Tlenowo ustabilizowane nadmierne osady ściekowe z oczyszczalni ścieków komunalnych w Mniowie badano na zawartość metali ciężkich, tj cynku, kadmu ołowiu, niklu, chromu oraz miedzi. Formy występowania tych metali wyznaczono metodą ekstrakcji według metody BCR. Badania wykazały, że zawartość metali ciężkich w osadach ściekowych z oczyszczalni w Mniowie była niska. Rezultaty uzyskane metodą ekstrakcji sekwencyjnej wykazały obecność jonów metali ciężkich we wszystkich frakcjach, jednak to połączenia metaloorganiczne i glinokrzemiany (frakcje III i IV) okazały się dominującymi formami występowania metali. Należy podkreślić, że całkowita zawartość metali ciężkich w osadach ściekowych nie jest wiarygodnym i kluczowym kryterium oceny potencjalnego zagrożenia dla środowiska gruntowo-wodnego. Jony metali ciężkich należące do frakcji III mogą stwarzać zagrożenie dla środowiska, jeśli osady ściekowe są przeznaczone do rekultywacji gruntu. Słowa kluczowe: osady ściekowe, metale ciężkie, specjacja operacyjna 1. Wstęp Osady ściekowe powstają jako produkt uboczny funkcjonowania oczyszczalni ścieków. Zgodnie z ustawą o odpadach z 14 grudnia 2012 r. traktowane są jako odpady komunalne, które pochodzą z komór fermentacyjnych oraz innych instalacji służących do oczyszczania ścieków komunalnych oraz innych ścieków o składzie zbliżonym do składu ścieków komunalnych [1]. Według danych GUS [2] w 2013 r. w Polsce w oczyszczalniach komunalnych wytworzono ok. 540,3 Gg s.m. komunalnych osadów ściekowych z czego 208,1 Gg s.m. odnotowano jako nagromadzone na terenie oczyszczalni. Zastosowanie w rolnictwie znalazło 115 Gg s.m., zaś do rekultywacji wykorzystano 50,3 Gg s.m.
120 Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 17 issue 1 (2015) Kompostowaniu poddano 33,3 Gg s.m. natomiast 86,8 Gg s.m. przekształcono termicznie, a 46,8 Gg s.m. skierowano do składowania. Mimo, że osady stanowią objętościowo ok. 3% ilości ścieków, to zawierają ponad połowę ładunku zanieczyszczenia dopływającego w ściekach surowych do oczyszczalni [3]. Z uwagi na miejsce powstawania osady nie są jednorodne pod względem składu chemicznego. Skład ten uzależniony jest od m.in. od charakteru zlewni kanalizacyjnej i stosowanej technologii oczyszczania ścieków. Osadom ściekowym przypisuje się następujące właściwości: wysokie uwodnienie (99% dla osadów surowych, 55-80% dla osadów odwodnionych), dużą zawartość związków organicznych (do 75% osady surowe, 45-50% osady ustabilizowane), wysoką zawartość związków N (2-7% sm), zróżnicowaną zawartość metali ciężkich, które wskutek właściwości sorpcyjnych przedostają się ze ścieków do osadów [4-6]. Obecność pierwiastków biogennych sprawia, że osadom ściekowym przypisuje się wysokie walory glebotwórcze i nawozowe [7, 8]. Wprowadzenie osadów ściekowych do gleby poprawia jej strukturę i pojemność wodną, co zapewnia lepszy wzrost roślin, gdyż poprawia ich odporność na suszę. Wzrost plonów roślin w efekcie stosowania osadów ściekowych odnotowano w licznych opracowaniach [9-11], co potwierdza że są one bardzo dobrym źródłem składników pokarmowych dla wielu upraw rolniczych. Mogą zatem stanowić substytut nawozów