ROCZNIKI DZIEJÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH

ROCZNIKI DZIEJÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH

THE POZNAŃ SOCIETY FOR THE ADVANCEMENT OF THE ARTS AND SCIENCES SECTION OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES IN CO-OPERATION WITH THE INSTITUTE OF HISTORY POLISH ACADEMY OF SCIENCES SOCIAL AND ECONOMIC HISTORY ANNALS VOL. LXX 2010 FEUDALIZM W EUROPIE ŚREDNIOWIECZNEJ I NOWOŻYTNEJ Redaktorzy/Editors-in-chief Halina Manikowska Jacek Kochanowicz POZNAŃ WARSZAWA 2010 PUBLISHING HOUSE OF THE POZNAŃ SOCIETY FOR THE ADVANCEMENT OF THE ARTS AND SCIENCES

POZNAŃSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK WYDZIAŁ HISTORII I NAUK SPOŁECZNYCH INSTYTUT HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK ROCZNIKI DZIEJÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH ZAŁOŻONE PRZEZ FRANCISZKA BUJAKA I JANA RUTKOWSKIEGO TOM LXX ZA ROK 2010 FEUDALIZM CZNEJ I NOWOŻYTNEJ Redaktorzy/Editors-in-chief Włodzimierz Mędrzecki Jacek Kochanowicz POZNAŃ WARSZAWA 2010 WYDAWNICTWO POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK

POZNAŃ SKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK THE POZNAŃ SOCIETY FOR THE ADVANCEMENT OF THE ARTS AND SCIENCES GŁÓWNY REDAKTOR WYDAWNICTW PTPN / DIRECTOR OF PUBLISHING HOUSE ALICJA PIHAN-KIJASOWA KOMITET REDAKCYJNY / EDITORIAL BOARD Anna Bitner-Nowak, Jacek Kochanowicz (redaktor), Cezary Kuklo, Halina Manikowska, Włodzimierz Mędrzecki (redaktor), Krzysztof Mikulski, Wojciech Morawski, Jolanta Rudzińska (sekretarz) Adres Redakcji/Address of Editor-in-chief Instytut Historii PAN Rynek Starego Miasta 29/31 00 272 Warszawa tel. (48 22) 831 02 61, fax (48 22) 831 36 42 e-mail: rdsg@ihpan.edu.pl; wmedrzecki@ihpan.edu.pl; jrudzinska@ihpan.edu.pl Tłumaczenie streszczeń Aleksandra Rodzińska-Chojnowska (Marcin Starzyński do własnego tekstu) Czasopismo recenzowane Spis treści i streszczenia znajdują się na stronie internetowej: www.ihpan.edu.pl/rdsg; ponadto angielskie streszczenia są zamieszczane na stronie The Central European Journal of Social Sciences and Humanities (http://cejsh.icm.edu.pl) Wydano z pomocą finansową Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego The book has been published with financial grant from the Minister of Science and Higher Education Copyright by PTPN, 2010 Printed in Poland ISBN 978 83 7654 007 8 ISSN 0080 3634 nakład 280 egz. wydanie I Poznań Warszawa 2010

SPIS TREŚCI (CONTENTS) STANISŁAW TRAWKOWSKI 9 X 1920 24 XI 2008 (Halina Manikowska)...... 7 MATERIAŁY Z KONFERENCJI NAUKOWEJ BUDŻETY I KSIĘGO- WOŚĆ MIEJSKA W POLSCE NA TLE EUROPY ŚRODKOWEJ OD PÓŹ- NEGO ŚREDNIOWIECZA DO SCHYŁKU OKRESU NOWOŻYTNEGO (XIV POCZĄTEK XIX W.) MATERIAL FROM A CONFERENCE URBAN BUDGETS AND BOOKKEEPING IN POLAND AGAINST THE BACKGROUND OF CENTRAL EUROPE FROM THE LATE MIDDLE AGES TO THE END OF THE MODERN ERA (FOURTEENTH CENTURY EARLY NINETEENTH CENTURY) Wstęp (Introduction) (Roman Czaja, Edmund Kizik)......................... 13 Janusz Tandecki, Rachunkowość i księgi rachunkowe miast pruskich w średniowieczu. Wstęp do problematyki........................................ 19 (Bookkeeping and Accounting Books in the Towns of Mediaeval Prussia. Introduction)......................................................... 30 Mateusz Goliński, Zmiany w budżecie Wrocławia w XIV XV w. (w świetle bieżącego stanu badań).................................................... 33 (Changes in the Budget of Wrocław during the Fourteenth Fifteenth Century, in the Light of Current Research).............................................. 62 Marcin Starzyński, Budżet Krakowa na przełomie XIV i XV w................. 63 (Budget of Krakow at the Turn of the Fourteenth and Fifteenth Centuries)........ 78 Urszula Sowina, Ze studiów nad dochodami i wydatkami na studnie i wodociągi Krakowa w XIV XVI w............................................... 79 (From Studies on Revenues and Expenses Connected with Wells and the Water Supply System in Cracow from the Fourteenth to the Sixteenth Century)................ 87 Zdzisław Noga, Budżet miasta Krakowa na przełomie XVI i XVII w............ 89 (The Budget of the Town of Cracow at the Turn of the Sixteenth Century)......... 99 Stanisław A. Sroka, Budżet miasta Bardiowa w XV w........................ 101 (The Budget of the Town of Bardiow in the Fifteenth Century).................. 112

Cezary Kardasz, Rady miast nadbałtyckich na rynku renty w XIV i pierwszej połowie XV w. (Elbląg, Ryga, Rewal)...................................... 113 (Baltic Town Councils on the Rent Market in the Fourteenth Century and the First Half of the Fifteenth Century, Elbląg, Riga, Rewal)........................... 145 Marcin Grulkowski, Cło funtowe a działalność kancelarii Głównego Miasta Gdańska w XIV XV w..................................................... 147 (The Pfundzoll and the Activity of the Chancery of the Main Town of Gdańsk in the Fourteenth Fifteenth Century)........................................... 173 Rafał Kubicki, Dochody z młynów w gospodarce komunalnej Gdańska i Elbląga od drugiej połowy XV do XVIII w.......................................... 175 (Revenues from Mills in the Communal Economy of Gdańsk and Elbląg from the Second Half of the Fifteenth Century to the Eighteenth Century)................ 200 Sławomir Kościelak, Lokaty i renty klasztorne na kontach gdańskiej kamlarii w XVI XVIII w...................................................... 203 (Monastic Deposits and Rents in the Accounts of the Gdańsk Kämmerei in the Sixteenth-Eighteenth Century).............................................. 234 RECENZJE (REVIEWS) Jan Luiten van Zanden, The Long Road to the Industrial Revolution. The European Economy in a Global Perspective, 1000 1800, London Boston 2009 (Jacek Kochanowicz)........................................................ 237 John Watts, The Making of Polities. Europe, 1300 1500, Cambridge New York 2009 (Anna Obara-Pawłowska)......................................... 241 Wasyl Inkin, Silśke suspilstwo hałyćkoho Prykarpattia u XVI XVIII stolittjach. Istoryczni narysy, Lwiw 2004 (Maciej Janowski).......................... 247 Joyce Burnette, Gender, Work and Wages in Industrial Revolution Britain, Cambridge 2008 (Radosław Poniat)......................................... 252 Artur Markowski, Między Wschodem a Zachodem. Rodzina i gospodarstwo domowe Żydów suwalskich w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 2008 (Krzysztof A. Makowski)..................................................... 257 Anja Wilhelmi, Lebenswelten von Frauen der deutschen Oberschicht im Baltikum (1800 1939). Eine Untersuchung anhand von Autobiografien, Wiesbaden 2008 (Mariola Kondracka).................................................. 263 Tadeusz Kowalik, WWW.TRANSFORMACJA.PL, Warszawa 2009 (Jacek Kochanowicz)........................................................ 269 KOMUNIKAT Powstanie Polskiego Towarzystwa Historii Gospodarczej (Wojciech Morawski)... 277 WYKAZ SKRÓTÓW (LIST OF ABBREVIATIONS).......................... 281

