ŚRODKI MECHANIZACJI W ROLNICTWIE POLSKIM PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

INŻYNIERIA W ROLNICTWIE. MONOGRAFIE NR 25 ENGINEERING IN AGRICULTURE. MONOGRAPHS NO. 25 Jan Pawlak ŚRODKI MECHANIZACJI W ROLNICTWIE POLSKIM PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ FARM MACHINERY IN POLISH AGRICULTURE AFTER THE SECOND WORLD WAR Falenty 2017 WYDAWNICTWO ITP

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY Falenty, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn tel./fax 22 628-37-63; www.itp.edu.pl; e-mail: itp@itp.edu.pl DYREKTOR INSTYTUTU dr hab. inż. Piotr Pasyniuk, prof. nadzw. ITP Oddział w Warszawie ul. Rakowiecka 32, 02-532 Warszawa tel. 22 542-11-00, fax 22 542-11-50 Kierownik Oddziału dr inż. Andrzej Seliga KOLEGIUM REDAKCYJNE prof. dr hab. Aleksander Szeptycki przewodniczący prof. dr hab. J.Lech Jugowar prof. dr hab. Zdzisław Wójcicki prof. dr hab. Jan Pawlak prof. dr hab. Krzysztof Wierzbicki Recenzenci prof. dr hab. Józef Kowalski, prof. dr hab. Józef Sawa Kierownik Działu Wydawnictw: dr hab. inż. Halina Jankowska-Huflejt, prof. nadzw. ITP Projekt okładki: Halina Jankowska-Huflejt Opracowanie redakcyjne: Barbara Wciślińska Skład komputerowy i przygotowanie do druku: Anna Wysocka Copyright by Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach (ITP), 2017 ISBN 978-83-65426-25-3 ISSN 2083-9545 Adres redakcji: Instytut Technologiczno-Przyrodniczy Falenty, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn tel. 22 720-05-98; www.itp.edu.pl; e-mail: wydawnictwo@itp.edu.pl Realizacja wydania: Agencja Wydawniczo-Poligraficzna Gimpo 02-778 Warszawa, ul. M. Grzegorzewskiej 8. Ark. wyd. 9,0. Nakład 150 egz.

Streszczenie Streszczenie Na podstawie danych GUS i innych materiałów oraz szacunków własnych z zastosowaniem odpowiednich metod dokonano analizy zmian produkcji, dostaw i stanu liczbowego wybranych środków mechanizacji rolnictwa w Polsce po II Wojnie Światowej. Produkcję ciągników w Polsce uruchomiono w 1947 r. Do końca lat osiemdziesiątych XX w. Zakłady Przemysłu Ciągnikowego Ursus były praktycznie jedynym producentem ciągników w Polsce, nie licząc ciągników wykonywanych metodą gospodarczą. W latach dziewięćdziesiątych XX w. pojawili się w Polsce kolejni producenci ciągników, początkowo prowadzący głównie montaż ciągników firm zagranicznych (m.in. MTZ, Zetor, SAME Deutz-Fahr). W latach 1949 1956 produkcja ciągników na ogół zwiększała się. W trzech kolejnych latach notowano zmniejszanie się produkcji, po którym w latach 1960 1974 wystąpiła wyraźna tendencja wzrostowa z niewielkim załamaniem w latach 1970 i 1971. W latach 1974 1988 produkcja utrzymywała się na wysokim poziomie powyżej 54 tys. szt. rocznie, osiągając szczyt 61 506 szt. w 1986 r. W 1989 r. rozpoczął się okres jej zmniejszania. Minimalną produkcję ciągników (2653 szt.) odnotowano w 2013 r. Produkcja przyczep rolniczych w latach 1980 2002 miała tendencję malejącą z wyraźnym załamaniem na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. Jednak począwszy od 2003 r. obserwuje się tendencję wzrostową. W odróżnieniu od innych środków mechanizacji rolnictwa, produkcja przyczep przeznaczonych do celów rolniczych utrzymuje się obecnie na poziomie porównywalnym z osiąganym w latach osiemdziesiątych. W porównaniu ze stanem z 1980 r. było to o 6,6% mniej, lecz z 1986 r. o 10,5% więcej. Świadczy to o dobrej kondycji tej branży przemysłu maszyn rolniczych. W okresie powojennym produkcję rozpoczynano zwykle od stosunkowo prostych narzędzi, maszyn i urządzeń konnych. Uruchamianie produkcji sprzętu ciągnikowego następowało zwykle nieco później. Kosiarki konne w Polsce produkowano od 1951 r., a ciągnikowe od 1953 r. W miarę upływu czasu zmniejszał się udział maszyn i narzędzi konnych w strukturze produkcji przemysłu maszyn rolniczych. W 1946 r. 99,9% wyprodukowanych pługów stanowiły narzędzia konne. W 1980 r. ich udział zmniejszył się do 34,5%. Maksymalny poziom produkcji pługów ciągnikowych odnotowano w 1985 r. (84 738 szt.), kultywatorów ciągnikowych w 1988 r. (28 337 szt.), bron talerzowych w 1966 r. (8000 szt.), ciągnikowych siewników zbożowych (21 576 szt.) w 1985 r., kosiarek ciągnikowych (24 233 szt.) w 1990 r., kombajnów zbożowych (6111 szt.) w 1989 r., a kopaczek ciągnikowych (21 391 szt.) w 1986 r. Od lat czterdziestych do połowy drugiej dekady XXI w. nastąpił ogromny postęp w dziedzinie konstrukcji maszyn, mający wpływ na zwiększenie uzyskiwanych z ich zastosowaniem wydajności eksploatacyjnych, komfortu obsługi, jednostkowego zużycia paliwa itp. Nastąpiły też zasadnicze zmiany w zakresie jakości wykonania maszyn.

