Ziemniak Polski 2010 nr 3 1 MASZYNY DO PRODUKCJI ZIEMNIAKÓW DLA MAŁYCH PLANTACJI dr hab. inż. Kazimierz Jabłoński, prof. PK Politechnika Koszalińska, Katedra Agroinżynierii ul. Racławicka 15-17, 75-620 Koszalin O becnie w Polsce jeszcze około połowy wszystkich gospodarstw rolnych uprawia ziemniaki na łącznej powierzchni ok. 500 tys. ha. Pod względem areału uprawy jesteśmy dziś największym producentem ziemniaków w Unii Europejskiej. Jednak uzyskiwane niskie plony, średnio ok. 20 t/ha, są efektem dużego rozdrobnienia plantacji, uprawy na glebach lekkich V i VI klasy bonitacyjnej i zaniedbań w agrotechnice. Poza tym niski poziom kwalifikacji rolników, producentów ziemniaków, przy niewielkim zużyciu nawozów mineralnych i środków ochrony roślin oraz niedostatecznej wymianie sadzeniaków, wpływa na to, że przeciętne plony u nas są ponad 2-krotnie niższe niż w większości krajów Unii Europejskiej. Przeciętna wielkość plantacji, wynosząca poniżej 0,5 ha, jest kluczowym czynnikiem utrudniającym rozwój mechanizacji w całym procesie produkcji. Powoduje to, że krajowi producenci maszyn specjalistycznych do ziemniaków wytwarzają tanie, uproszczone typy sadzarek, obsypników, kopaczek lub kombajnów do zbioru o niskiej wydajności dla małych plantacji i bardziej zaawansowane technicznie, zbliżone do standardów zachodnich nowoczesne maszyny dla plantacji średnich i większych. Najwięcej małych plantacji ziemniaka, o powierzchni 0,2-2,0 ha, znajduje się w południowo-wschodniej i centralnej części Polski, a plantacji średniej wielkości, o powierzchni 2,0-5 ha w części zachodniej i północnej. Przy względnie taniej sile roboczej w Polsce rolnicy mają jednak wrażenie, że koszty mechanizacji produkcji ziemniaków są bardzo wysokie, chociaż ceny maszyn o podobnych parametrach jakości i wydajności są kilkakrotnie niższe niż na Zachodzie. Koszty mechanizacji można obniżyć tylko poprzez zwiększenie sezonowego wykorzystania maszyn i poprawę organizacji pracy. Sadzarka 2-rzędowa powinna w sezonie zasadzić ziemniaki na areale 30-40 ha. Przy pełnym wykorzystaniu 1-rzędowy kombajn ziemniaczany w zależności od typu powinien w sezonie wykopać 30-50 ha ziemniaków. Znając wyposażenie gospodarstw w maszyny do sadzenia i zbioru, można wnioskować, że jeśli całą powierzchnię upraw ziemniaka sadziłoby się sadzarkami i zbierało kombajnami, wówczas na 1 sadzarkę wypada 1,5 ha, a na 1 kombajn do zbioru, niezależnie od typu ok. 6,5 ha ziemniaków. Należy podkreślić, że ponad 40% powierzchni ziemniaków zbiera się kopaczkami. Dane te dobitnie świadczą o tym, że sezonowe wykorzystanie maszyn jest minimalne. Wymienione maszyny specjalistyczne nie będą właściwie wykorzystane przez indywidualnego rolnika, dlatego koszty stałe amortyzacji, oprocentowania kredytów, konserwacji i napraw bieżących są bardzo wysokie. Zespołowe użytkowanie maszyn specjalistycznych do sadzenia, pielęgnacji i zbioru, szczególnie na małych areałach, w różnych formach, jest nakazem chwili, jeśli poważnie myśli się o unowocześnieniu i pełnym zmechanizowaniu produkcji oraz zbliżeniu do standardów światowych. W rejonach intensywnej produkcji ziemniaków powinny powstawać grupy producentów ziemniaków, spółdzielnie lub spółki wspólnie korzystające z usług mechanizacyjnych, zaopatrzenia w środki produkcji (sadzeniaki, nawozy i środki ochrony roślin) oraz sprzedaży. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że barierą wspólnego użytkowania maszyn jest zagrożenie bakteriozą pierścieniową ziemniaka (Cms). W krajach o wysokim poziomie rolnictwa ponad 75% nakładów na produkcję ziemnia-