ROCZNIKI DZIEJÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH Tom LXX 2010 STANISŁAW TRAWKOWSKI 9 X 1920 24 XI 2008 Urodzony w 1920 r. w Łodzi Stanisław Trawkowski skazany był na los, jaki zgotowała Polakom niemiecka napaść i okupacja w latach 1939 1945: wypędzenie z rodzinnego miasta, studia na tajnych uczelniach, działalność konspiracyjna, wywózka do Niemiec na roboty, Powstanie Warszawskie, obóz dla wypędzonych w Pruszkowie. Powojenne studia historyczne w Uniwersytecie Warszawskim odbywał więc już jako dorosły i ciężko doświadczony człowiek. Ukończył je w 1950 r. i przez następne 10 lat związany był kolejno z Instytutem Urbanistyki i Architektury, Instytutem Historii Kultury Materialnej PAN oraz niezwykle ważnym dla rozwoju powojennej mediewistyki, a szczególnie interdyscyplinarnych badań nad wczesnym średniowieczem, Kierownictwem Badań na Początkami Państwa Polskiego, którego był sekretarzem. Problematyce, której wówczas poświęcił swoje poszukiwania badawcze prowadzone w tych instytucjach, pozostać miał wierny do końca. Od 1961 r. do kresu zawodowej kariery Stanisław Trawkowski pracował w Instytucie Historii PAN, najpierw jako członek powołanej przez Tadeusza Manteuffla Pracowni Dziejów Kultury Średniowiecznej, którą kierował po śmierci jej twórcy, a od 1975 r. jako kierownik Zakładu Atlasu Historycznego Ziem Polskich (do przejścia na emeryturę). Pełnił ponadto funkcję wicedyrektora Instytutu (1983 1990), był przewodniczącym jego Rady Naukowej (1996 1998), redagował wydawany przez Instytut Kwartalnik Historyczny, zasiadał w Radzie Naukowej Żydowskiego Instytutu Historycznego, był wreszcie zaangażowanym związkowcem. O wielkości dorobku historyka nie świadczy ani liczba publikacji, ani liczba wydrukowanych stron, ale to, w jakiej mierze i jak długo jest on punktem odniesienia dla badań prowadzonych przez innych historyków. Trzy cechy twórczości naukowej Stanisława Trawkowskiego zadecydowały o tak mierzonej wielkości: rozległość zainteresowań,

8 Halina Manikowska [2] mistrzowski warsztat historyczny i mogąca na nim oraz na imponującej erudycji bazować śmiałość interpretacji. Dzięki tej ostatniej niezbędnej w przypadku badań nad ubogim w źródła wczesnym średniowieczem zyskaliśmy niezwykle przekonującą i znakomitym piórem przedstawioną wizję społeczeństwa i ludzkiego bytu na ziemiach polskich u progu państwowości i w jej początkach. Wzbogacał ją i konkretyzował przez wiele lat i w różnych tekstach, poczynając od adresowanej do szerokich kręgów czytelniczych książki Jak powstawała Polska, od wydania w 1959 r. wznawianej natychmiast i kilkakrotnie, przez świetne eseje publikowane w Polsce pierwszych Piastów. Państwo, społeczeństwo, kultura 1 aż po imponujący fresk zatytułowany Kultura bytowa, w pierwszym tomie Kultury Polski średniowiecznej X XIII w. 2 Ale ujawniały tę śmiałość interpretacji także rekonstrukcje szczegółowe, jak przykładowo Rozwój osadnictwa wiejskiego w Polsce w XII i w pierwszej połowie XIII w. 3, a zwłaszcza znakomite studium nad Ołbinem w stuleciu poprzedzającym lokację Wrocławia 4. Badania Stanisława Trawkowskiego w największej mierze dotyczyły wczesnego średniowiecza i wszystkich najważniejszych problematyk tej epoki od kultury materialnej po kulturę duchową, od zagadnień związanych z dziejami osadnictwa, tego wiejskiego i tego miejskiego, po organizację państwa, od mennictwa po reguły klasztorne. Wynikało to zarówno z Jego szerokich zainteresowań, jak i zainteresowań kolejnych mistrzów, za których uważał Kazimierza Tymienieckiego, u którego studiował na Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich, Aleksandra Gieysztora, na seminarium którego uczęszczał na Uniwersytecie Warszawskim, Mariana Małowista, promotora Jego pracy magisterskiej, wreszcie Tadeusza Manteuffla, promotora Jego pracy doktorskiej. Pierwszorzędne znaczenie tematów, które podejmował i waga Jego ustaleń badawczych sprawiają, że należy On do najczęściej cytowanych historyków wczesnego średniowiecza. Nie sposób w krótkim wspomnieniu 1 Eseje: Nad Wisłą i Odrą w VIII i IX wieku; Narodziny państwa polskiego; Monarchia Mieszka I i Bolesława Chrobrego; Tradycje i recepcja; red. T. Manteuffel, Warszawa 1968 ( Konfrontacje Historyczne ), s. 42 144, 310 319; wyd. 2, 1970; wyd. 3, 1974. 2 Red. J. Dowiat, Warszawa 1985, s. 29 116. 3 W: Polska w okresie rozdrobnienia feudalnego, red. H. Łowmiański, Wrocław 1973, s. 99 132; przedruk w: S. Trawkowski, Opuscula medievistica. Studia nad historią społeczną Polski wczesnopiastowskiej, Warszawa 2005, s. 275 299. 4 Ołbin wrocławski w XII w., RDSG, t. 20, 1958, s. 69 103; uzupełniał je przyczynek Ołbin wrocławski w pierwszej połowie XIII w., w: Społeczeństwo, gospodarka, kultura. Studia ofiarowane Marianowi Małowistowi w czterdziestolecie pracy naukowej, red. S. Herbst i in., Warszawa 1974, s. 369 374; oba artykuły przedrukowane w: S. Trawkowski, Opuscula medievistica..., s. 222 261.

