KOSZTY PRZEPŁYWÓW SUROWCOWO-TOWAROWYCH W GOSPODARSTWACH SPECJALISTYCZNYCH

Transkrypt

1 Problemy Inżynierii Rolniczej nr 3/2010 Maciej Kuboń, Urszula Malaga-Toboła Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Instytut Inżynierii Rolniczej i Informatyki KOSZTY PRZEPŁYWÓW SUROWCOWO-TOWAROWYCH W GOSPODARSTWACH SPECJALISTYCZNYCH Streszczenie W pracy przedstawiono wielkość i strukturę kosztów przepływów surowcowo-towarowych w gospodarstwach warzywniczych w aspekcie powierzchni produkcyjnej oraz odległości od rynków zaopatrzenia i zbytu. Badania przeprowadzono na próbie 30 obiektów położonych w rejonie Polski Południowej. Stwierdzono, że najwyższe koszty przepływów występowały w gospodarstwach najmniejszych 17,0 tys. zł ha 1, w których stanowiły one 81,6% kosztów mechanizacji, najniższe zaś w gospodarstwach największych 7,6 tys. zł ha 1 (56,8%). W strukturze kosztów, niezależnie od przyjętego podziału, najniższy udział kosztów transportu występował w fazie zapatrzenia, a najwyższy w fazie dystrybucji. Słowa kluczowe: koszt, przepływ, poziom, struktura, gospodarstwo specjalistyczne Wstęp W procesach produkcji rolniczej różnorodność ładunków oraz globalna masa przewozowa, z uwzględnieniem zarówno liczby przemieszczanego towaru, jak i wielokrotności przemieszczeń, są wyjątkowo duże. To, podobnie jak przestrzenny charakter produkcji rolniczej wymagający przemieszczeń, m.in. w procesach technologicznych uprawy gleby, produkcji ogrodniczo-warzywniczej lub chowie zwierząt na odległość od kilkunastu metrów do kilkunastu kilometrów, odróżnia tę sferę produkcji od innych działów produkcyjnych [Bielejec 1996]. Zadania przewozowe w rolnictwie dodatkowo potęguje wykonanie prac transportowych po drogach różnej jakości, sezonowość przewozów, zastosowanie wysokowydajnych maszyn do zbioru, siewu oraz nawożenia, rzutujących na liczbę i asortyment stosowanych środków. Wymienione wyżej cechy transportu rolniczego, wynikające ze specyfiki produkcji rolniczej i cech przewożonych ładunków, sprawiają, że organizacja prac transportowych w gospodarstwach staje się jednym z najtrudniejszych ogniw produkcji i zaopatrzenia w rolnictwie [Kuboń 2002]. Koszty stanowią podstawę rachunku ekonomicznego, który daje możliwość poznania najbardziej 67

2 Maciej Kuboń, Urszula Malaga-Toboła kosztochłonnych procesów logistycznych oraz pozwala na odpowiedni dobór środków transportowych do realizacji poszczególnych zadań. Koszty są również jednym z podstawowych elementów, decydujących o organizacji transportu w każdym gospodarstwie rolnym [Kuboń 2001]. Celem badań było określenie poziomu oraz struktury kosztów przepływów surowcowo-towarowych w ogólnych kosztach mechanizacji oraz w podstawowych fazach logistyki. Zakres i metody badań Zakresem pracy objęto 30 gospodarstw rolnych, położonych na terenie gminy Igołomnia-Wawrzeńczyce, woj. małopolskie. Obiekty do badań zostały wybrane w sposób celowy z ukierunkowaniem na produkcję warzywniczą. Badania przeprowadzono w formie wywiadu kierowanego na uprzednio przygotowanym kwestionariuszu. Koszty transportu oszacowano na podstawie metodyki opracowanej w IBMER [Muzalewski 2009] i stosowanej w Instytucie Inżynierii Rolniczej i Informatyki UR w Krakowie. W tym celu przyjęto rzeczywiste roczne wykorzystanie środków transportowych i aktualne koszty ubezpieczenia, olejów, paliw i smarów. W celu dokładniejszej analizy kosztów przyjęte do badań obiekty podzielono wg następujących kryteriów: powierzchni produkcyjnej (<5, 5 10 i >10 ha), odległości od rynków zaopatrzenia (<5, 5 10 i >10 km), odległości od rynków dystrybucji (<15, i >30 km). Charakterystyka badanych obiektów Średnia powierzchnia użytków rolnych (UR) w badanych gospodarstwach wynosiła 7,65 ha. Największe gospodarstwo miało powierzchnię 16,0 ha, a najmniejsze 1,5 ha. Na każde z gospodarstw przypadało średnio 0,18 ha trwałych użytków zielonych (TUZ) oraz 7,47 ha gruntów ornych (GO). W strukturze zasiewów 100% zajmowały warzywa (kalafior, brokuł, seler, por, ogórek, papryka, kapusta biała oraz pekińska). Największą powierzchnię produkcyjną zajmowała uprawa kalafiora oraz kapusty białej odpowiednio 4,7 i 4,1 ha na gospodarstwo, a najmniejszą ogórka 1,1 ha. Ilościowe wyposażenie badanych obiektów w ciągniki, samochody oraz środki transportowe przedstawiono w tabeli 1. Ogółem na jedno gospodarstwo przypadło średnio 1,2 szt. ciągników rolniczych, 0,8 szt. samochodów dostawczych oraz 0,2 szt. ciężarowych. Wraz ze zwiększaniem się powierzchni produkcyjnej gospodarstw zwiększała się liczba samochodów ciężarowych, malała natomiast liczba samochodów dostawczych. Największy stan ilościowy ciągników odnotowano w gospodarstwach o powierzchni produkcyjnej 5 10 ha 1,6 szt., a najmniejszy w gospodarstwach do 5 ha 0,9 szt. Wraz ze wzrostem odległości od rynków zaopatrzenia zmniejszała się liczba ciągników (1,4 0,9 szt.) oraz przyczep rolniczych (0,7 0,4 szt.). Najwięcej sa- 68