2 Ziemniak Polski 2010 nr 3 ków pochłaniają koszty związane z mechanizacją. W Polsce koszty mechanizacji prac są także relatywnie wysokie z uwagi na niekorzystną strukturę wielkości gospodarstw, małe plantacje i niski stopień wykorzystania istniejących maszyn w sezonie agrotechnicznym. Zmniejszenie tych kosztów nawet o 50% można uzyskać dzięki wspólnemu użytkowaniu maszyn, jak sadzarki, obsypniki, opryskiwacze, rozdrabniacze łęcin, kopaczki, kombajny czy urządzenia do sortowania i konfekcjonowania, lub korzystaniu z usług tworzących się od wielu lat kółek mechanizacyjnych czy prywatnych firm wykonujących usługi mechanizacyjne na zamówienie. Dobór maszyn do produkcji ziemniaków na małych plantacjach Ponad 80% powierzchni uprawy ziemniaków w kraju zajmują niewielkie plantacje, do 2 ha, dlatego aby osiągnąć pełne zmechanizowanie prac na tych polach, należy stosować do sadzenia 2-rzędowe sadzarki i obsypniki, a do zbioru kopaczki 1- lub 2-rzędowe lub usługowo kombajny. W użytkowaniu rolników znajdują się jeszcze 2-rzędowe sadzarki tarczowo-chwytakowe, które przez dziesiątki lat były importowane z byłej Czechosłowacji, a obecnie według czeskich wzorów produkowana jest w kraju sadzarka S 208 Solan (rys. 1). według wielkości i prędkość sadzenia 4-6 km/godz. oraz oddzielnie sadzenie każdej frakcji po odpowiednim ustawieniu sadzarki. Rozsortowanie sadzeniaków przynajmniej na dwie frakcje: małe (o średnicy 30-45 mm) i duże (45-60 mm) pozwala na dość równomierne sadzenie tą sadzarką i umożliwia dostosowanie gęstości sadzenia do wielkości sadzeniaka. Dość dobrymi parametrami sadzenia charakteryzują się bardzo tanie 2-rzędowe sadzarki łańcuchowo-czerpakowe S 208, S 210 Biedaszki, S 227 AKPIL (rys. 2), S 231 TANKPOL i S 239 BOMET (rys. 3). Są to maszyny posiadające czerpakowy system wysadzania z pojedynczym szeregiem czerpaków przymocowanych do łańcucha tulejowo-rolkowego napędzanego przez koła jezdne. Sadzarki te, o pojemności zbiornika 200-300 kg, dają możliwość rozstawy międzyrzędzi od 62,5 do 67,5 cm, a niektóre nawet do 75 cm. Poprzez zmianę obwodu kół napędowych o segmentowej budowie można uzyskać 3 lub 4 gęstości sadzenia od 24 do 36 cm w rzędzie. Głębokość sadzenia jest regulowana poprzez opuszczanie lub podnoszenie redlic wygarniających, a wysokość obsypywania przez regulację zagarniaczy, najczęściej skrzydełkowych. Wadą sadzarek łańcuchowo-czerpakowych jest mały zakres gęstości sadzenia oraz znaczne uszkodzenia sadzeniaków przez łańcuchy z czerpakami, które pracują na całej głębokości zbiornika. Ponadto jednakowa wielkość czerpaków przy niewyrównanych sadzeniakach powoduje, że małe bulwy są pobierane niekiedy po kilka do jednego czerpaka, a urządzenie wstrząsowe nie zabezpiecza dostatecznie przed wysadzaniem bulw podwójnie. Zbyt duże sadzeniaki mogą spadać z czerpaków i powstają przepusty. Rys. 1. 