[3] Stanisław Trawkowski 9 X 1920 24 XI 2008 9 wymienić wszystkich zagadnień, którym poświęcił swoją wnikliwą uwagę, muszą wystarczyć najważniejsze: początki państwa polskiego, początki organizacji kościelnej w Polsce, kwestia św. Wojciecha i pielgrzymki Ottona III do Gniezna, kasztelanie kościelne, kolonizacja niemiecka, wczesne formy gospodarki towarowo-pieniężnej, urbanistyka historyczna i dzieje miast, wczesna kultura miejska w Polsce, wreszcie badania nad zakonami: z jednej strony gospodarką cystersów na Dolnym Śląsku w XIII w. (doktorat), z drugiej premonstratensami i ich kulturą duchową (habilitacja) 5. Sposób, w jaki je podejmował, wymagał niejednokrotnie odwagi przeciwstawienia się dominującym w historiografii polskiej poglądom i zniesienia potencjalnych ataków, nie tylko o charakterze naukowym. W Rocznikach Dziejów Społecznych i Gospodarczych warto przywołać przykład Jego prac poświęconych kolonizacji niemieckiej, zagadnienia, które w latach powojennych nie było obojętne ideologicznie ani zwłaszcza politycznie, a od lat przedwojennych było kontrowersyjne także metodologicznie. W kończącym artykuł W sprawie kolonizacji niemieckiej w przemianach kultury materialnej na ziemiach polskich w XIII wieku 6 wywodzie nie zawahał się postawić pytania najważniejszego: czy kolonizacja niemiecka była czynnikiem decydującym w przemianach cywilizacyjnych od schyłku XII do początku XIV w., czy jedynie przyspieszającym zapoczątkowane przed nią procesy? Odrzucił w nim enigmatyczną i jak ją określił przenośną formułę czynnika przyspieszającego. Odpowiedź na to pytanie, Jego zdaniem, wymagała zbadania kontaktów między różnymi społecznościami, odrzucenia uprzedzeń i dumy narodowej, utrudniających pogodzenie się z wymową źródeł wskazujących, że znaczenie obcych wzorów i sił w XIII w. polegało chyba nie tylko na ilościowym zwiększeniu elementów narastającego porządku, lecz przede wszystkim na współudziale w wyzwoleniu inicjatywy społecznej, tak w formie ujawnienia się antagonizmów społecznych, jak i gwałtowanego wzmożenia tętna rozwoju poszczególnych gospodarstw i warsztatów. W 1960 r. była to odpowiedź śmiała i torująca drogę przyszłym badaniom: Jego własnym, Benedykta Zientary i młodszemu pokoleniu historyków. Ogromny i rzadki dar syntezy w połączeniu z precyzją warsztatu historycznego i wielkim talentem redaktorskim sprawiły, że Jego prace od książek po najliczniejsze krótkie formy charakteryzuje budząca podziw zwięzłość, uwypuklająca jasność wywodu, celność argumentacji 5 Gospodarka wielkiej własności cysterskiej na Dolnym Śląsku w XIII wieku, Warszawa 1959; Między herezją a ortodoksją. Rola społeczna premonstratensów w XII wieku, Warszawa 1964. 6 KHKM, t. 8, 1969, s. 183 205.

10 Halina Manikowska [4] i wyrazistość tez. Był pewny swojej erudycji, umiał czytać wszystkie źródła od architektury po kronikę, od dokumentu po archeologiczne wykopy i potrafił je krytycznie analizować, nie potrzebował więc obudowywać swojego wykładu nadmiarem przypisów bibliograficznych i streszczaniem literatury przedmiotu. Jego twórczość naukowa i popularyzatorska to wspaniała lekcja warsztatu historycznego i historycznego pisarstwa. Nie był wykładowcą uniwersyteckim, ale nauczycielski zapał realizował zarówno w udziale w wielkich, o szerokim oddźwięku społecznym, projektach badawczych, jak i w popularyzacji historii. Po ukończeniu związanego z przygotowaniami do millenium przedsięwzięcia, jakim były badania nad początkami państwa polskiego, znalazł się w zespole, którego celem miała być synteza średniowiecznej kultury Polski. Śmierć w 1970 r. twórcy tego projektu, Tadeusza Manteuffla, sprawiła, że właściwymi autorami przedsięwzięcia stali się Jerzy Dowiat, Stanisław Trawkowski, Tadeusz Lalik i Bronisław Geremek. Był też, choć ostatecznie nie został współautorem, przez kilka lat zaangażowany w przygotowanie tomu drugiego 7, a także programu wydania Wielkiego Atlasu Dziejów Polski. Brał aktywny udział w kongresach historyków polskich, zabierał głos w debatach ściśle naukowych i wielu dyskusjach poświęconych trudnemu problemowi niemieckich i polskich podręczników szkolnych do historii Był tu ważnym ekspertem znał znakomicie historiografię niemiecką, która notabene doceniła Jego obiektywne badania nad kolonizacją niemiecką w Polsce, i świetnym recenzentem polskiej historiografii dotyczącej dziejów i roli Zakonu Krzyżackiego. Był nauczycielem młodszej generacji historyków także dzięki wnikliwym sylwetkom historyków polskich, które opublikował w Encyklopedii historii gospodarczej Polski i osobnym artykułom poświęconym Tadeuszowi Manteufflowi. Był mistrzem krótkiej formy i mistrzostwo to ukazał także w biogramach władców: Władysława Hermana, Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego, opublikowanych w popularyzatorskim Poczcie królów i książąt polskich 8, które od rozprawy naukowej odróżnia wyłącznie brak aparatu naukowego. Profesor Trawkowski dożył 88 lat. Do końca niemal pracował, wiedząc, że czekamy na Jego nowe studia. Halina Manikowska 7 Kultura Polski średniowiecznej, t. 1 2, Warszawa 1985 1997. 8 Red. A. Garlicki, Warszawa 1978.

ROCZNIKI DZIEJÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH Tom LXX 2010 MATERIAŁY Z KONFERENCJI NAUKOWEJ BUDŻETY I KSIĘGOWOŚĆ MIEJSKA W POLSCE NA TLE EUROPY ŚRODKOWEJ OD PÓŹNEGO ŚREDNIOWIECZA DO SCHYŁKU OKRESU NOWOŻYTNEGO (XIV POCZĄTEK XIX W.) MATERIAL FROM A CONFERENCE URBAN BUDGETS AND BOOKKEEPING IN POLAND AGAINST THE BACKGROUND OF CENTRAL EUROPE FROM THE LATE MIDDLE AGES TO THE END OF THE MODERN ERA (FOURTEENTH CENTURY EARLY NINETEENTH CENTURY) (TORUŃ 25 26 VI 2009) REDAKCJA NAUKOWA ROMAN CZAJA, EDMUND KIZIK

ROCZNIKI DZIEJÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH Tom LXX 2010 WSTĘP Mało jest jeszcze zbadaną strona skarbowa naszych dziejów. Powiedzieć nawet można, że pole to leży niemal odłogiem i tylko gdzieniegdzie tknęło się pióro dziejopisarskie tej lub owej epoki pod względem jej urządzeń skarbowych napisał Adolf Pawiński w 1881 r. we wstępie do edycji źródeł finansowych za panowania Stefana Batorego 1. Od tego czasu powstało wiele doskonałych prac, w których podjęte zostały studia nad źródłami księgowymi, dokumentującymi różne przedsięwzięcia gospodarcze. Bez znakomitych studiów powstałych w środowisku lwowskiej szkoły bujakowskiej, np. dotyczących kształtowania się cen, statystyk handlowych, bankowości, trudno byłoby sobie wyobrazić kształt dzisiejszej historiografii polskiej 2. Niemniej jednak najlepsze lata polskich badań z zakresu historii gospodarczej średniowiecza i czasów nowożytnych, których powojennymi przedstawicielami byli m.in. Maria Bogucka, Czesław Biernat, Stanisław Gierszewski, Andrzej Groth, Zenon Guldon, Stanisław Hoszowski, Witold Kula, Edward Lipiński, Antoni Mączak, Marian Małowist, Henryk Samsonowicz, Jerzy Topolski, Jerzy Tomaszewski, Andrzej Wyczański, Benedykt Zientara, mamy z pewnością już za sobą. Nie sposób nie dostrzec pewnego znamiennego paradoksu: im mniej było realnej gospodarki rynkowej w życiu powojennej, ludowej Polski, tym więcej było ekonomii w pracach o przeszłości historycznej kraju. Obecnie jest na odwrót: im bardziej stajemy się świadomymi uczestnikami współczesnych procesów gospodarczych, w tym mniejszym stop- 1 Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1881 (Źródła Dziejowe, 8), s. I. 2 Powojenny dorobek polskich historyków w zakresie gospodarki późnego średniowiecza, epoki nowożytnej i XIX w. wymaga jeszcze krytycznej oceny.