3 69 Tabela 1. Wyposażenie gospodarstw w ciągniki, samochody oraz środki transportowe Table 1. Equipment of the farms with tractors, delivery trucks and transport means Średnia liczba Average number Wyszczególnienie Specification ciągników rolniczych agricultural tractors samochodów dostawczych delivery trucks samochodów ciężarowych lorries wozów ciągnikowych tractor s carriages Średnia liczba Mean number wózków jednoosiowych one-axis carriages przyczep trailers ogółem Farms in total 1,2 20,3 0,8 17,9 0,2 2,1 0,03 0,9 0,6 14,6 0,5 6,4 o powierzchni produkcyjnej Farms of productive area <5 ha 0,9 28,5 1,0 34,6 0,09 2,6 0,9 31,2 0,3 7, ha 1,6 22,1 0,9 13,0 0,2 2,4 0,5 7,1 0,4 5,7 >10 ha 1,1 8,3 0,4 3,2 0,6 4,4 0,3 2,8 0,8 5,5 w odległości <5 km 1,4 20,5 0,7 11,9 0,3 3,3 0,3 6,6 0,7 8,7 od rynków zaopatrzenia Farms distance to supply 5 10 km 1,2 19,8 0,9 16,0 0,8 1,5 0,08 2,38 0,7 13,4 0,3 2,5 markets >10 km 0,9 20,9 0,8 26,5 0,2 1,8 0,8 24,3 0,4 9,4 w odległości <15 km 1,2 16,7 0,6 10,3 0,4 3,1 0,4 7,8 0,6 5,5 od rynków zbytu Farms distance to ready km 1,1 21,7 0,9 21,2 0,2 2,0 0,05 1,36 0,7 18,6 0,3 5,5 markets >30 km 1,5 17,7 0,6 10,6 0,2 1,7 0,2 2,1 1,0 12,4 Koszty przepływów surowcowo-towarowych... Źródło: wyniki własne. Source: own study.