mineralnych pod warunkiem ich zhigienizowania i braku negatywnych skutków w środowisku glebowym związanych z obecnością metali ciężkich. Rolnicze zagospodarowanie osadów jest często niemożliwe z uwagi na zbyt dużą zawartość metali ciężkich w osadach. Natomiast ilości normatywne metali ciężkich w osadach ściekowych przeznaczonych do przyrodniczego wykorzystania są odpowiednio większe niż przy ich rolniczym wykorzystaniu i tym samym przyczyniają się do szerszego rozpowszechnienia tej metody [12]. W Polsce osady pochodzące z komunalnych oczyszczalni ścieków mają zmienną zawartość metali ciężkich. Zauważalna jest tendencja do zmniejszania się stężenia metali, co może wynikać z likwidacji zakładów przemysłowych. Metale ciężkie w osadach ściekowych występują w postaci rozpuszczonej, wytrąconej, współstrąconej z tlenkami metali, zaadsorbowane lub zasocjowane na cząstkach resztek biologicznych. Ponadto mogą mieć formę tlenków, wodorotlenków, siarczków, siarczanów, fosforanów, krzemianów, organicznych połączeń w postaci kompleksów huminowych oraz związków z cukrami złożonymi [3]. W odniesieniu do metali obecnych w osadach ściekowych będą to te formy, które zdolne są do migracji w środowisku gruntowo-wodnym, a przez to łatwiej pobierane przez rośliny i włączane w łańcuch troficzny. Najłatwiej przechodzą do roztworu glebowego formy metali rozpuszczalne w wodzie, związane wymiennie ze stałymi cząstkami osadu oraz z węglanami. Zawartość frakcji mobilnych ma związek z procesami sorpcji i desorpcji, a najwięcej tych połączeń tworzy nikiel i kadm. Mobilne są również formy metali związane z frakcją węglanową osadu, w której kumulują się głównie kadm, chrom i cynk, a także w mniejszym stopniu miedź i nikiel [6,13]. Komunalne osady ściekowe mogą być stosowane na cele rolne lub przyrodnicze, jeżeli nie przekraczają dopuszczalnych zawartości metali ciężkich określonych w załączniku [14] (tab. 1.1). Obowiązujące przepisy, podobnie jak projektowane zmiany od roku 2015 i 2025 (tab.1.1), dotyczą sumarycznej zawartości ołowiu, kadmu, rtęci, niklu, cynku, miedzi i chromu. Uogólnienie to nie służy pozyskaniu informacji o potencjalnym zagrożeniu środowiska gruntowo-wodnego emisją metali ciężkich, ponieważ biodostępność i toksyczność metali ciężkich zależy od ich formy występowania. Stosowane techniki analityczne umożliwiają określenie stężenia form mobilnych metali ciężkich. Do badania osadów ściekowych zalecana jest procedura Community Bureau of Reference (BCR) [17]: 1) Etap I: ekstrakcja CH 3 COOH mająca na celu zidentyfikowanie i pomiar zawartości metali przyswajalnych i związanych z węglanami (frakcja I - mobilna); 2) Etap II: ekstrakcja NH 2 OH HCl w celu zidentyfikowania i pomiaru zawartości metali związanych z amorficznymi tlenkami żelaza i manganu (frakcja II - niestabilna); 3) Etap III: ekstrakcja H 2 O 2 /CH 3 COONH 4 w celu zidentyfikowania i pomiaru zawartości frakcji metaloorganicznej i siarczkowej (frakcja III - metastabilna); 4) Etap IV: mineralizacja frakcji rezydualnej mieszaniną stężonych kwasów (HCl, HNO 3 ) w celu zidentyfikowania i pomiaru zawartości metali związanych z krzemianami (frakcja IV - stabilna).
Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 17 issue 1 (2015) 121 Tabela.1.1 Maksymalne dopuszczalne zawartości metali ciężkich w osadach ściekowych przeznaczonych do rolniczego/przyrodniczego stosowania [14-16] Metale Dyrektywa 86/278/EE C Proponowane wartości maksymalne dla krajów UE w kolejnych etapach czasu Rozporządzenie Ministra Środowiska Dz. U. Nr 137, poz. 924, 2010 Dopuszczalne zawartości metali ciężkich w osadach ściekowych przeznaczonych do stosowania W rolnictwie Do Przy 2015r 2025r oraz do rekultywac dostosowani rekultywacji ji terenów u gruntów do gruntów na na celenie określonych cele rolne rolne potrzeb* mg/kgs.m. Ołów Pb 750-1200 500 200 750 1000 1500 Kadm Cd 20-40 5 2 20 25 50 Chrom Cr - 800 600 500 1000 2500 Miedź Cu 1000-1750 800 600 1000 1200 2000 Nikiel Ni 300-400 200 100 300 400 500 Rtęć Hg 16-25 5 2 16 20 25 Cynk Zn 2500-4000 2000 1500 2500 3500 5000 * wynikających z planów gospodarki odpadami, planów zagospodarowania przestrzennego lub decyzji o warunkach i zagospodarowaniu terenu, do uprawy roślin przeznaczonych do produkcji kompostu, do uprawy roślin nieprzeznaczonych do spożycia i produkcji pasz 2.Obiekt badań Oczyszczalnia ścieków w Mniowie jest zmodernizowanym (dawniej system Lemna) obiektem i wykorzystuje technologię osadu czynnego COMA-TEC, w której ścieki są oczyszczane w warunkach niedotlenionych, względnie beztlenowych i napowietrzanych z pełną tlenową stabilizacją osadu w reaktorze. Przepustowość oczyszczalni wynosi Q dśr =1200 m³/d, Q hmax =140 m³/h, a wielkość oczyszczalni kształtuje się na poziomie 9550 RLM. Odbiornikiem ścieków oczyszczonych jest rzeka Czarna Taraska. Przeróbka osadów ściekowych obejmuje zagęszczaczanie osadu oraz odwadnianie osadów w instalacji składającej się z prasy taśmowej, pompy śrubowej podającej osad, instalacji przygotowania i dozowania polielektrolitu, przenośnika ślimakowego osadu odwodnionego oraz instalacji higienizacji osadu. Osad odwodniony i zhigienizowany jest składowany a następnie wywożony na składowisko odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne w Promniku k/kielc [18]. 3.Materiały i metody Do badań pobrano 2 kg próbę odwodnionych na prasie taśmowej osadów ściekowych z oczyszczalni ścieków w Mniowie zgodnie z procedurą opisaną w [19]. Oznaczenia, których wyniki zostały opisane w dalszej części pracy, wykonano za pomocą spektrometru emisyjnego ICP-OES Perkin-Elmer Optima 8000 1. Badania przeprowadzono metodą ekstrakcji sekwencyjnej BCR [20]. Mineralizację frakcji rezydualnej przeprowadzono przy pomocy wody królewskiej. Pobraną próbę zredukowano do masy 8g i suszono (warunki powietrzno-suche) w temperaturze 20 o C w czasie 48 godzin. Następnie odważono 0,5g osadów ściekowych o uwodnieniu 79% i przeniesiono do probówki wirówkowej na 100 cm 3. Po dodaniu 40 cm 3 0,11-molowego roztworu kwasu octowego próbę wytrząsano 16 godzin w temperaturze pokojowej. Uzyskany ekstrakt oddzielono od osadów poprzez wirowanie (4000 obr./min.). W otrzymanej cieczy oznaczono metale frakcji FI. Osady ściekowe 1 Perkin-Elmer Optima 8000 ICP-OES zakup został sfinansowany z programu MOLAB - Rozwój bazy badawczej specjalistycznych laboratoriów uczelni publicznych regionu świętokrzyskiego", finansowanego z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka.