14 Roman Czaja, Edmund Kizik [2] niu zagadnienia te znajdują odzwierciedlenie w pracach historyków. Naturalnie nadal publikowane są prace, których autorzy nawiązują do metod badawczych związanych z klasycznymi szkołami historii gospodarczej, jednak trudno znaleźć środowiska lub szkoły badawcze, które jednoznacznie nawiązałyby do metod wypracowanych już w historiografii polskiej i wprowadziłyby współczesne metody analizy koniunktur gospodarczych do warsztatu badacza dziejów późnego średniowiecza i czasów nowożytnych. Oczekiwania współczesnego czytelnika oraz bieżące mody naukowe, poza zawsze popularnymi studiami z dziejów politycznych i biografistyki, zachęcają raczej do zajmowania się dziejami mentalności, mniejszościami seksualnymi czy studiami genderowymi, wypierają natomiast mało spektakularne badania nad trendami ekonomicznymi, cyklami koniunkturalnymi, systemami podatkowymi i pokrewnymi kwestiami gospodarczymi. To wielka szkoda, zarówno bowiem badacze związani ze szkołą Annales, jak i wielu polskich historyków kultury zbudowało swój warsztat naukowy, wykorzystując metody analityczne, przydatne przy badaniu zjawisk gospodarczych, dopiero stopniowo rozszerzając spektrum zainteresowania o szeroko rozumiane dzieje cywilizacji. Także we współczesnej historiografii hanzeatyckiej podejmowane są zakrojone na szeroką skalę badania nad długofalowymi trendami gospodarczymi, których podstawę stanowią szeregi różnego typu danych statystycznych. Najlepszym przykładem tego typu badań jest międzynarodowy projekt badawczy Wirtschaftliche Wechsellagen im hansischen Wirtschaftsraum 1300 1800, realizowany pod kierunkiem Rolfa Hammela-Kiesowa (Forschungsstelle für Geschichte der Hanse und des Ostseeraumes der Hansestadt Lübeck/ Lubeka) 3. Tym bardziej warto powracać do studiowania zagadnień gospodarczych, często bowiem leżą one u genezy konfliktów, standardów życia, mecenatu z zakresu sztuki i literatury itd. Z inicjatywy Komisji Historii Miast Komitetu Nauk Historycznych PAN problematyka związana z badaniem budżetów oraz księgowości miejskiej stała się przedmiotem odbytej w Toruniu 25 i 26 VI 2009 r. konferencji naukowej. Zamiarem organizatorów było podsumowanie prowadzonych w Polsce dotychczas badań na tym polu oraz wskazanie nowych możliwości badawczych w zakresie konstruowania budżetów w miastach późnośredniowiecznych i nowożytnych, a także polityki podatkowej i finansowej poszcze- 3 R. Hammel-Kiesow, Ein internationales Projekt an der Forschungsstelle für die Geschichte der Hanse und des Ostseeraumes der Hansestadt Lübeck, AHF Jahrbuch der historischen Forschung in der Bundesrepublik Deutschland 1996, s. 23 30.

[3] Wstęp 15 gólnych rad miejskich. Tym samym koncepcja konferencji miała nawiązywać do zgłoszonego przez Halinę Manikowską przed dziesięciu laty postulatu nadrobienia przez polską historiografię miejską zaległości w badaniach nad komunalnym przedsiębiorstwem miejskim 4. Zaproszeni badacze zaproponowali tematy pozwalające na zapoznanie się ze źródłami oświetlającymi działalność przedsiębiorstw należących do miast oraz sposobów, w jaki władze kreowały rozwój gospodarczy, tworzyły odpowiednią infrastrukturę komunalną. Toruńskie spotkanie naukowe nie byłoby możliwe, gdyby nie środki na organizację konferencji pozyskane za pośrednictwem Komitetu Nauk Historycznych PAN oraz Towarzystwa Naukowego w Toruniu, w którego historycznej siedzibie przy ul. Wysokiej toczono dysputy. Tematykę badawczą wyraźnie zdominowały studia i analizy źródeł budżetowych pochodzących z miast Prus Krzyżackich i Królewskich (Gdańska, Torunia, Elbląga) oraz Krakowa. Co nie dziwi, historycy tych właśnie ośrodków mają bowiem do dyspozycji stosunkowo dobrze zachowaną bazę źródłową, dokumentującą politykę budżetową i finanse wspomnianych miast. Chociaż zdominowały one wystąpienia poświęcone Wrocławiowi oraz Bardiowowi (to ostatnie leżało w królestwie węgierskim), to dyskusja wykazała zarówno liczne analogie, jak i sposób, w jaki handel oraz przepływy finansowe (lokaty torunian we wrocławskie renty) zbliżały do siebie różne ośrodki. Konferencję rozpoczął referat prof. Janusza Tandeckiego z Instytutu Historii i Archiwistyki UMK, który przedstawił uwagi wstępne na temat ksiąg rachunkowych miast pruskich w średniowieczu. Prof. Mateusz Goliński (Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego) zarysował zmiany zachodzące w budżecie Wrocławia w XIV XV w., wskazując na zjawisko rosnącego zadłużenia kasy miejskiej. Kolejni referenci przeprowadzili analizę rachunkowości Krakowa: dr Marcin Starzyński (Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego) omówił budżet miasta Krakowa na przełomie XIV i XV w., dr hab. Urszula Sowina (Instytut Archeologii i Etnologii PAN) zaprezentowała rachunki miasta Krakowa na przełomie XV i XVI w., skupiając się na wydatkach komunalnych, a krakowskie bolączki budżetowe z okresu wczesnonowożytnego zreferował prof. Zdzisław Noga z Instytutu Historii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Z kolei zagadnienia związanego z handlem z Królestwem Polskim niewielkiego miasta węgierskiego (Budżet 4 H. Manikowska, Miasta i mieszczaństwo na ziemiach Polski w średniowieczu, w: Pytania o średniowiecze. Potrzeby i perspektywy badawcze polskiej mediewistyki, red. W. Fałkowski, Warszawa 2001, s. 109 n.