4 Maciej Kuboń, Urszula Malaga-Toboła mochodów dostawczych i ciężarowych odnotowano w gospodarstwach mających swoją siedzibę w odległości 5 10 km od rynku zaopatrzenia odpowiednio 0,9 i 0,8 szt., a najmniej samochodów dostawczych w obiektach oddalonych o 5 km, natomiast samochodów ciężarowych w gospodarstwach położonych powyżej 10 km od rynków zaopatrzenia. W gospodarstwach najdalej położonych od rynków zbytu (powyżej 30 km) najwięcej było ciągników (1,5 szt.), najmniej natomiast samochodów dostawczych i ciężarowych (0,6 i 0,2 szt.). Najwięcej samochodów ciężarowych było na wyposażeniu gospodarstw oddalonych do 15 km od rynku zbytu (0,4 szt.), a samochodów dostawczych w grupie km 0,9 szt. Tak duże pod względem ilościowym wyposażenie obiektów w samochody wynika ze specyfiki produkcji warzywniczej, co przejawia się dużą częstością wykonywania przewozów w relacjach gospodarstwo rynki zaopatrzenia i zbytu oraz koniecznością poszukiwania przez rolników korzystniejszych, ale często odległych rynków zbytu. W badanych obiektach średnio na jedno gospodarstwo przypadało 0,03 szt. wozów ciągnikowych (średnia ładowność 2,0 t), 0,6 szt. wózków jednoosiowych (średnia ładowność 0,8 t) i 0,5 szt. przyczep skrzyniowych (średnia ładowność 2,9 t). Wozy ciągnikowe występowały jedynie w gospodarstwach najmniejszych 2,6 szt. (100 ha) 1 UR, oddalonych od rynku zaopatrzenia w granicach 5 10 km, a od rynków zbytu km. Wraz ze zwiększaniem się powierzchni produkcyjnej zmniejszała się liczba wózków jednoosiowych i przyczep odpowiednio z 31,2 do 2,8 i z 7,7 do 5,5 szt. (100 ha) 1 UR. Wzrost odległości od rynku zaopatrzenia powodował zwiększanie jedynie liczby wózków jednoosiowych z 6,6 do 24,3 szt. (100 ha) 1 UR. Największą liczbę przyczep skrzyniowych odnotowano w obiektach oddalonych powyżej 10 km od tych rynków. Wyniki badań i dyskusja Koszty prac polowych i transportowych w badanych gospodarstwach zestawiono w tabeli 2., a udział kosztów prac transportowych w kosztach mechanizacji przedstawiono graficznie na rysunku 1. Koszty prac transportowych przedstawiono jako sumę kosztów transportu wewnętrznego, zewnętrznego i ogólnogospodarczego. Średnio we wszystkich badanych gospodarstwach koszty mechanizacji malały wraz ze zwiększaniem się powierzchni produkcyjnej z 20,8 do 13,4 tys. zł ha 1. Najwyższe koszty w zależności od odległości od rynków zaopatrzenia odnotowano w gospodarstwach oddalonych 5 10 km (18,8 tys. zł ha 1 ), a w zależności od odległości od rynków zbytu w grupie gospodarstw oddalonych km (19,2 tys. zł ha 1 ), natomiast najniższe w gospodarstwach oddalonych powyżej 10 km od rynku zaopatrzenia (17,3 tys. zł ha 1 ) oraz oddalonych powyżej 30 km od rynku zbytu (15,1 tys. zł ha 1 ). 70

5 Koszty przepływów surowcowo-towarowych... Tabela 2. Koszty prac polowych i transportowych w badanych obiektach Table 2. Costs of the field and transport works in surveyed objects Wyszczególnienie Specification Koszty prac polowych Costs of field works transport wewnętrzny inner transport Koszty prac transportowych Costs of transport works transport ogólnogospodarczy overall farm transport transport zewnętrzny external transport zaopatrzenie supply [tys. zł ha 1 ] [thousand PLN ha 1 ] zbyt sales Koszty mechanizacji Costs of mechanization o powierzchni produkcyjnej Farms of productive area <5 ha 3,8 7,4 1,5 2,6 5,5 20, ha 6,0 2,9 0,8 2,8 6,8 19,3 >10 ha 5,8 2,2 0,5 0,6 4,3 13,4 w odległości od rynków zaopatrzenia Farms distant to supply market <5 km 5,3 4,0 0,9 2,2 5,5 17, km 6,0 3,9 0,8 2,2 5,9 18,8 >10 km 3,9 5,5 1,0 1,8 5,1 17,3 w odległości od rynków zbytu Farms distant to ready markets <15 km 5,7 2,1 0,63 2,1 5,2 15, km 5,0 5,2 1,1 2,2 5,7 19,2 >30 km 5,2 3,0 0,64 1,3 5,0 15,1 Źródło: wyniki własne. Source: own study. Wraz ze zwiększeniem powierzchni produkcyjnej zmniejszały się koszty transportu wewnętrznego od 7,4 do 2,2 tys. zł ha 1. Stwierdzono również, że najwyższe były one w gospodarstwach najdalej położonych od rynków zaopatrzenia (5,5 tys. zł ha 1 ) oraz w gospodarstwach oddalonych km od rynków zbytu (5,2 tys. zł ha 1 ). Koszty transportu zewnętrznego to koszty przewozu towarów w ramach zaopatrzenia gospodarstw w surowce i środki produkcji oraz zbytu produktów rolnych. Najwyższe były one w obiektach o powierzchni 5 10 ha UR (9,6 tys. zł ha 1 ), z czego 29,2% to koszty transportu w ramach zaopatrzenia, a 70,8% koszty zbytu towarów. 71