Streszczenie Źródłem dostaw maszyn i narzędzi rolniczych była produkcja krajowa i import. Dość długo większość dostarczanych rolnictwu środków mechanizacji rolnictwa stanowił sprzęt konny. Jego odbiorcami byli początkowo nie tylko rolnicy indywidualni, lecz także gospodarstwa państwowe i spółdzielcze. Ciągniki i sprzęt z nimi współpracujący były w latach czterdziestych, pięćdziesiątych i sześćdziesiątych kierowane wyłącznie do sektora uspołecznionego oraz do uspołecznionych jednostek usługowych. Te ostatnie miały zapewnić mechanizację produkcji w gospodarstwach indywidualnych. Do 1960 r. roczne dostawy do rolnictwa ciągników fabrycznie nowych nie osiągały 10 tys. szt. i wynosiły od 4,5 tys. szt. w 1959 r. do 9,8 tys. szt. w 1960 r. Począwszy od 1960 r. sprzedaż tych środków rosła aż do 1988 r., w którym odnotowano najwyższy jej poziom 69 654 szt. Już jednak w 1989 r. nastąpiło zmniejszenie sprzedaży o 27,7%, a w 1991 r. aż o 82,2% w porównaniu ze stanem z 1988 r. W następnych latach obserwowano znaczne wahania podaży krajowej od 4 473 szt. w 2002 r. do 21 382 szt. w 2012 r. Zmieniał się udział poszczególnych sektorów rolnictwa w strukturze zakupów ciągników fabrycznie nowych. W 1970 r. największy (60,5%) w nich udział miały kółka rolnicze. Udział gospodarstw państwowych wyniósł wówczas 29,0%, gospodarstw indywidualnych 8,1%, a rolniczych spółdzielni produkcyjnych 2,4%. W kolejnych latach zwiększał się udział gospodarstw indywidualnych w strukturze zakupów ciągników fabrycznie nowych. W 1988 r. 83,1% ciągników zakupili rolnicy indywidualni, 8,5% gospodarstwa państwowe, 5,7% kółka rolnicze, a 2,7% rolnicze spółdzielnie produkcyjne. Dostawy rolniczych przyczep skrzyniowych i wywrotek począwszy od 1969 r. zmniejszały się aż do 1160 szt. w 1992 r. (o 97% mniej niż w 1968 r.). Od początku XXI w. obserwowano na ogół zwiększanie tych dostaw. Największy poziom sprzedaży ciągnikowych rozsiewaczy nawozów mineralnych i wapna (47 087 szt.) odnotowano w 1983 r., roztrząsaczy obornika (34 641 szt.) w 1988 r., snopowiązałek ciągnikowych (12 746 szt.) w 1985 r., a kombajnów zbożowych (5388 szt.) w 1987 r. Z początkiem transformacji gospodarczej zmniejszył się drastycznie popyt na fabrycznie nowy sprzęt rolniczy. Maszyny rolnicze podrożały w relacji do produktów rolnych. W latach dziewięćdziesiątych rolnicy indywidualni kupowali masowo tańsze używane maszyny z importu. Na początku tego okresu duża też była podaż używanego sprzętu z przedsiębiorstw uspołecznionego sektora rolnictwa. Ponadto zwiększał się stan nasycenia gospodarstw rolnych środkami mechanizacji oraz zmniejszała się liczba tych gospodarstw. Wszystko to spowodowało załamanie popytu na sprzęt fabrycznie nowy i w rezultacie zmniejszenie jego produkcji. Po zakończeniu II Wojny Światowej stan wyposażenia rolnictwa polskiego w siłę pociągową i środki mechanizacji stosowane w produkcji rolniczej był niezadowalający. W 1946 r. stan wyposażenia w ciągniki wyniósł ok. 8 tys. szt., a w 1949 r. 24,9 tys. szt., z czego 82,4% znajdowało się w gospodarstwach państwowych, 15,7% w gminnych ośrodkach maszynowych, które funkcjonowały do 1956 r.,