2-rzędowa sadzarka łańcuchowo-czerpakowa S 208 Solan Sadzarki tarczowo-chwytakowe mogą pracować w rozstawie rzędów 62,5, 67,5 i 70 cm. Przez odpowiednie ustawienie przekładni kół zębatych można uzyskać gęstość sadzenia w rzędzie 21, 25, 30, 35 i 40 cm. Zadowalającą dokładność sadzenia można uzyskać, stosując sadzeniaki rozsortowane
Ziemniak Polski 2010 nr 3 3 Rys. 2. Sadzarka łańcuchowo-czerpakowa S 227 AKPIL z siewnikiem do nawozu Rys. 3. Sadzarka łańcuchowo-czerpakowa S 239 BOMET W sadzarkach tych nie należy ładować sadzeniaków do pełnego zbiornika, gdyż pracujące w całej masie czerpaki tworzą kopczyki i sadzeniaki wypadają poza maszynę. Zaletą tych sadzarek, obok niskiej ceny i prostej konstrukcji, jest możliwość wykorzystania korpusów obsypujących po zdemontowaniu sadzarki jako obsypnika do pielęgnacji ziemniaków. W niektórych typach sadzarek jest możliwość zamontowania siewnika nawozowego do jednoczesnego rzędowego nawożenia i urządzeń do zaprawiania sadzeniaków lub wysiewu granulatów ochrony roślin. Sadzarki taśmowo-czerpakowe 2-rzędowe S 211 i 4-rzędowe S 221/1 produkcji Remprodex są maszynami nowoczesnymi wyposażonymi w taśmowo-czerpakowy system wysadzający z dwoma rzędami czerpaków umocowanych do taśmy napędzanej przez koła jezdne. Mogą być wyposażone, na życzenie nabywcy, w zagarniacze skrzydełkowe lub talerzowe oraz metalowe lub ogumione koła napędowe. Poprzez przekładnię zębowo-łańcuchową można uzyskać 9-15 gęstości sadzenia w zakresie 17-40 cm w rzędzie. Dają możliwość przestawienia rozstawy międzyrzędzi od 67,5 do 75,0 cm. Redlice wygarniające pozostawiają klinowy kształt rowka, utrudniający toczenie się sadzeniaków na boki oraz do tyłu. Głębokość sadzenia reguluje się przez podnoszenie lub opuszczanie redlic wygarniających i na tulejach ustalających pochylenie sadzarki względem kół napędowych. Wszystkie sadzarki tego producenta mają czerpaki przystosowane do wkładek zwiększających i zmniejszających i umożliwiają dokładne sadzenie sadzeniakami jednolitymi o różnym kalibrażu. Sadzarki taśmowo-czerpakowe S 222 w kilku wersjach 2- lub 4-rzędowych, wyposażone w podwójne szeregi czerpaków, są produkowane obecnie w FMR Agromet w Brzegu, ostatnio pod nazwą Kora 2 i Kora 4 (rys. 4 i 5). Przekładnia łańcuchowa umożliwia uzyskanie 15 gęstości sadzenia w zakresie 14,5-45 cm. Możliwa jest rozstawa międzyrzędzi od 67,5 do 75,0 cm. Głębokość sadzenia jest regulowana przez opuszczanie lub podnoszenie redlic wygarniających lub stopniem nachylenia sadzarki względem kół napędowych. Wysokość obsypywania oraz kształt redlin są regulowane przez odpowiednie ustawienie zagarniaczy talerzowych. Sadzarka S 222/1 dla małych plantacji ma dodatkowe wyposażenie w postaci pomostu na skrzynki podkiełkowniki, koła kopiujące i wibratory napędzane elektrycznie. Sadzarki są wykorzystywane przede wszystkim do sadzenia podkiełkowanych bulw wczesnych odmian na wczesny zbiór na otwartym polu lub następnie przykrywanych agrowłókniną.