6 Maciej Kuboń, Urszula Malaga-Toboła [%] < >10 < >10 < >10 Powierzchnia Acreage [ha] Odległość od rynków zaopatrzenia Distance to supply markets [km] Odległość od rynków zbytu Distance to ready markets [km] Koszty prac polowych Costs of field works Koszty prac transportowych Costs of transport works Źródło: wyniki własne. Source: own study. Rys. 1. Udział kosztów prac polowych i transportowych w ogólnych kosztach mechanizacji Fig. 1. Share of the field work and transport costs in total costs of mechanization Najniższe koszty transportu zewnętrznego odnotowano w obiektach o największej powierzchni produkcyjnej ponad 10 ha (4,9 tys. zł ha 1 ), przy czym 12,2% stanowiły koszty w ramach zaopatrzenia, a 87,8% zbytu towarów. Ze względu na odległość od rynków zaopatrzenia i zbytu najwyższe koszty transportu zewnętrznego odnotowano w gospodarstwach oddalonych 5 10 km od rynków zaopatrzenia (8,1 tys. zł ha 1 ) i km od rynku zbytu (7,9 tys. zł ha 1 ), natomiast najniższe w gospodarstwach najbardziej oddalonych od rynku zaopatrzenia i zbytu, odpowiednio 6,9 i 6,3 tys. zł ha 1. Badania wykazały, że koszty prac transportowych (przepływów surowcowo- -towarowych) mają znaczący udział (średnio 61,9%) w ogólnych kosztach mechanizacji. Udział ten malał wraz ze zwiększaniem się powierzchni produkcyjnej z 81,6 do 56,8%. Największy udział tych kosztów odnotowano w gospodarstwach oddalonych najdalej od rynku zaopatrzenia (77,3%) oraz oddalonych km od rynków zbytu (73,9%). 72

7 Koszty przepływów surowcowo-towarowych... Analizowano koszty prac transportowych z podziałem na trzy podstawowe fazy logistyki: zaopatrzenie, produkcję i dystrybucję (tab. 3). Na podstawie przeprowadzonych obliczeń stwierdzono, że w fazie zaopatrzenia najwyższe koszty transportu występowały w obiektach o powierzchni 5 10 ha (2,8 tys. zł ha 1 ), a najniższe w gospodarstwach największych (0,7 tys. zł ha 1 ). Wzrost odległości od rynku zaopatrzenia i zbytu powodował spadek tych kosztów odpowiednio z 2,3 do 1,8 tys. zł ha 1 i z 2,2 do 1,3 tys. zł ha 1. Tabela 3. Koszty prac transportowych w poszczególnych fazach logistyki Table 3. Costs of transport works in particular logistic phases Wyszczególnienie Specification zaopatrzenia supply [tys. zł ha 1 ] [thousand PLN ha 1 ] [%] Faza Phase produkcji production [tys. zł ha 1 ] [thousand PLN ha 1 ] [%] dystrybucji distribution [tys. zł ha 1 ] [thousand PLN ha 1 ] [%] Ogółem In total [tys. zł ha 1 ] [thousand PLN ha 1 ] o powierzchni produkcyjnej Farms of production area <5 ha 2,6 15,3 8,9 52,4 5,5 32,4 17, ha 2,8 21,1 3,7 27,8 6,8 51,1 13,3 >10 ha 0,7 9,2 2,6 34,2 4,3 56,6 7,6 w odległości od rynków zaopatrzenia Farms distant to supply markets <5 km 2,3 18,3 4,8 38,1 5,5 43,7 12, km 2,0 15,6 4,9 38,3 5,9 46,1 12,8 >10 km 1,8 13,4 6,5 48,5 5,1 38,1 13,4 w odległości od rynków zbytu Farms distant to ready markets <15 km 2,2 21,8 2,7 26,7 5,2 51,5 10, km 2,2 15,5 6,3 44,4 5,7 40,1 14,2 >30 km 1,3 13,1 3,6 36,4 5,0 50,5 9,9 Źródło: wyniki własne. Source: own study. W fazie produkcji, podobnie jak w fazie zaopatrzenia, zwiększenie powierzchni produkcyjnej powodowało obniżenie tych kosztów z 8,9 do 2,6 tys. zł ha 1. W miarę zwiększania się odległości od rynku zaopatrzenia koszty przepływów surowcowo-towarowych rosły o 35,4% w grupie gospodarstw najdalej położonych w stosunku do leżących najbliżej, a w zależności od odległości od rynku zbytu najwyższe występowały w obiektach oddalonych o km (6,3 tys. zł ha 1 ). 73