16 Roman Czaja, Edmund Kizik [4] miasta Bardiowa w XV w.) przedstawił prof. Stanisław A. Sroka z Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Do problematyki miast pruskich powrócono w wystąpieniach badaczy związanych z Instytutem Historii i Archiwistyki UMK, prof. Romana Czai, Wydatki i dochody Rady Miasta Elbląga w początkach XV wieku oraz mgr. Cezarego Kardasza, Rady miast nadbałtyckich na rynku renty w XIV i pierwszej połowie XV w. (Elbląg, Ryga, Rewal). Ostatnia część obrad zdominowana została przez nowożytną problematykę gdańską. Prof. Edmund Kizik (Instytut Historii PAN, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego) zarysował upowszechnienie się nowych sposobów prowadzenia ksiąg rachunkowych w Gdańsku, problem tzw. podwójnej włoskiej księgowości (Techniki prowadzenia księgowości miejskiej i kościelnej w Gdańsku od 2 połowy XVI w. do początku XIX w.) 5. Ostatni referenci z Instytutu Historii Uniwersytetu Gdańskiego analizowali możliwości wykorzystania ksiąg kamlarii w badaniach szczegółowych: dr Rafał Kubicki skupił się na analizie dochodów z młynów w gospodarce komunalnej Gdańska i Elbląga od drugiej połowy XV do XVIII w., dr Sławomir Kościelak zaś omówił lokaty klasztorne w kasie wpływów nadzwyczajnych gdańskiej kamlarii w XVII XVIII w. Po zakończeniu konferencji 29 VI 2009 r. odbyło się zebranie członków Komisji Historii Miast KNH PAN, której celem było podsumowanie działalności gremium oraz wskazanie kierunków dalszych działań. Przypomnijmy, że w bieżącej kadencji członkami Komisji byli: Maria Bogucka (Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora w Pułtusku), Roman Czaja (Instytut Historii i Archiwistyki UMK), Mateusz Goliński (Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego), Edmund Kizik jako przewodniczący (Instytut Historii PAN, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego), Jerzy Piekalski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego), Urszula Sowina (Instytut Archeologii i Etnologii PAN), Zdzisław Noga (Instytut Historii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie), Jacek Wijaczka (Instytut Historii i Archiwistyki UMK), Krzysztof Mikulski (Instytut Historii i Archiwistyki UMK), Hanna Zaremska (Instytut Historii PAN), Halina Manikowska (Instytut Historii PAN), Elżbieta Mazur (Instytut Archeologii i Etnologii PAN), Wiesław Długokęcki (Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskie- 5 Teksty Romana Czai i Edmunda Kizika zostaną opublikowane w późniejszym terminie, wydawcom udało się natomiast pozyskać interesujący artykuł dr. Marcina Grulkowskiego z gdańskiej pracowni Instytutu Historii PAN, poświęcony cłu funtowemu w działalności kancelarii Głównego Miasta Gdańska w XIV XV w., z pewnością wzbogaci on dyskusję na temat związków pomiędzy potrzebami fiskalnymi a działalnością kancelaryjną w miastach pruskich.

[5] Wstęp 17 go) oraz dr Rafał Eysymontt (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego). Materiały z dwóch konferencji naukowych zorganizowanych przez Komisję Historii Miast w latach 2004 i 2008 zostały opublikowane na łamach Kwartalnika Historii Kultury Materialnej 6. Wydaje się, że publikowanie zbiorczych wyników konferencyjnych w uznanych środowiskowo czasopismach daje znacznie lepszą gwarancję dotarcia do zainteresowanego czytelnika niż to bywa w przypadku osobnych, niskonakładowych wydawnictw, których często na próżno poszukiwać na półkach nawet poważnych bibliotek. Tym razem dzięki zaproszeniu redaktorów Roczników Dziejów Społecznych i Gospodarczych materiały będące pokłosiem niniejszej konferencji mogły ukazać się na łamach czasopisma, które bez wątpienia jest najwłaściwszym miejscem do prowadzenia dyskusji o kwestiach budżetów miejskich w dawnych wiekach. Podziękowanie za podjęcie inicjatywy składamy redaktorom RDSG, prof. Włodzimierzowi Mędrzeckiemu i prof. Jackowi Kochanowiczowi. Roman Czaja Edmund Kizik 6 Ścieki, kloaki i sekretnicy. Problemy oczyszczania miast środkowoeuropejskich w średniowieczu i w czasach nowożytnych od XV do drugiej połowy XIX wieku, red. E. Kizik, KHKM, t. 53, 2005, nr 3/4, s. 267 448 (zob. rec.: M. Goliń s k i, Wokół problemu wody i odpadów w dawnych miastach, Zapiski Historyczne 63, 2008, nr 1); Woda i wiatr, drewno i węgiel. Źródła i wykorzystanie energii w średniowieczu i epoce wczesnonowożytnej XIV pocz. XIX w., red. E. Kizik, KHKM, t. 56, 2008, nr 3/4.

ROCZNIKI DZIEJÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH Tom LXX 2010 A R T Y K U Ł Y JANUSZ TANDECKI RACHUNKOWOŚĆ I KSIĘGI RACHUNKOWE MIAST PRUSKICH W ŚREDNIOWIECZU WSTĘP DO PROBLEMATYKI Rachunki zapisywane na papirusie i tabliczkach glinianych lub woskowych znane są już z okresu starożytności. Zwyczaj prowadzenia tego rodzaju rozliczeń przejęło również średniowiecze, stosując do tego przede wszystkim tabliczki woskowe, pergamin i nieco później papier. Rachunkowość była znana i na znaczną skalę wykorzystywana także w miastach, zarówno w szeroko rozumianej administracji miejskiej oraz instytucjach i korporacjach zawodowych czy religijnych działających na ich terenie, jak i przez osoby prywatne, szczególnie kupców zajmujących się handlem dalekosiężnym, a także niektórych rzemieślników. Tego rodzaju księgowość, szczególnie kupiecka, rozwinęła się w XIII w. we Włoszech, skąd poprzez Niemcy dotarła na Śląsk, tereny państwa zakonnego w Prusach i pozostałe ziemie polskie. Na obszarach tych niemal we wszystkich miejskich kręgach zawodowych i społecznych praktycznie już od przełomu XIII i XIV w. umiejętność czytania, pisania i rachowania, prowadzenia ksiąg rachunkowych, przeliczania wartości różnych monet czy wystawiania weksli była wręcz niezbędna do prawidłowego funkcjonowania administracji miejskiej oraz w kręgach kupców i rzemieślników z miast dużych, a z czasem również małych i średnich (spełniających wówczas przede wszystkim funkcje składu miejscowych produktów rolnych, miejsc etapowych na trasach handlowych oraz lokalnych centrów wymiany). Potrzeby te pośrednio przyczyniły się do stosunkowo szybkiego rozwoju w tych ośrodkach średniowiecznego szkolnictwa miejskiego oraz umieszczania w programach istniejących w nich szkół również elementów kształcenia umiejętności praktycznych, takich jak np. prowadzenia korespondencji handlowej czy rozliczeń rachunkowych 1. 1 B. Penndorf, Geschichte der Buchhaltung in Deutschland, Leipzig 1913, s. 20 n.; M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce

20 Janusz Tandecki [2] Dowodem na wielką rolę i znaczenie zapisów rachunkowych w życiu gospodarczym i społecznym poszczególnych miast z terenu państwa zakonnego w Prusach może być fakt, że w tym czasie najczęściej najstarszą grupę wśród zachowanych urzędowych ksiąg miejskich z tego obszaru (szczególnie w ośrodkach dużych) stanowią przekazy dotyczące działalności fiskalnej rad i jej urzędów (np. Starego Miasta Elbląga, Chełmna, Głównego Miasta Gdańska i in.). Materiały tego typu występowały we wszystkich średniowiecznych miastach, bez względu na rodzaj prawa, na którym je lokowano 2. Prześledźmy je na przykładach pochodzących przede wszystkim ze Starego Miasta Torunia, gdzie archiwalia tego rodzaju zachowały się stosunkowo licznie. Najstarsze z nich powstały w pierwszej połowie XIV w. jako typowe księgi czynszowe. Dwa najwcześniejsze rękopisy tego rodzaju w XIX w. zostały wspólnie zszyte, oprawione oraz zatytułowane jako Zwei Zinsregister der Altstadt [Thorn]. Starszy z nich powstał najprawdopodobniej w 1318 r. i był użytkowany jeszcze przez kilka następnych lat, drugi wykonano nieco później, gdyż zawiera on wykazy czynszów z 1322 r. Pod względem budowy i zawartości treściowej księgi te są dość jednorodne: zaczynają się tytułami czynszów, po których następują nazwiska mieszczan, często z podaną sumą zobowiązań na rzecz miasta. W trakcie ich bieżącego użytkowania część pierwotnych nazwisk i niektóre sumy obciążeń zostały wydrapane pumeksem lub przekreślone, a w ich miejsce wpisano bardziej aktualne dane. Po spisach czynszów w źródłach tych zamieszczono też kilka pojedynczych not, informujących o innych zobowiązaniach podatkowych mieszczan toruńskich na rzecz miasta 3. Duże podobieństwo z powyższymi źródłami, przynajmniej jeśli chodzi o wygląd zewnętrzny i zawartość treściową, dostrzec można w zachowanej, kolejnej chronologicznie, staromiejskiej toruńskiej księdze podatkowej, powstałej w 1330 r., zatytułowanej w XIX w. jako Zinsbuch von Grundstücken der Altstadt 4. Powyższe rękopisy być może przedrozbiorowej, Wrocław Warszawa Kraków 1986, s. 258 259; H. Samsonowicz, Późne średniowiecze miast nadbałtyckich. Studia nad dziejami Hanzy nad Bałtykiem w XIV XV w., Warszawa 1968, s. 78 n. 2 Por. H. Samsonowicz, dz. cyt., s. 160, tab. 16, gdzie zestawienie urzędów miejskich i prowadzonych przez nie ksiąg. 3 Archiwum Państwowe w Toruniu (dalej cyt. AP Toruń), Katalog II III 61; czynsze te zostały wydane: Die ältesten Zinsregister der Altstadt Thorn, wyd. F. Prowe, Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn 39, 1931, s. 155 174. 4 AP Toruń, Katalog II III 62; czynsze te zostały wydane: Wykaz czynszów Starego Miasta Torunia z lat około 1330, wyd. T. Trzebiński, Zapiski TNT 10, 1935, s. 186 196.