4 Ziemniak Polski 2010 nr 3 Rys. 4. Sadzarka S 222 (Kora 2) z siewnikiem do rzędowego nawożenia Sadzarki S 211 lub S 222 mogą być agregatowane z siewnikiem do rzędowego nawożenia podczas sadzenia oraz urządzeniami zaprawiającymi sadzeniaki. Rzędowy wysiew nawozów podczas sadzenia pozwala ograniczyć liczbę przejazdów ciągnika na polu i umożliwia uzyskanie wysokiego plonu przy mniejszym zużyciu nawozów i paliwa. Pielęgnacja ziemniaków ma za zadanie walkę z chwastami, utrzymanie gleby w stanie spulchnionym oraz właściwe ukształtowanie redlin. Prawidłowo uformowana redlina powinna mieć kształt spłaszczonego stożka o wysokości od 20 cm na glebach lekkich i do 24 cm na glebach średnich i zwięzłych. W tak ukształtowanych redlinach są doskonałe warunki do tworzenia stolonów i tuberyzacji, a w plonie występuje minimalna ilość bulw zazielenionych i porażonych zarazą ziemniaka. Do pielęgnacji ziemniaków na małych plantacjach można zastosować 2- lub 4-rzędowe obsypniki wyposażone w korpusy obsypnika, zęby sprężynowe, spulchniacze grzbietów redlin i zgrzebła, które przy odpowiedniej regulacji pozwalają na skuteczną walkę z chwastami do wschodów ziemniaka i po wschodach oraz właściwe uformowanie redlin. Obsypniki 2- i 4-rzędowe P 447 z pełnym wyposażeniem lub w wersji uproszczonej produkowane są przez ZM Agromet Jawor (rys. 6). Zakłady produkują również wieloraki P 705/1, które mogą pracować jako pielniki lub, po zmianie elementów roboczych, jako obsypniki. Dwurzędowy obsypnik aktywny z urządzeniami do formowania redlin P 468 produkcji AKPIL Pilzno, bardzo wskazany na gleby zwięzłe, może po wymianie wału pielnika na wał z nożami kątowymi pełnić funkcję glebogryzarki, a po zamontowaniu bijaków rozdrabniacza łęcin. Rys. 5. Sadzarka S 222 z pomostem do sadzenia bulw podkiełkowanych Rys. 6. Obsypnik P 447/1 z pełnym wyposażeniem Dla małych plantacji Remprodex produkuje nowoczesne 2-rzędowe obsypniki z urządzeniami do formowania redlin UF0 97/1 na rozstawę 70 i 75 cm (rys. 7). Maszyny są szczególnie przydatne do obsypywania redlin przed wschodami ziemniaków tuż przed opryskiem herbicydem. Odpowiednio wyprofilowane redliny wpływają korzystnie na rozwój roślin i jakość plonu. Pozwalają na utrzymanie równomiernej wilgotności gleby i ograniczają ilość brył. Obsypniki z formowaniem redlin są dość drogie i powinny być użytkowane przez grupy producentów ziemniaka lub kółka maszynowe.
Ziemniak Polski 2010 nr 3 5 Rys. 7. Obsypnik UFO 97/1 z formowaniem redlin Mechaniczne lub chemiczne zniszczenie łęcin i chwastów przyśpiesza dojrzewanie bulw oraz ułatwia zbiór. Łęciny należy zniszczyć w zależności od stopnia dojrzałości na 1-3 tygodnie przed planowanym terminem kopania. Właściwą maszyną do tego celu jest 2- lub 4-rzędowy rozdrabniacz bijakowy. Różna długość bijaków tych maszyn pozwala na dokładne rozdrobnienie łęcin stojących i leżących w bruzdach. Zawieszane rozdrabniacze bijakowe: Z 366 (rys. 8) i Z 319/1 na rozstawę 62,5-67,0 cm oraz Z 366/1 i Z 322 na rozstawę międzyrzędzi 75,0 cm mogą być produkowane na zamówienie w FMR Agromet w Brzegu. Zbiór jest najtrudniejszym i najbardziej pracochłonnym elementem technologii produkcji ziemniaków i pochłania w zależności od rodzaju zastosowanych maszyn od 60 do 180 rbh/ha. Od sposobu zbioru w dużym stopniu zależy jakość ziemniaków jadalnych i do przetwórstwa, wartość nasienna sadzeniaków