122 Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 17 issue 1 (2015) przemyto 20 cm 3 wody destylowanej poprzez wytrząsanie i wirowanie. Następnie do osadów ściekowych dodano 40 cm 3 0,1-molowego roztworu chlorowodorku hydroksyloaminy o ph=2. Do korekty ph wykorzystano kwas azotowy. Postępowano jak w poprzednim etapie (wytrząsano i wirowano). W cieczy oznaczono metale frakcji II, a osady ściekowe przepłukano. Osady ściekowe przeniesiono ilościowo do parownic kwarcowych i dodano 10 cm 3 30 % nadtlenku wodoru. Zawartość parownicy ogrzewano w łaźni wodnej w temp. 85 C w ciągu jednej godziny. Czynność powtórzono dodając do osadów ściekowych 10 cm 3 8,8-molowego roztworu nadtlenku wodoru. Po ochłodzeniu do temperatury pokojowej próby osadów ściekowych przeniesiono do probówek wirówkowych, po czym dodano 50 cm 3 roztworu octanu amonu (1mol/dm 3, ph=2 po korekcie HNO 3 ). Wytrząsano próbę 16 godzin, a następnie oddzielono osady od ekstraktu. W roztworze oznaczono metale frakcji III. Osady ściekowe przemyto wodą destylowaną i wysuszono. Mineralizację frakcji rezydualnej przeprowadzono wodą królewską. Do kolby stożkowej o objętości 300 cm 3 zawierającej rezydualną próbkę osadów ściekowych dodano 30 cm 3 stęż. HCl i 10 cm 3 stęż. HNO 3. Zawartość kolby ogrzewano przez 30 min., następnie odparowano do sucha. Po ochłodzeniu dodano 25 cm 3 HCl (1+5) w celu rozpuszczenia osadów ściekowych i przeniesiono do kolby miarowej i uzupełniono wodą destylowaną do 50 cm 3. Następnie wymieszano i przesączono zawartość kolby do suchego naczynia. W przesączu oznaczono metale frakcji IV [20]. Zawartość metali ciężkich w uzyskanych ekstraktach wykonano na spektrofotometrze emisyjnym ze wzbudzoną plazmą ICP-OES Perkin-Elmer Optima 8000 w czterech niezależnych próbkach ekstraktów, uzyskanych z badanych osadów ściekowych [21]. Kontrolę odzysku przeprowadzono w oparciu o certyfikowany materiał odniesienia BCR CRM 143R. Wyniki badań w czterech niezależnych próbkach osadów poddano analizie statystycznej celem wykluczenia błędów grubych. Wykorzystano w tym celu testy Dixona oraz Grubbsa [22]. Analiza stabilności połączeń układu metalosad została określona przy pomocy wskaźnika I S, który informuje o sile wiązania metali z mineralnoorganicznymi składnikami gleb w czasie, jaki upłynął od momentu zanieczyszczenia i może przyjmować wartość w przedziale 1 I S > 0. Jeżeli metal występuje w formie łatwo rozpuszczalnej i wymiennej, to wartość I S jest bliska zeru, natomiast w przypadku, gdy I S 1, metal dominuje w formach stabilnych, głównie we frakcji rezydualnej [23]. Wartości pośrednie wskazują na zróżnicowany udział metalu zarówno w formach mobilnych, jak i stabilnych. Wskaźnik I S wyraża się wzorem(3.1) [24]: gdzie: i oznacza kolejny etap ekstrakcji sekwencyjnej, k maksymalna liczba ekstrakcji (w procedurze BCR k=4), F i względna zawartość metalu w i tej formie chemicznej ( 3.1) 4.Wyniki badań i ich interpretacja Badania osadów ściekowych pochodzących z oczyszczalni ścieków w Mniowie wykazały niską zawartość metali ciężkich (tab.4.1). Poziomy zawartości metali ciężkich w badanych osadach ściekowych nie przekroczyły dopuszczalnych limitów obowiązujących w Polsce dla osadów przeznaczonych do wykorzystania rolniczego (tab.1.1). W tym względzie badane osady ściekowe spełniają wymagania aż do roku 2025 [16].
Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 17 issue 1 (2015) 123 Tabela 4.1 Średnia zawartość metali ciężkich w suchej masie osadów ściekowych w czterech frakcjach uzyskanych metodą ekstrakcji sekwencyjnej BCR Metal [mg/kg s.m.] Specjacja Cu Cr Cd Ni Pb Zn Osady ściekowe oczyszczalnia ścieków w Mniowie Frakcja I 3,3 ± 0,2 1,6 ± 0,1 0,41 ± 0,05 2,6 ± 0,2 9,4 ± 0,9 99,2 ± 2,2 Frakcja II 1,6 ± 0,1 1,5 ± 0,1 0,27 ± 0,05 6,1 ± 0,5 11,1 ± 1,3 123 ± 3 Frakcja III 36,1 ± 0,3 14,3 ± 0,3 1,66 ± 0,09 9,1 ± 0,7 9,9 ± 1,1 500 ± 8 Frakcja IV 22,1 ± 0,3 19,1 ± 0,4 1,45 ± 0,09 4,3 ± 0,3 98,5 ± 9,9 325 ± 8 ΣFI IV 63,1 36,5 3,79 22,1 128,9 1047 Średni procentowy udział badanych metali ciężkich w wydzielonych frakcjach w analizowanym osadzie ściekowym z oczyszczalni w Mniowie przedstawiono w następujących szeregach malejących zawartości: dla Cu: FIII (57,2%) > FIV (35,0%) > FI (5,2%) > FII (2,5%) dla Cr: FIV (52,3%) > FIII (39,2%) > FII (4,4%) > FI (4,1%) dla Cd: FIII (44,7%) > FIV (36,8%) > FI (10,5%) > FI (7,9%) dla Ni: FIII (41,2%) > FII (27,6%) > FIV (19,5%) > FI (11,8%) dla Pb: FIV (76,4%) > FII (8,6%) > FIII (7,7%) > FI (7,3%) dla Zn: FIII (47,8%) > FIV (31,0%) > FII (11,8%) > FI (9,5%) Rys. 4.1 Specjacja metali ciężkich w próbki osadów ściekowych z oczyszczalni ścieków w Mniowie W badanych osadach ściekowych odnotowano 63,1 mg/kg s.m. miedzi. Stanowi to 8,4% dopuszczalnej zawartości miedzi w osadach ściekowych przeznaczonych do rolniczego stosowania w Polsce. Najwyższą zawartość miedzi odnotowano w metastabilnej frakcji FIII 36,1 mg/kg s.m. (tab. 4.1). W połączeniach stabilnych FIV odnotowano 22,1 mg/kg s.m. Wskaźnik stabilności miedzi wynosi 0,68 (tab.4.2). Oznacza to dominację połączeń niemobilnych miedzi w badanych osadach ściekowych. Całkowita zawartość chromu w badanych osadach ściekowych wynosi 36,5 mg/kg s.m. Najwyższą zawartość chromu odnotowano w rezydualnej frakcji FIV 19,1 mg/kg s.m. Odpowiada to względnej zawartości chromu równej 52,3%. W połączeniach FIII odnotowano 14,3 mg Cr/kg s.m. Najniższą
124 Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 17 issue 1 (2015) zawartość chromu odnotowano we frakcji FII 1,5 mg/kg s.m. Wskaźnik stabilności chromu jest wyższy niż dla miedzi i wynosi 0,76 (tab.4.2). W badanych osadach ściekowych odnotowano 3,79 mg/kg s.m. kadmu. Stanowi to 19% dopuszczalnej zawartości kadmu w osadach ściekowych przeznaczonych do rolniczego stosowania w Polsce. Był to głównie kadm w połączeniach metastabilnych 1,66 mg/kg s.m. We frakcji rezydualnej odnotowano 1,45 mg Cd/kg s.m. Wskaźnik stabilności kadmu jest przeciętny i wynosi 0,65 przy czym bezwzględna mobilność kadmu mieści się w przedziale wartości tła geochemicznego i wynosi 0,41 mg Cd/kg s.m. Całkowita zawartość niklu nie przekroczyła 22,1 mg/kg s.m. Metal koncentrował się we frakcji FIII 9,1 mg/ kg s.m. Najmniejszą zawartość niklu odnotowano w mobilnej frakcji FI 2,6 mg/kg s.m. Wskaźnik stabilności niklu jest najniższy z wszystkich badanych metali i wynosi 0,50 (tab.4.2). Względnie wysoka była zawartość ołowiu w badanych osadach 128,9 mg Pb/kg s.m. Stanowi