[3] Rachunkowość i księgi rachunkowe miast pruskich w średniowieczu 21 ze względu na trwałość materiału, na którym zostały spisane (pergamin) przetrwały do dzisiaj praktycznie bez ubytków. W znacznie gorszym stanie dotrwał do chwili obecnej następny chronologicznie wykaz czynszów Starego Miasta Torunia, który powstał poprzez połączenie pięciu kart papierowych znalezionych w XIX w. na strychu ratusza staromiejskiego, które też dopiero wówczas opatrzono tytułem Zinsregister der Altstadt. Wykaz ten analogicznie jak w przypadku wcześniej omówionych przekazów pergaminowych początkowo spisano na luźnych składkach papieru. Już pierwszy rzut oka pozwala stwierdzić, że źródło nie zachowało się w całości (rozpoczyna się listą nazwisk bez żadnego nagłówka, a porównanie z innymi czynszami skłania do postawienia tezy, że brakuje w nim z ogólnej liczby 59 czterech pierwszych i dziesięciu ostatnich pozycji podatkowych) 5. W podobnie złym stanie przetrwały do końca XIX w. również inne zapisy czynszów, które podobnie jak ostatnio wymieniony rejestr nie doczekały się jeszcze edycji 6. Tego rodzaju księgi czynszów prowadzone były od końca XIII w. również w Starym Mieście Elblągu, a od kolejnego stulecia w Chełmnie, Głównym Mieście Gdańsku i innych interesujących nas ośrodkach miejskich 7. Część pobieranych przez Toruń czynszów zapisywano również na wspomnianych już tabliczkach woskowych (tego materiału pisarskiego używano także w kancelariach innych dużych i małych miast, np. Starego Miasta Elbląga, Głównego Miasta Gdańska czy śląskiej Legnicy), a notowane w nich rejestry podatkowe składały się z reguły z określonych rubryk, których pojedyncze elementy zaznaczano często odmiennym duktem pisma. Zastosowanie tabliczek woskowych jako materiału pisarskiego stwarzało możliwość poprzez wymazywanie starych zapisek i nanoszenie w to miejsce nowych ciągłego aktualizowania rejestru, co przynosiło spore oszczędności. Pozwalało też na wyjątkowo długie posługiwanie się poszczególnymi poliptykami tabliczek w kancelarii miejskiej (nawet przez 130 lat) 8. 5 AP Toruń, Katalog II III 72; sprawę ubytków i pierwotnej konstrukcji tego źródła omówiono już dokładnie w innym miejscu, zob. T. Jasiń ski, J. Tandecki, Literowy i równoległy system kancelaryjny w starotoruńskich poliptykach woskowych, St. Źródł., t. 28, 1983, s. 124 n. 6 Więcej na ten temat zob. J. Tandecki, Średniowieczne księgi wielkich miast pruskich jako źródła historyczne i zabytki kultury mieszczańskiej (organizacja władz, zachowane archiwalia, działalność kancelarii), Warszawa 1990, s. 147 148. 7 Tamże, zob. Wykaz zachowanych ksiąg na końcu monografii. 8 Tabliczki woskowe miasta Torunia ok. 1350 I poł. XVI w., wyd. K. Górski, W. Szczuczko, Warszawa Poznań 1980; edycja ta jeżeli idzie o metodę wydawniczą spotkała się ze sporą krytyką; zob. T. Jasiń ski, J. Tandecki, dz. cyt., passim;

22 Janusz Tandecki [4] Dużą grupę wśród pruskich archiwaliów miejskich o charakterze rachunkowo-finansowym tworzą księgi związane z poborem różnych podatków państwowych lub miejskich, wśród których na czoło wysuwają się księgi szosu był to podatek nadzwyczajny pobierany zarówno od majątku, jak i stołu (rodziny), uchwalany np. przez Hanzę, radę lub w wypadku tzw. szosu państwowego władze krajowe (por. Chełmno, Gdańsk, na Śląsku Wrocław i in.). Podatek ten pobierano od obywateli z reguły zgodnie z ich miejscem zamieszkania, w kolejności ulic lub też grupami zawodowymi. Najstarsza zachowana księga dotycząca poboru tego podatku w Starym Mieście Toruniu i na obszarze przedmieść, zatytułowana w XIX w. Schossbuch von der Altstadt und deren Vorstädten, pochodzi z 1394 r. Rękopis rozpoczyna się łacińskim nagłówkiem składającym się z daty rocznej oraz określenia wielkości pobieranego szosu, po którym wymieniono najpierw piętnaście nazwisk mieszczan, a następnie kolejno ulicami pozostałych podatników 9. Z tym przekazem ściśle łączy się inny toruński wolumen, zatytułowany Resten-Verzechnis am Umlageschoss der Altstadt. Pierwszych osiem kart tej księgi również odnaleziono w XIX w. na strychu ratusza, a następnie zszyto je z dalszą częścią źródła, przechowywaną wcześniej oddzielnie (obie składki, o czym świadczy zarówno dukt pisma, jak i ich uzupełniająca się wzajemnie zawartość treściowa, w średniowieczu tworzyły całość). W rękopisie tym pisarz kolejno wpisywał nazwy ulic i nazwiska osób przy nich zamieszkujących, które zalegały z płaceniem szosu w 1396 i 1398 r. 10 Nie zawsze pobór tego podatku odnotowywano w miastach wyłącznie w odrębnych księgach szosu. Niekiedy co można zaobserwować w przypadku szosu pobieranego w Toruniu w 1454 i 1462 r. fragmenciż, Tabliczki woskowe miasta Torunia. W odpowiedzi na artykuł Karola Górskiego i Witolda Szczuczki Paraleizm rachunkowości a filiacje rękopisów, St. Źródł., t. 30, 1987, s. 258 271; T. Jasiń s k i, Tabliczki woskowe w kancelariach miast Pomorza Nadwiślańskiego, Warszawa 1991, s. 57 n., 70 157. 9 AP Toruń, Katalog II III 69; źródło to zostało wydane w: Księgi szosu i wykazy obciążeń mieszkańców Starego Miasta Torunia z lat 1394 1435, wyd. K. Mikulski, J. Tandecki, A. Czacharowski (Źródła do Dziejów Średniowiecznego Torunia, 1), Toruń 2002, s. 1 86. Por. też np. Wrocławskie księgi szosu z lat 1370 1404 / Libri exactionis civitatis Wratislaviensis de annis 1370 1404, wyd. M. Goliński, Wrocław 2008. 10 Katalog II III 70; źródło to zostało wydane w: Księgi szosu i wykazy obciążeń mieszkańców Starego Miasta Torunia z lat 1394 1435..., s. 87 120. W Głównym Mieście Gdańsku najstarsza księga szosu przetrwała od 1416 r.; AP Gdańsk, 300,12/395. Por. też P. O l i ń s k i, Die Danziger Stadtbücher im 14. und der ersten Hälfte des 15. Jahrhundert, w: Verwaltung und Schriftlichkeit in den Hansestädten, wyd. J. Sarnowsky, Trier 2006 (Hansische Studien, 16), s. 115 n.