Streszczenie a pozostałe 1,9% w państwowych ośrodkach maszynowych. W 1960 r. w gospodarstwach państwowych znajdowało się 45,5% parku ciągników, w państwowych ośrodkach maszynowych 18,9%, w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych 3,4%, w kółkach rolniczych 11,0%, a w gospodarstwach indywidualnych 21,2%. W 1971 r. najwięcej (39,6%) ciągników znajdowało się w przedsiębiorstwach kółek rolniczych. Udział gospodarstw indywidualnych wyniósł 28,7%, gospodarstw państwowych 27,1%, państwowych ośrodków maszynowych 2,1%, rolniczych spółdzielni produkcyjnych 2,5%. W 1991 r. udział gospodarstw indywidualnych w strukturze użytkowania ciągników wyniósł 87,4%, sektora publicznego 6,8%, rolniczych spółdzielni produkcyjnych 2,0%, a kółek rolniczych 3,8 %. W latach 2003 2013 udział gospodarstw indywidualnych w strukturze parku ciągnikowego zwiększył się z 98,2 do 98,9%, a pozostałych użytkowników zmalał z 1,9 do 1,1%. Wzrost liczebności ciągników w latach 1949 2013 miał charakter logistyczny. W pierwszych trzech podokresach nasiliły się procesy zwiększania liczby ciągników (w latach 1949 1959 o 129,2%, w latach 1959 1970 o 222,7%, a w latach 1970 1990 o 427,8%). Po 1990 r. nastąpiło spowolnienie tego procesu (zwiększenie liczby ciągników w latach 1990 2002 wyniosło 15,2%, a w latach 2003 2013 8,8%). Zmniejszenie przyrostów liczebności ciągników po 1990 r. było wynikiem zbliżania się do poziomu nasycenia rolnictwa tymi środkami. Przed II Wojną Światową poziom mechanizacji rolnictwa w Polsce był niski, a dominującym źródłem siły pociągowej były konie robocze. Straty wojenne spowodowały pogorszenie tego stanu. Zasoby siły pociągowej w przeliczeniu na 100 ha UR zmniejszyły się z 12,7 jednostek pociągowych w 1938 r. do 6,9 w 1946 r. Żywa siła pociągowa w strukturze ogólnych jej zasobów w rolnictwie polskim rozpatrywanym całościowo przeważała do 1973 r. Dynamiczny wzrost liczby ciągników w rolnictwie polskim w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych spowodował stopniową zmia-nę struktury siły pociągowej na korzyść mechanicznej. W tym okresie udział siły mechanicznej w łącznych zasobach siły pociągowej polskiego rolnictwa zwiększył się o 47,4 p.p. O tyle samo punktów procentowych zmniejszył się udział żywej siły pociągowej (do 9,8% w 1989 r.). W 1990 r. mechaniczna siła pociągowa stanowiła już 90,3%, a w 2002 r. 97,8% całkowitych zasobów siły pociągowej w polskim rolnictwie. Zwiększaniu zasobów mechanicznej siły pociągowej towarzyszyły zmiany stanu wyposażenia w pozostałe rodzaje sprzętu rolniczego. Wraz z postępem motoryzacji zmniejszała się liczba maszyn trakcji konnej na korzyść przystosowanych do współpracy z ciągnikami, choć przejściowo dość powszechnie obserwowano w gospodarstwach indywidualnych agregatowanie maszyn i wozów konnych z ciągnikami, wśród których w niektórych regionach znaczny udział miały ciągniki wykonywane systemem gospodarczym z elementów różnych pojazdów i maszyn. W 1987 r. ciągniki takie w ówczesnym województwie bielskim stanowiły jedną trzecią ogółu ciągników w gospodarstwach indywidualnych. Zmiany stanu wyposażenia rolnictwa w sprzęt techniczny do produkcji roślinnej obrazuje przykład kopaczek do ziemniaków. W 1950 r. liczba ciągnikowych kopaczek do ziemniaków w rolnictwie polskim wyniosła 3,4 tys. szt., z czego 89,8% znajdowało się w gospodarstwach państwowych, a 10,2% w państwowych ośrodkach maszynowych. W 2010 r., spośród łącznej liczby 372,3 tys. tych maszyn, 99,9% było