ona jedynie 17% dopuszczalnej zawartości ołowiu w osadach ściekowych przeznaczonych do rolniczego stosowania w Polsce. Warto dodać, że był to głównie ołów immobilizowany we frakcji rezydualnej FIV 98,5 mg/kg s.m. Dla ołowiu odnotowano ponadto najwyższy wskaźnik stabilności 0,83 (tab. 4.2). Najwyższą zawartość całkowitą spośród badanych metali odnotowano dla cynku 1047 mg/kg s.m. Stanowi to niemal 47% dopuszczalnej zawartości cynku w osadach ściekowych przeznaczonych do rolniczego stosowania w Polsce. Był to jednak cynk silnie immobilizowany w połączeniach FIV 325 mg/kg s.m., a jego mobilność nie przekroczyła 100 mg/kg s.m. Wartość ta odpowiada 9,5% zawartości całkowitej cynku w osadach ściekowych w Mniowie (rys.4.1). W niestabilnej frakcji FII najwyższą zawartość odnotowano ponownie dla cynku 123,2 mg/kg s.m. (tab. 4.1). Wartość ta odpowiada 11,8% zawartości całkowitej cynku w osadzie (rys.4.1). Również we frakcji utlenialnej najwięcej wykryto cynku 499,9 mg/kg s.m. (tab. 2). Wartość ta odpowiada względnej zawartości cynku równej 47,8% (rys. 4.1). Tabela 4.2 Średnia zawartość wskaźnika stabilności metali ciężkich w badanych osadach ściekowych Metal [mg/kg s.m.] Wskaźnik Cu Cr Cd Ni Pb Zn stabilności I s 0,68 0,76 0,65 0,50 0,83 0,61 5. Podsumowanie Ustabilizowane osady ściekowe pochodzące z oczyszczalni ścieków poddano analizie ekstrakcyjnej według metodyki proponowanej przez Community Bureau of Reference (BCR). Analiza sekwencyjna wykazała obecność metali ciężkich we wszystkich frakcjach BCR (FI, FII, FIII, FIV). Należy podkreślić, iż dominującymi formami występowania analizowanych metali są połączenia metaloorganiczne oraz glinokrzemiany, które w metodzie BCR stanowią odpowiednio frakcję FIII i frakcję FIV. Metale ciężkie koncentrowane były głównie we frakcji utlenialnej oraz rezydualnej, co dawało im znaczną stabilność - średnio 67%. Wynika z tego, że przeważające formy występowania badanych metali ciężkich są niemobilne. Sumaryczna zawartość metali ciężkich w osadach ściekowych nie jest więc obiektywnym kryterium oceny zagrożenia środowiska. Otrzymane wyniki badań mogą być pomocne przy ocenie mobilności metali, czasu i tempa ich uwalniania do środowiska gruntowo-wodnego, oraz potencjalnie negatywnego wpływu na glebę i przyswajalność przez rośliny. W badanym osadzie ściekowym metale ciężkie występowały głównie w formach uznawanych za niemobilne. Były to metale związane z glinokrzemianami oraz ich siarczki, a także trwałe połączenia metaloorganiczne. Formy te są stabilne i nie stanowią istotnego zagrożenia toksykologicznego. Poziomy zawartości metali ciężkich w badanych osadach ściekowych nie przekroczyły dopuszczalnych limitów obowiązujących w Polsce dla osadów przeznaczonych do wykorzystania przyrodniczego i/lub rolniczego. Procedura ekstrakcji progresywnej proponowana przez European Community Bureau of Reference umożliwia określenie udziału mobilnych form metali w osadach ściekowych w stosunku do ich sumarycznej zawartości, co może być pomocne przy ocenie zdolności migracji badanych metali z osadów ściekowych do środowiska gruntowo-wodnego.