[5] Rachunkowość i księgi rachunkowe miast pruskich w średniowieczu 23 ty wykazów płatników tego podatku z terenu miasta czy przedmieść wpisywano zapewne tylko do ogólnej księgi kamlarii 11. Toruń, podobnie jak i większość pozostałych miast z omawianego terenu (Elbląg, Gdańsk, Chełmno, Braniewo i inne pruskie ośrodki miejskie), często musiał partycypować również w wystawianiu zbrojnych na różne wyprawy wojenne organizowane przez władze państwowe. Jedną z nich była zorganizowana w 1398 r. przez Zakon Krzyżacki wyprawa na wyspę Gotlandię. Do dzisiaj przetrwały dwa rękopisy informujące o obciążeniach miasta związanych z tymi wydarzeniami. Pierwszy z nich, zatytułowany w XIX w. Stammrolle der Thorner Bürgerschaft (Wepener, Reislute, ihre Bewaffnung), zawiera m.in. podane indywidualnie lub w ramach korporacji zawodowych wykazy mieszczan zobowiązanych do dostarczenia zbrojnych na wyprawę na Gotlandię oraz spis właścicieli domów w Starym Mieście Toruniu zobowiązanych do służby wojskowej z ok. 1401 r. 12 Drugi określony już w archiwum toruńskim jako Kostenrechnungen von den Kriegszuge (hansischen) nach Gothland obejmuje ogólne rozliczenia kosztów wyprawy na Gotlandię w 1398 r. 13 Uzupełnieniem tych przekazów są spisy członków cechów Starego Miasta Torunia zobowiązanych do świadczeń wojskowych z ok. 1401 r. 14 oraz ale to dotyczy już innych wydarzeń wojennych wykaz wydatków miasta poniesionych w 1409 r. przy zdobywaniu Złotorii i Bobrownik 15. Księgi i rachunki wojenne zachowały się również wśród archiwaliów Elbląga i Gdańska 16. Na zakończenie oma- 11 Zob. Wykaz szosu płaconego przez mieszczan toruńskich na podstawie ustawy Stanów Pruskich z 13 VII 1454 r., Wykaz szosu ze Starego Miasta i Rybaków z 1462 r., Wykaz szosu z Nowego Miasta z 1462 r., w: Księga kamlarii miasta Torunia 1453 1495, wyd. K. Kopiński, K. Mikulski, J. Tandecki, Toruń 2007 (Źródła do Dziejów Średniowiecznego Torunia, 3), s. 5 11, 186 224. 12 AP Toruń, Katalog II IV 2; źródło w części opublikowała K. Ciesielska: Wykazy mieszczan toruńskich zobowiązanych do udziału w wyprawach krzyżackich na Gotlandię w latach 1398 1408, Zapiski Historyczne 32, 1967, z. 4, s. 79 98, a brakującą część: Wykaz właścicieli domów kupieckich w Starym Mieście Toruniu zobowiązanych do służby wojskowej z około 1401 r., w: Księgi szosu i wykazy obciążeń mieszkańców Starego Miasta Torunia z lat 1394 1435..., s. 121 134. 13 AP Toruń, katalog II IV 1. 14 AP Toruń, Katalog I, nr 1079, 1080, 1081; źródła te wydano: Wykazy członków cechów Starego Miasta Torunia zobowiązanych do świadczeń wojskowych z około 1401 roku, w: Księgi szosu i wykazy obciążeń mieszkańców Starego Miasta Torunia z lat 1394 1435..., s. 135 167. 15 I. Janosz-Biskupowa, Materiały dotyczące udziału Torunia w wyprawie krzyżackiej na ziemię dobrzyńską w r. 1409, Zapiski Historyczne 25, 1960, z. 2, s. 83 101. 16 J. Tandecki, Średniowieczne księgi..., zob. Wykaz zachowanych ksiąg na końcu monografii.

24 Janusz Tandecki [6] wiania ksiąg powstałych w związku z zobowiązaniami militarnymi władz Starego Miasta Torunia i podległych im urzędów przynajmniej kilka słów powiedzieć należy o serii liczącej kilka ksiąg rachunkowych z okresu wojny trzynastoletniej (1454 1466) z Zakonem Krzyżackim, które mimo że często łączono je z tzw. Archiwum Ziem Pruskich niewątpliwie wytworzone zostały w kancelarii toruńskiej i przechowywano je w archiwum w Toruniu. Źródła te najogólniej mówiąc zawierają rozliczenia wpływów i wydatków miasta Torunia i stanów pruskich na prowadzenie wspomnianych działań wojennych 17. Oprócz ogólnych obciążeń fiskalnych czy wojskowych na obywateli Torunia w średniowieczu nakładano też wiele innych ciężarów. Jednym z nich były szarwarki, czyli obowiązek bezpłatnego wykonania pieszo lub z koniem i wozem (zależnie od majątku danej osoby) określonych prac na rzecz miasta. Spisywano je na wąskich paskach pergaminu łączonego w długie zwoje lub na składkach papierowych, na których wyszczególniano według ulic nazwiska mieszczan oraz ciążące na nich zobowiązania 18. Ze średniowiecza z terenu Torunia zachowało się też wiele woluminów z zapisami różnych opłat uiszczanych przez przedstawicieli określonych grup zawodowych, np. kupców. Przykładem tego mogą być księgi cła funtowego (w XIX w. zinwentaryzowano je jako Pfundzoll- -Rechnung ), w których najczęściej zapisywano nazwiska kupca (niekiedy z odwzorowanymi gmerkami), ilość i rodzaj wywożonego towaru oraz wysokość uiszczanego cła 19, lub też wykazy osób płacących podatki od towarów przywożonych do miasta ( Von deme leytegelde ) 20. Tylko Gdańska i Elbląga (później Królewca) dotyczyła sprawa poboru cła 17 AP Toruń, Katalog II IV 3, 4, 5; AP Toruń, Katalog II XVI 12b, 15, 16, 17, 18. Część z nich została wydana drukiem, np. Księga Theudenkusa, wyd. L. Koczy, Toruń 1937; Księga długów miasta Torunia z okresu wojny trzynastoletniej, wyd. K. Ciesielska, I. Janosz-Biskupowa, Toruń 1964; Księga żołdu Związku Pruskiego z okresu wojny trzynastoletniej 1454 1466, wyd. A. Czacharowski, Toruń 1969. 18 AP Toruń, Katalog I, nr 866 i 889; AP Toruń, Katalog II III 74; źródła te wydano: Das Geburtshaus des Nicolaus Coppernicus. Eine Niederlegung, Anhang, wyd. A. Adolph, Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn 4, 1882, s. 25-47; Wykazy właścicieli domów w Starym Mieście Toruniu zobowiązanych do szarwarków miejskich z 1428 r., w: Księgi szosu i wykazy obciążeń mieszkańców Starego Miasta Torunia z lat 1394 1435..., s. 168 181; Wykazy mieszkańców Starego Miasta Torunia obciążonych szarwarkami miejskimi z 1435 r., tamże, s. 182 212. 19 AP Toruń, Katalog II III 65; AP Toruń, Katalog II III 64; źródła te częściowo opublikował L. Koczy: Materiały do dziejów handlu Hanzy Pruskiej z Zachodem, Rocznik Gdański 7/8, 1935, s. 281 328. 20 AP Toruń, Katalog II III 65a.