Streszczenie we władaniu gospodarstw indywidualnych. W gospodarstwach indywidualnych aż do 1990 r. w strukturze parku kopaczek do ziemniaków przeważały maszyny konne, których liczba zwiększała się do 1975 r. osiągając poziom ponad pięciokrotnie wyższy niż w 1950 r. Maszyny konne do 1965 r. były notowane także w gospodarstwach państwowych, a do 1959 r. stanowiły nawet ponad połowę ogółu kopaczek do ziemniaków w tym sektorze rolnictwa. Z obszarem gospodarstw indywidualnych dodatnio skorelowany był udział maszyn ciągnikowych w strukturze ogółu kopaczek do ziemniaków oraz udział kopaczek przenośnikowych w strukturze kopaczek ciągnikowych. O postępie w technologii produkcji roślinnej świadczy m.in. zwiększające się wyposażenie gospodarstw rolnych w agregaty uprawowe oraz kombajny zbożowe. W 1996 r. w rolnictwie polskim było ogółem 84 965 agregatów uprawowych, w tym 80 242 szt. (99,4%) w gospodarstwach indywidualnych. W latach 1996 2010 liczba agregatów uprawowych w Polsce wzrosła 9-krotnie, a udział gospodarstw indywidualnych w ich zasobach do 99,2%. W 2010 r. liczba agregatów uprawowych w przeliczeniu na 100 ciągników wyniosła już 52,3 szt. W porównaniu ze stanem z 1996 r. był to wzrost blisko 8-krotny. Świadczy on o nasilającej się tendencji wdrażania bardziej energooszczędnych metod uprawy roli, polegających na wykonywaniu więcej niż jednej czynności podczas jednego przejazdu roboczego. Proces ten, przebiegający początkowo stosunkowo powoli, nasilił się zdecydowanie począwszy od połowy pierwszej dekady XXI w. Jest to oznaką postępu dokonującego się w Polsce w zakresie uprawy roli. Zastosowanie sprzętu wieloczynnościowego powoduje zmniejszenie nakładów i kosztów energii w porównaniu z uprawą tradycyjną. Jest także korzystne z punktu widzenia środowiska naturalnego, nie tylko z powodu zmniejszenia emisji spalin, ale też z uwagi na mniejsze ugniatanie gleby dzięki zmniejszeniu liczby przejazdów roboczych na polu. W 1950 r. państwowe gospodarstwa rolne posiadały 75 kombajnów zbożowych, a 9 szt. tych maszyn znajdowało się w państwowych ośrodkach maszynowych. W 1987 r. w rolnictwie pracowało już 65,2 tys. kombajnów zbożowych, w tym 27,5 tys. w gospodarstwach indywidualnych, 18,5 tys. szt. w przedsiębiorstwach kółek rolniczych, 14,3 tys. szt. w gospodarstwach państwowych i 4,9 tys. szt. w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych. W 2010 r. liczba kombajnów zbożowych w rolnictwie wyniosła 152,1 tys. szt., z czego 97,8% znajdowało się w gospodarstwach indywidualnych. Wraz ze zwiększaniem się stanu wyposażenia poszczególnych sektorów rolnictwa w kombajny zbożowe zmniejszała się liczba snopowiązałek i młocarń. Proces ten wystąpił najpóźniej w gospodarstwach indywidualnych. Maksymalną liczbę snopowiązałek ciągnikowych w gospodarstwach państwowych odnotowano w 1962 r., w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych w 1968 r., w spółdzielniach kółek rolniczych w 1972 r., a w gospodarstwach indywidualnych w 1987 r. Maksymalną liczbę młocarń czyszczących w gospodarstwach państwowych odnotowano w 1961 r., w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych w 1970 r., w spółdzielniach kółek rolniczych w 1972 r., a w gospodarstwach indywidualnych w 1987 r. Liczba dojarek konwiowych zmniejszyła się z 294,2 tys. szt. w 1996 r. do 171,7 tys. szt. w 2010 r. W gospodarstwach indywidualnych znajdowało się odpowiednio 98,8% i 99,7% tych dojarek. W latach 1996 2010 liczba dojarek konwiowych zmniejszyła się: w gospodarstwach indywidualnych o 41,1%, u pozostałych użytkowników o 87,2%, a w całym rolnictwie o 41,6%. Dynamika tego procesu nasilała się w miarę