Literatura Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 17 issue 1 (2015) 125 1. Ustawa o odpadach z dnia 14.grudnia 2012 (Dz.U. 2013 poz 21). 2. http://www.stat.gov.pl/ochrona środowiska 3. Bień J.: Osady ściekowe. Teoria i praktyk, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2002 4. Kacprzak M., Stańczyk Mazanek E.: Changes in the structure of fungal communities of soil treated with sewage sludge, Biology and Fertility of Soils, 38, 2003, 89-95 5. Malczewska B.: Sewage sludge rheological properties variability in dependence of drawing sludge samples at different Times, Archives of Environmental Protection, 34 a, 4, 2008, 109-116 6. Malczewska B.: Badanie wybranych własności osadów ściekowych w świetle możliwości ich utylizacji, Współczesne problemy inżynierii środowiska, Wrocław 2008. 7. Czekała J.: Wybrane właściwości osadów ściekowych z oczyszczalni rejonu Wielkopolski, Acta Agrophysica,70 a, 2002, 75-82 8. Czekała J.: Wybrane właściwości osadów ściekowych z oczyszczalni rejonu Wielkopolski, Acta Agrophysica, 70 b, 2002, 83-90 9. Kuczewski K., Nowak I.: Oddziaływanie oczyszczalni roślinno-glebowej na wody podziemne, Zesz. Nauk. AR Wroc., 361, 2002, 70 10. Siuta J.: Przyrodnicze użytkowanie osadów ściekowych. Ochrona i rekultywacja gruntów. Materiały z IV konferencji naukowo technicznej, Ekoinżynieria, Bydgoszcz 2001. 11. Siuta J.: Rekultywacyjne i nawozowe użytkowanie odpadów organicznych. Materiały z II konferencji naukowo technicznej, Ekoinżynieria, Warszawa 2003. 12. Behnke M. Sobociński Z.: Gospodarka komunalnymi osadami ściekowymi w Polsce wymagania formalnoprawne i sposoby użytkowania, Forum Eksploatatora, 3, 4, 2006, 13-16 13. Gambuś F., Gorlach E.: Problemy zanieczyszczenia środowiska metalami ciężkimi, przeciwdziałanie i łagodzenie skutków zanieczyszczenia gleb, Aura 8, 2001, 10-12 14. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 lipca 2010 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych (Dz. U. 2010 nr 137 poz. 924) 15. Council Directive of 12 June 1986, on the protection of the environment, and in particular of the soil, when sewage sludge is used in agriculture, 86/278/EEC 16. Working document on sludge. 3rd Draft EC DG XI, ENV/E.3/LM, 2000 17. Ming C., Xiao-Ming L., Qi Y., Guang-Ming Z., Ying Z., De-Xiang L., Jing-Jin L., Jing-Mei H., Liang G.: Total concentration and speciation of heavy metals in sewage sludge from Changasha, Zhuzhou and Xiangtan in middle south region of China. Journal of Hazardous Materials, 160, 2008, 324 329 18. http://kzgw.gov.pl/pl/krajowy-program-oczyszczania-sciekow-komunalnych.html 19. PN-EN ISO 5667-13:2004. Jakość wody-pobieranie próbek-część 13: Wytyczne dotyczące pobierania próbek osadów z oczyszczalni ścieków i stacji uzdatniania wody. 20. Latosińska J., Gawdzik J.: The effect of incineration temperatures on mobility of heavy metals in sewage sludge ash. EPE Journal 3, 2012, 31-44 21. PN-EN ISO 11885:2009. Jakość wody Oznaczanie wybranych pierwiastków metodą optycznej spektrometrii emisyjnej z plazmą wzbudzoną indukcyjnie 22. Hyk W., Stojek Z.: Analiza statystyczna w laboratorium analitycznym. Komitet Chemii Analitycznej PAN. Warszawa 2000 23. Długosz J., Gawdzik J.: The content of heavy metals in sewage sludge conditioned CaO, Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, 16, 2, 2014, 49-56.
126 Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 17 issue 1 (2015) 24. Han F.X., Banin A., Kingery W.L., Triplett G.B., Zhou L.X., Zheng S.J.: New approach to studies of heavy metal redistribution in soil. Advances in Environmental Research, 8, 113-120, 2003.