[7] Rachunkowość i księgi rachunkowe miast pruskich w średniowieczu 25 palowego pobieranego od statków za wywożone lub przywożone towary. Na czele komory palowej stało dwóch członków rady miejskiej (Pfalherren), którym podlegali m.in. pisarze prowadzący księgi i wydający przepustki. Ich zadaniem było nadzorowanie prawidłowego poboru tego podatku oraz wydatkowanie uzyskiwanych sum na konserwację i rozbudowę urządzeń portowych 21. Specyficzną grupę wśród pruskich archiwaliów miejskich tworzą księgi rachunkowe, a właściwie doroczne rozliczenia poszczególnych urzędów miejskich, przedkładane radzie. Najstarsze chronologicznie rękopisy ze Starego Miasta Torunia z tej serii dotyczą działalności urzędu budowlanego ( Rechnungen des Bauamtes ) 22, cegielnianego i wapienniczego ( Rechnungen des Ziegelamtes, Rechnungen des Kalk- und Ziegelamtes ) 23, leśnego ( Rechnungen des Stadtwaldamtes ) 24, masztalarskiego i fosowego ( Marssal- und Grabenamtes Rechnungen ) 25, młyńskiego 26, winiarskiego ( Wynamacht ) 27 i piwnicznego ( Rechnungen des Kelleramtes ) 28 czy opiekuńczego (powołano go do zarządzania majątkiem ruchomym i nieruchomym sierot po obywatelach miasta, nieposiadających innych krewnych lub opiekunów). Księgi tego ostatniego urzędu dotyczą głównie pożyczania lub przekazywania w użytkowanie na określonych warunkach pieniędzy lub innego majątku sierocego konkretnej osobie oraz informują o dokonanych rozliczeniach 29. Wszystkie wspomniane wyżej obliczenia rachunkowe sporządzane były przypuszczalnie na podstawie brudnopisów używanych podczas bieżącego urzędowania przez rajców stojących na czele urzędu. Zapewne podobnie o czym świadczą zapisy z terenu Starego Miasta Elbląga swoje przychody i rozchody notowali urzędnicy również w innych ośrodkach miejskich z terenu Prus 30. 21 J. Tandecki, Średniowieczne księgi..., s. 34, zob. też Wykaz zachowanych ksiąg na końcu monografii; H. Samsonowicz, dz. cyt., s. 168; K. Komsta, Gdańskie księgi wpisów, w: 100 lat Archiwum Państwowego w Gdańsku. Sesja jubileuszowa 8 VI 2001, red. A. Przywuska, I. Rdzanek, Gdańsk 2001, s. 203. 22 AP Toruń, Katalog II XVI 6, 14, 19. 23 AP Toruń, Katalog II XVI 5, 9. 24 AP Toruń, Katalog II XVI 13. 25 AP Toruń, Katalog II XVI 7. 26 AP Toruń, Katalog II XVI 10. 27 AP Toruń, Katalog II XVI 3. 28 AP Toruń, Katalog II XVI 11. 29 AP Toruń, Katalog II III 66, 67; druk: Księgi małoletnich z lat 1376 1429, wyd. K. Mikulski, J. Tandecki, Toruń 2002 (Źródła do Dziejów Średniowiecznego Torunia, 2). 30 Por. Nowa księga rachunkowa Starego Miasta Elbląga 1404 1414, cz. 1: 1404 1410, wyd. M. Pelech, Warszawa Poznań Toruń 1987, s. IX.

26 Janusz Tandecki [8] Oprócz wspomnianych rachunków urzędów miejskich przedkładanych w końcu kadencji radzie toruńskiej (często za pośrednictwem urzędu kamlarskiego, odpowiedzialnego za zarząd finansami miejskimi, czyli prowadzenie wszystkich spraw związanych z dochodami i wydatkami miasta), rajcom dawano do zatwierdzenia również wiele innych rozliczeń, z których zachowały się np. rachunki za przygotowanie uczty i prezentów dla wielkiego mistrza w 1407 r. 31 oraz inne 32. Analogiczne ogólne księgi rachunkowe i inwentarzowe oraz pojedyncze rachunki przetrwały do dzisiaj chociaż w nieco mniejszej liczbie również wśród archiwaliów braniewskich, chełmińskich, elbląskich i gdańskich 33. Omówione rozliczenia, przedkładane przez poszczególne urzędy miejskie i osoby prywatne, znajdowały swoje odzwierciedlenie w ogólnych sprawozdaniach finansowych przedstawianych przez radę (burmistrza i kamlarza) na zakończenie kadencji, a informujących o szczegółowych i ogólnych dochodach i wydatkach miasta w okresie sprawozdawczym. Kamlarze musieli też prowadzić przez cały okres swego urzędowania księgi, w których notowano rozliczenia bieżące 34. Nieco inaczej rozwiązywano te sprawy np. w Starym Mieście Elblągu, którego zachowana księga rachunkowa zawiera przychody i rozchody zarówno obydwu burmistrzów, jak i kamlarzy do spraw wewnętrznych i zewnętrznych, szafarzy bałgijskich i kilku innych urzędników, którzy otrzymywali fundusze od pierwszego kamlarza 35. Mniej lub bardziej podobne woluminy występowały też co częściowo już sygnalizowano w innych pruskich i polskich ośrodkach miejskich (Kraków, Lublin, Poznań), chociaż w niektórych z nich spotykamy również rodzaje ksiąg typowe tylko dla miast z określonego 31 AP Toruń, Katalog II V 1; druk: Rachunki z uczty wydanej na cześć wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen w Toruniu w 1407 r., wyd. B. Herdzin, P. Oliński, w: Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu, red. R. Czaja, J. Tandecki, Toruń 1996, s. 295 301. 32 Zob. np. AP Toruń, Katalog II XVI 2 i 12. 33 J. Tandecki, Średniowieczne księgi..., zob. Wykaz zachowanych ksiąg na końcu monografii. 34 AP Toruń, Katalog II III 73; AP Toruń, Katalog II XVI 10, s. 41 46; AP Toruń, Katalog II XVI 76; ta ostatnia księga została opublikowana: Księga kamlarii miasta Torunia 1453 1495... W Głównym Mieście Gdańsku najstarsza księga kamlarska zachowała się z 1379 r.; zob. M. Grulkowski, Najstarsza księga kamlarska Głównego Miasta Gdańska jako źródło historyczne, w: Komturzy, rajcy, żupani. Studia z dziejów średniowiecza, red. B. Śliwiński, Malbork 2005 (Studia z Dziejów Średniowiecza, 11), s. 123 164. 35 Nowa księga rachunkowa Starego Miasta Elbląga..., cz. 1, s. VIII IX.