Streszczenie upływu czasu. Przyczyną tego było z jednej strony zmniejszanie się pogłowia krów dojnych w Polsce, a z drugiej strony zmiany jakościowe w obrębie parku dojarek mechanicznych, których wyrazem było zastępowanie dojarek konwiowych bardziej wydajnymi dojarkami wielostanowiskowymi z rurociągiem mlecznym. W porównaniu ze stanem z 1996 r. liczba dojarek z rurociągiem mlecznym zwiększyła się w 2010 r.: w gospodarstwach indywidualnych o 380,4%, u pozostałych użytkowników o 65,1%, a w całym rolnictwie o 272,3%, osiągając liczbę 27,5 tys. szt. Dynamika wzrostu liczby dojarek z rurociągiem mlecznym zwiększyła się wyraźnie po wejściu Polski do Unii Europejskiej. W porównaniu ze stanem z 1996 r., w 2002 r. odnotowano wzrost o 44,5%, natomiast w 2010 r., w porównaniu ze stanem z 2002 r. liczba dojarek rurociągowych była już o 157,7% większa. W 1996 r. dojarki z rurociągiem mlecznym stanowiły łącznie 2,5% ogółu dojarek mechanicznych w rolnictwie polskim. W 2010 r. ich udział zwiększył się do 13,8%. Łączna liczba dojarek mechanicznych zmniejszyła się o 33,9%. Liczba schładzarek konwiowych zmniejszyła się z 128,1 tys. szt. w 1996 r. do 31,0 tys. szt. w 2010 r. W gospodarstwach indywidualnych znajdowało się odpowiednio 99,8% i 99,9% tych schładzarek. Natomiast liczba zbiornikowych schładzarek do mleka w latach 1996 2010 zwiększyła się o 252,8%, do 100,2 tys. szt. Udział gospodarstw indywidualnych w krajowych zasobach tych urządzeń wyniósł w 1996 r. 89,2%, a w 2010 r. 99,0%. W 1995 r. schładzarki zbiornikowe stanowiły łącznie 18,1% ogółu schładzarek do mleka w rolnictwie polskim. W 2010 r. ich udział zwiększył się do 76,4%. Łączna liczba schładzarek do mleka była w 2010 r. o 16,3% mniejsza niż w 1996 r. Duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych w Polsce utrudnia racjonalne ich mechanizowanie. W gospodarstwach o małej skali produkcji trudno jest uzyskać środki finansowe wystarczające do realizacji inwestycji w środki mechanizacji rolnictwa. Trudno jest też zapewnić wykorzystanie tych środków na poziomie gwarantującym względnie niski poziom kosztów ich eksploatacji. W tej sytuacji sprawą bardzo ważną jest racjonalny wybór formy użytkowania sprzętu rolniczego. Umożliwia on obniżanie jednostkowych kosztów eksploatacji maszyn, a pośrednio poprawę efektywności nakładów związanych z mechanizacją rolnictwa. Rolnicy zawsze preferowali posiadanie własnych maszyn rolniczych, gwarantujące im terminowe wykonanie prac polowych. Mimo że ograniczone możliwości finansowe oraz niewystarczająca podaż wymuszały zespołowe użytkowanie, większość maszyn i narzędzi w indywidualnych gospodarstwach rolnych była własnością poszczególnych rolników. Największy udział maszyn wspólnych w gospodarstwach indywidualnych (18,8%) odnotowano w 1974 r. w przypadku ciągnikowych siewników zbożowych, a najmniejszy (0,4%) w 1987 r. w przypadku ciągników dwuosiowych Bardzo mały udział obiektów użytkowanych wspólnie wśród ciągników tłumaczy się potrzebą dysponowania własnym źródłem siły pociągowej, bez której trudno sobie wyobrazić gospodarstwo rolne. Podobna uwaga dotyczy środków przewozowych. W gospodarstwach indywidualnych posiadających wyłącznie ciągniki wspólne dominowały obiekty w wieku 12 21 lat o mocy 11,1 26,0 kw. Stanowiły one 21,5% ogółu tych ciągników. Natomiast najwięcej (41,5%) wspólnych kombajnów zbożowych mieściło się w przedziale wieku 2 6 lat.

Streszczenie W latach 1970 1987 notowano zwiększenie liczby własnych i wspólnych środków mechanizacji rolnictwa, jednak dynamika wzrostu w przypadku maszyn własnych była zdecydowanie większa. Dlatego udział obiektów wspólnych w strukturze ciągników zmniejszył się w tym czasie o 3,1 p.p., a w przypadku młocarni czyszczących o 3,3 p.p. Podobną tendencję obserwowano w przypadku większości środków mechanizacji rolnictwa. Jedynie w przypadku opryskiwaczy udział maszyn wspólnych był w 1987 r. o 6,6 p.p. większy niż w 1974 r.