oraz trwałość przechowalnicza bulw niezależnie od sposobu przechowywania. Szacuje się, że obecnie już ponad 95% areału ziemniaków w Polsce zbiera się mechanicznie za pomocą kopaczek z rozrzutnikiem gwiazdowym, kopaczek wibracyjnych, przenośnikowych i kombajnów. Udział zbioru kombajnowego ocenia się na ok. 70% areału uprawy ziemniaków. Na małych plantacjach u rolników korzystających z pomocy sąsiedzkiej dość często używane są jeszcze 1-rzędowe kopaczki gwiazdowe, wibracyjne lub przenośnikowe. Kopaczki wibracyjne, takie jak Z 625, Z 629, Z 641, Z 648 (rys. 9), są w dalszym ciągu produkowane przez wielu producentów w Polsce. Kopaczki te po wymianie części wyorującej mogą być wykorzystywane w gospodarstwie do zbioru buraków, marchwi i innych korzeniowych. Rys. 9. Kopaczka wibracyjna Z 648 Rys. 8. 2-rzędowy rozdrabniacz bijakowy do łęcin Z 366 Są to maszyny lekkie i tanie, charakteryzujące się bardzo małym wskaźnikiem uszkodzeń bulw, ale wymagają dobrego przygotowania plantacji i dużego nakładu roboczogodzin na ręczny zbiór. Dla małych plantacji oraz zbioru poletek w doświadczalnictwie ziemniaka AKPIL Pilzno produkuje zawieszaną 1-rzędową kopaczkę przenośnikową Z 632 (rys. 10), a KFMR Krukowiak 1- -rzędową kopaczkę Z 649 z przenośnikiem poprzecznym. Znacznie większe wydajności zbioru uzyskuje się kopaczką przenośnikową 2-rzędową. Nowe typy kopaczek przenośnikowych Z 625 i Z 628 produkcji FMiU Strzelce Opolskie, obecnie Z 653 produkcji KFMR Krukowiak (rys. 11), Z 640 Wega produkcji FMR Agromet Brzeg (rys. 12) i Z 662 AKPIL Pilzno są wyposażone w przenośniki odsiewające izolowane otuliną gumową, zmniejszające uszkodzenia bulw, oraz w kroje tarczowe przeciwdziałające zapychaniu się i
6 Ziemniak Polski 2010 nr 3 staczaniu ziemniaków pod koła kopaczki powodujące ich uszkodzenia. Kopaczki zawieszane pozwalają na łatwe manewrowanie na nawrotach i mogą one zbierać ziemniaki w rozstawie 67,5-75,0 cm. Jednak ręczny zbiór ziemniaków po tych kopaczkach wymaga nakładu ok. 100 rbh/ha. Rys. 12. Kopaczka 2-rzędowa Z 640 Wega Rys. 10. Kopaczka przenośnikowa Z 632 Kopaczka Z 651 jest wyposażona w pomost do obsługi i zasilana z hydrauliki ciągnika. Podkopana redlina jest przenoszona na długi odsiewacz przenośnikowy, gdzie następuje odsiewanie gleby. Następnie ziemniaki wraz z zanieczyszczeniami spadają na środkowy przenośnik stołu przebierczego, skąd robotnicy przekładają bulwy na boczne przenośniki, którymi są one przenoszone do workownic. Zanieczyszczenia oraz bulwy macierzyste lub nadgniłe spadają z przenośnika środkowego na ziemię. Kopaczka może pracować w rozstawie 62,5- -75,0 cm przy prędkości roboczej 0,7-1,0 km/godz. Ładowność pomostu do 200 kg, wydajność 0,03-0,05 ha/godz. Rys. 11. Kopaczka 2-rzędowa Z 653 Do zboru ziemniaków na wczesny zbiór można stosować 1-rzędową kopaczkę Z 651 ze stołem przebierczym produkcji KFMR Krukowiak (rys. 13). Praca tej maszyny eliminuje ręczne uciążliwe zbieranie ziemniaków z ziemi oraz konieczność noszenia koszy lub skrzynek jak w przypadku kopaczek gwiazdowych, wibracyjnych lub przenośnikowych. Może być przystosowana również do podbierania cebuli i zbioru warzyw korzeniowych. Rys. 13. Kopaczka 1-rzędowa ze stołem przebierczym Z 651/1 Krukowiak
Ziemniak Polski 2010 nr 3 7