8 Maciej Kuboń, Urszula Malaga-Toboła Koszty transportu w fazie dystrybucji miały największy wpływ na ogólny poziom kosztów przepływów towarów. Najwyższe koszty w tej fazie odnotowano w gospodarstwach o powierzchni 5 10 ha (6,8 tys. zł ha 1 ) oraz kolejno w oddalonych o 5 10 km od rynku zaopatrzenia (5,9 tys. zł ha 1 ) i km od rynku zbytu (5,7 tys. zł ha 1 ), a najniższe w obiektach o powierzchni ponad 10 ha (4,3 tys. zł ha 1 ), oddalonych od rynku zaopatrzenia powyżej 10 km (5,1 tys. zł ha 1 ), a od rynku zbytu powyżej 30 km (5,0 tys. zł ha 1 ). Analizowano również strukturę kosztów przepływów surowcowo-towarowych w zależności od wyodrębnionych faz logistyki. Jak można zauważyć, niezależnie od przyjętego kryterium podziału, najniższy udział kosztów transportu występował w fazie zaopatrzenia (9,2 21,8%), a najwyższy w fazie dystrybucji (32,4 56,6%), z wyjątkiem obiektów najmniejszych, w których najwyższy udział stanowiły koszty w fazie produkcji 52,4%. Wnioski 1. Koszty przepływów surowcowo-towarowych w badanych gospodarstwach warzywniczych kształtują się na poziomie 7,6 17,0 tys. zł ha Najwyższe koszty odnotowano w gospodarstwach najmniejszych do 5 ha UR, oddalonych od rynków zaopatrzenia ponad 10 km, a od rynków zbytu w granicach km, najniższe natomiast w gospodarstwach największych ponad 10 ha UR, oddalonych od rynków zaopatrzenia do 5 km, a od rynków zbytu powyżej 30 km. 3. Największy udział w strukturze rodzajowej kosztów, niezależnie od przyjętego kryterium, stanowiły koszty transportu zewnętrznego (szczególnie w procesie dystrybucji), a najmniejsze transportu ogólnogospodarczego. 4. W ujęciu fazowym kosztów logistyki najwyższe koszty ponoszono w fazie dystrybucji towarów (4,3 5,5 tys. zł ha 1 ), a najniższe w fazie zaopatrzenia gospodarstw w środki produkcji (0,7 2,8 tys. zł ha 1 ). 5. Poziom kosztów przepływów surowocowo-towarowych w badanych gospodarstwach warzywniczych jest wysoki. W celu obniżenia tych kosztów konieczne są zmiany w organizacji produkcji, jak też w systemach dystrybucji towarów na rynki zewnętrzne. Bibliografia Bielejec J Rolniczy transport dziś i jutro. Poradnik racjonalizacji transportu w rolnictwie. IBMER. Warszawa, ss. 137 Kuboń M Aktualny stan możliwości rozwoju usług transportowych na terenach wiejskich. Praca doktorska. Maszynopis. AR. Kraków, ss. 127 Kuboń M Ocena efektywności użytkowania własnych środków transportowych w gospodarstwach rolniczych. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 1(35), s

9 Koszty przepływów surowcowo-towarowych... THE COSTS OF RAW MATERIAL COMMODITY FLOWS IN SPECIALISTIC FARMS Summary Paper presented the value and structure of costs connected with raw material commodity flows in vegetable growing farms, in aspect of production area and distance to the supply and sale markets. The study were carried out on a pattern of 30 objects located in region of the South Poland. It was stated that the highest flow costs (17.0 thousand PLN ha 1 ) occurred in the smallest farms, achieving 81.6% of mechanization costs, whereas the lowest costs (7.6 thousand PLN ha 1, i.e. 56.8%) occurred in largest farms. In the structure of costs irrespective of assumed division the lowest share of transport costs occurred in phase of supply, while the highest ones in distribution phase. Key words: costs, flow, level, structure, specialistic farm Recenzenci: prof. dr hab. Jan Pawlak prof. dr hab. Józef Sawa Praca wpłynęła do Redakcji: r. Adres do korespondencji dr inż. Maciej Kuboń Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Instytut Inżynierii Rolniczej i Informatyki ul. Balicka 116B, Kraków tel ; maciej.kubon@ur.krakow.pl 75

10