Summary Summary Based on Central Statistical Office and other data as well as on own estimations with application of convenient methods, the analysis of changes in production add supply of farm machinery and their stock in Poland after the World War II has been carried on. Production of tractors in Poland started in 1947. Until the end of years 80 th of XX century Ursus was the only producer of tractors in Poland, besides tractors made by one s own means. In 90 th of XX century other tractor producers appeared in Poland. At the beginning they carried mostly the montage of foreign make tractors (like MTZ, Zetor, SAME Deutz-Fahr and other). During the years 1949 1956 production of tractors generally grew. Within three following years the decline of the production was noted. However, in 1960 1974 clear increasing tendency was observed, with only slight decrease in 1970 and 1971. During the years 1974 1988 production was kept on high level (over 54 thousand pcs. a year) with a pick of 61 506 pcs. in 1986. Since 1989 the period of its decrease started in Poland. The minimal amount of produced tractors (2 653 pcs.) was noted in 2013. Production of agricultural trailers within 1980 2002 had a growing tendency, with a clear collapse on the turn of 80 th and 90 th of XX century. However, since 2003 the growing tendency has been observed. As contradistinction to other means of agricultural mechanization, the production of agricultural trailers is at present on similar level as achieved in 80 th. In comparison with situation in 1980 it was by 6.6% lower, but with 1986 by 10.5% higher. This testifies about relatively good situation in this branch of farm machinery industry. In post-war period, then production of farm machinery in Poland started as usually with simple horse-drawn equipment. Production of tractor equipment has been launched later. Horse-drawn mowers have been produced since 1951 and the tractor-drawn ones since 1953. As years went the share of horse-drawn equipment in farm machinery industry production structure decreased. In 1946 as much as 99.9% of produced ploughs were horse drawn ones. In 1980 the share decreased to 34.5%. The maximal level of tractor-drawn ploughs production was noted in 1985 (84 738 pcs.), of tractor-drawn cultivators in1988 (28 337 pcs.), of disc harrows in 1966 r. (8000 pcs.), of tractor-drawn sowing-machines in 1985 (21 576 pcs.), of tractordrawn mowers in 1990 (24 233 pcs.), of harvester threshers in 1989 (6111 pcs.), of tractor-drawn potato diggers in 1986 (21 391 pcs.). Between years 40 th of XX century until the second decade of XXI century a huge technical advance in farm machinery construction has been observed. Its results were the increase of: working capacity, operators comfort and energy efficiency. Also quality of produced equipment significantly improved. For Polish agriculture, the sources of supply in farm machinery were national production and imports. For a relatively long time horse-drawn equipment dominated in the supply. At the beginning not only small private farmers, but also large state and cooperative farms were buyers of this equipment. During the years forties, fifties and sixties of XX century brand-new tractors and tractor-drawn implements were desig-

Summary nated exclusively to so-called socialized farms and contractor enterprises. The last ones were to assure mechanization of agricultural production also on private farms. For political reasons, until the end of sixties of the XX century brand new tractors were practically unobtainable for private farmers, owing majority of the agricultural land in Poland. Until 1960 the yearly supplies of brand-new tractors for agriculture not achieved the level of 10 thousand pcs. They amount from 4.5 thousand pcs. in 1959, to 9.8 thousand pcs. in 1960. Beginning from 1960 sells of brand-new tractors grew until 1988, when its highest level 69 654 pcs. was noted. However, already in 1989 the sale decreased by 27.7%, and in 1991 by 82.2% as compared with 1988. During next years significant fluctuations of sales between 4 473 pcs. in 2002 and 21 382 pcs. in 2012 were observed. The share of particular sectors of agriculture in purchases of brand-new tractors has been changing. In 1970 agricultural rings have the highest (60.5%) share of them. The share of state farms amounted to 29.0%, of private farms 8.1%, and cooperative farms 2.4%. During next years the share of private farms in the purchases grew. In 1988 private farmers purchased as much as 88.1% of brand-new tractors. The share of state farms amounted to 8.5%, agricultural rings 5.7%, and cooperative farms 2.7%. Since 1969 supply of agricultural trailers has been decreasing till 1 160 pcs in 1962 (by 97% less than in 1968). Since beginning of XXI century the supply has been growing. The highest level of sells of tractor-drawn fertilizer spreaders (47 087 pcs.) was noted in 1983, of manure spreaders (34 641 pcs.) in 1988, of tractor-drawn binders (12 746 pcs.) in 1985, and harvester threshers (5 388 pcs.) in 1987. Beginning of economic transformation process caused dramatic decrease of demand for agricultural machinery. Tractors an implements rose in prices in relation to agricultural products. As a result during the years eighties of XX century farmers purchased cheaper second-hand imported machinery. At the beginning of this period largely available were also second-hand tractors and farm machines from socialized sector of agriculture. Besides, number of farms has been decreasing and the level of saturation in farm machinery of reminder ones has been already relatively high. All this caused serious collapse of demand for brand-new farm equipment, and consequently decrease of its production in Poland. After the end of II World War the equipment of Polish agriculture in draft force and farm machinery was insufficient. In 1946 there were only about 8 thousand tractors in use. In 1949 the number of tractors increased and achieved 24.9 thousand pcs., of that 82.4% belonged to the state farms (PGR), while 15.7% to communal machinery centers (GOM functioning until 1956), reminder 1.9% was in state machinery centers (POM). In 1960 the state farms owned 45.5% oh whole tractor fleet whereas the state machinery centers 18.9, agricultural cooperatives owned 3.4%, agricultural rings 11.0% and private farms 21.2%.in 1971 as many as 39.6% tractors belonged to the agricultural rings. The share of private farmers reached 28.7%, the state farms 27.1%, the cooperative farms 2.5% and the state machinery centers 2.1%. in 1991 the participation of private farms in the total country tractor fleet

Summary reached 87.4%, the public sector 6.8%, cooperative farms 2.0% while agricultural rings 3.8%. Within the years 2002 2013 participation of private farms in usage of tractor fleet increased from 98.2 to 98.9%, whereas participation of other users decreased from 1.9 to 1.1%. The increase of the tractor number in years 1949 1913 was of logistic character. During three first subperiods the processes of increasing tractor numbers grew up (in years 1949 1959 by 129.2%, in the years 1960 1970 by 222.4 and within the years 1971 1990 by 427.8%). After 1990 this process complied with slowing down (increasing the number of tractors within 1997 2002 amounted to 15.2% and within 2003 2013 to 8.8%. Reduced increase of tractor number increase after 1990 resulted from approach to saturation level of farming with these technical means. Before the World War II the lever of agricultural mechanization in Poland was relatively low, with dominating role of horses as a source of draft force. War losses caused worsening of this situation. Resources of the draft force per 100 hectares of agricultural land decreased from 12.7 draft units in 1938 to 6.9 in 1946. In total resources of the draft force the live part of it prevailed until 1973. Rapid growth of number of tractors in use in Polish agriculture within years seventies and eighties of XX century caused change of draft force structure in favor of mechanical one. During these decades the share of mechanical draft force in the structure increased by 47.7 per cent points. Consequently, the share of live draft force decreased to 9.8% in 1989. In 1990 the share of mechanical draft force amounted to 90.3% and in 2002 97.8 of total draft force in Polish agriculture. The increase of mechanical draft force resources caused changes in equipment of agriculture with other agricultural machinery. Together with development of mechanical draft force the number of horse-drawn machinery decreased. Instead, the number of tractor-drawn implements in use increased. However, provisionally some horse-drawn machines have been used with tractors on some private farms. Besides, in years eighties there were also simple self-made tractors in use, especially in southern Poland, where very small private farms prevailed. In 1987 on small private farms in bielsko voivodeship the share if such objects amounted to almost 2/3 of total tractor fleet. Changes in equipment of agriculture with farm machinery will be described on example of tractor-drawn potato diggers. In 1950 number of these machines in Polish agriculture amounted to 3.4 thousand psc. As much as 89.8% were owned by state farms, and the remainder 10.2% by state machinery centers. In 2010 99.9% of the total number 372.3 thousand tractor-drawn potato diggers were on private farms. Horse-drawn machines prevailed until 1990 in the structure of total stock of potato diggers on private farms. Their number increased till 1975, achieving at that time the level fivefold higher than in 1950. Horse-drawn machines occurred until 1965 also on state farms, and till 1959 amounted even more than a half of total potato diggers in this agriculture sector. The share of tractor-drawn in the structure of potato diggers as well as elevator diggers in the structure of tractor-drawn potato diggers on private farms are positively correlated with the size of farms. Increasing equipment of Polish agriculture with tillage aggregates and harvester threshers are signs of technological advance on farms. In 1996 there were 84 965

Summary tillage aggregates in use, of that 99.4% on private farms. Within the years 1996 2010 the tenfold increase in number of these means was noted, and the share of private farms in their resources achieved 99.2%. In 2010, the number of tillage aggregates per 100 tractors in use in agriculture amounted to 52.3. As compared with 1996 situation, almost eightfold increase was noted. These are examples of more and more intensive tendency to implement energy saving methods of soil tillage, consisting in executing more than one operation during single working passage. This process, slow at the beginning, became more intensive from about half of the first decade of XXI century. It is a symptom of progress in the field of soil tillage methods in Poland. Application of multi-purpose equipment cause decrease of fuel consumption, labor inputs and costs of operations as compared with traditional tillage. It is also advantageous from the environmental point of view, not only because of lower combustion gases emission, but also smaller soil compaction thanks to limited number of working passage on fields. In 1950 owned 75 harvester threshers. There were other 9 pcs. of these machines in state machinery centers. In 1987 in Polish agriculture there were already 65.2 thousand harvester threshers of those 27.5 thousand pcs. on private farms, 18.5 thousand pcs. in agricultural rings, 14.3 thousand pcs. on state farms, and 4.9 thousand pcs. on cooperative farms. In 2010 the number of harvester threshers amounted to 152.1 thousand pcs., of that 97.8% belonged to private farms. Along with the increase of equipment with harvester threshers in particular sectors of agriculture, the number of threshers decreased. On private farms this process started later than in other sectors of agriculture. The maximal number of tractor-drawn binders on state farms was noted in 1962, on cooperative farms in 1968, in agricultural circles in 1972 and on private farms in 1987. The highest number of threshers on state farms was noted in 1961, on cooperative farms in 1970, in agricultural circles in 1972 and on private farms in 1987. The number of bucket milking machines in Polish agriculture decreased from 294.2 thousand pcs. in 1996 to 171.7 thousand pcs. in 2010. On private farms there were respectively 98.8% and 99.7% of these machines. During the years 1996 2010 number of bucket milking machines decreased: on private farms by 41.1%, on other farms by 87.2% and in whole agriculture by 41.6%. An intensity of this process grew as the years went. The reasons were: on one hand decrease in number of milking cows and on the other hand quality changes in the milking machines stock. Bucket type milking machines were gradually replaced by multi-stand, pipeline type ones. As compared with 1996 number of pipeline type milking machines was in 2010 higher: on private farms by 380.4%, on other farms by 65.1% and in whole agriculture by 272.3%, with total number 27.5 thousand pcs. Intensity of the growth on number of pipeline type milking machines increased after Poland s accession to the European Union. As compared with 1996 situation, in 2002 the 44.5% increase was noted. Instead, in 2010 number of pipeline type milking machines was by 157.7% higher than in 2002. In 1996 the share of pipeline type in total number of milking machines amounted 2.5%. In 2010 this share increased to 13.8%. At the same time the total number of milking machines decreased by 33.9%. Number of bucket type milk coolers decreased from 128.1 thousand pcs. in 1996 to 31.0 thousand pcs. in 2010. On private farms there were respectively 99.8% and

Summary 99.9% of these implements. Instead, the number of tank type milk coolers increased during the years 1996 2010 by 252.8%, up to 100.2 thousand pcs. at the end of this period. The share of private farms in total resources of these implements amounted to 89.2% in 1996 and 99.0% in 2010. In 1995 tank type milk coolers had 18.1% share in total stock of milk coolers. Until 2010 their share increased up to 76.4%. In 2010 the total number of milk coolers was by 16.3% lower than in 1996. Small size of most farms in Poland makes their rational mechanization difficult. On small production scale farms it is difficult to gather financial sources sufficient for investment in modern machinery. On the other hand on such farms probability to achieve the annual use of the machinery, on the level assuring low operation costs is very limited. Under such situation rational choice of utilization form of agricultural machinery. It enables lowering of machine operation costs and improvement of efficiency of agricultural mechanization. Farmers always preferred possession of own machines, assuring timely realization production operations on farm. In spite of limited financial resources and in earlier time periods insufficient supply theoretically favored common forms of utilization, most of farm machines were owned by particular farmers. The highest share of common property of farm machines in private sector (18.8%) was noted in 1974 in a case of tractor-drawn sowing machines, and the lowest one (0.4%) in a case of tractors in 1987. The reason of very low share of commonly owned tractors on private farms is necessity to dispose own source of draft force. Similar remark concerns the transport means. On farms with only common possession of tractors, most (21.5%) of these sources of mechanical draft force was 12 21 years old and had an engine power 11.1 26.0 kw. Instead, most (41.5%) of commonly owned harvester threshers was 2 6 years old. During the years 1970 1987 the increase in number both in a case of own and common used machinery was observed. However, the intensity of this grows was higher in a case of own machines. Therefore, the share of commonly owned machinery decreased in a case of tractors by 3.1 per cent points and in a case of threshers by 3.3 per cent points. Similar tendency has been observed in a case of most of other machines. Only in a case of sprayers the share of commonly owned machines was in 1987 by 6.6 per cent points higher than in 1974.