8 Ziemniak Polski 2010 nr 3 Zastosowanie do zbioru kombajnów ziemniaczanych zmniejsza prawie 3-krotnie pracochłonność produkcji ziemniaków. Jednak zbiór kombajnowy powoduje wzrost uszkodzeń bulw ze względu na długą drogę, jaką przechodzą, zanim zostaną oddzielone od ziemi, brył i zanieczyszczeń. Aby ograniczyć ilość uszkodzeń, należy dostosować prędkość pracy kombajnu do odsiewalności gleby, właściwie ustawić urządzenia wstrząsające i zagłębienie lemieszy podcinających w taki sposób, aby resztki gleby odsiewały się na końcu przenośnika odsiewającego. Najprostszym i najtańszym kombajnem do zbioru ziemniaków jest produkowany przez KFMR Krukowiak Z 643 Bolko, wymagający do obsługi, oprócz kierowcy ciągnika, 1-2 osób. Posiada boczny sprzęg, izolowane gumą przenośniki odsiewające i zasobnik o pojemności 750 kg, hydraulicznie opróżniany na przyczepę za pomocą siłownika. Z uwagi na prosty typ oddzielacza porostu kombajn ten może dobrze pracować na plantacjach, gdzie masa porostu nie przekracza 3-4 t/ha. Po zamontowaniu dodatkowych adapterów zamiast lemiesza może służyć do zbioru buraków, marchwi i cebuli wykopanej uprzednio kopaczką. FMR Agromet Brzeg kontynuuje produkcję zmodernizowanych 1-rzędowych kombajnów Z 643/1 Bolko (rys. 14) i Z 644 Anna (rys. 15). Na specjalne zamówienie może być produkowany kombajn Z 643/1 Bolko wyposażony w workownicę lub platformę do magazynowania skrzynek lub worków. Kombajn Z 643/1 jest maszyną bardziej nowoczesną, wyposażoną w zasobnik o pojemności 1250 kg opróżniany napędzanym hydraulicznie przenośnikiem podłogowym za pomocą dźwigni rozdzielacza. Regulacja zagłębienia lemiesza, krojów tarczowych, wstrząsacza oraz oddzielacza porostu i zanieczyszczeń jest podobna jak w kombajnie Z 643 Bolko. W położeniu roboczym kombajnu Z643/1 zasobnik jest opuszczony i stanowi przedłużenie koryta. Wymaga do współpracy ciągnika o mocy powyżej 35 KM. Kombajn po zainstalowaniu specjalnych przystawek służy do zbioru buraków, marchwi i cebuli wykopanej kopaczką. Stara konstrukcja kombajnu Z 644 Anna jest ciągle modernizowana, wyposażana w zasobnik o pojemności 1500 kg z napędzanym hydraulicznie przenośnikiem podłogowym służącym do wyładunku. Kombajn może pracować na plantacjach o rozstawie międzyrzędzi 62,5-75,0 cm i zakamienieniu do 5 t/ha oraz przy większej masie porostu. Przy stole selekcyjnym niezbędnych jest 4-6 robotników oddzielających bryły i kamienie do oddzielnego zbiornika. Nowe wersje kombajnów mają stałe i wymienne otuliny na przenośnikach odsiewających, wydłużony stół przebierczy z siedzeniami, zmodernizowane kroje tarczowe, dodatkowe urządzenie oczyszczające ziemniaki z porostu i zanieczyszczeń. Wymaga do współpracy ciągnika o mocy ok. 40 KM. Wydajność eksploatacyjna kombajnu wynosi ok. 0,15-0,20 ha/godz. Rys. 14. Kombajn Z 643/1 Bolko podczas zbioru Rys. 15. Kombajn z 644 Anna Szczegóły dotyczące nowoczesnych zasad agrotechniki, mechanizacji i ochrony ziemniaka znajdą rolnicy w książkach Nawożenie ziemniaka, Sadzenie, pielęgnacja i ochrona ziemniaka oraz Nowoczesna uprawa ziemniaków, które można zamówić tele-
Ziemniak Polski 2010 nr 3 9 fonicznie u autora artykułu tel. (94) 343 18 97. Wysyłka za zaliczeniem pocztowym. Literatura uzupełniająca 1. Dulcet E. i in. 2000. Maszyny i urządzenia w technice rolniczej. Wyd. ATR Bydgoszcz; 2. Dulcet E., Fleszar J. 2008. Technologia prac maszynowych w rolnictwie ekologicznym. Politech. Kosz. Koszalin; 3. Jabłoński K. 2006. Technologia uprawy ziemniaków jadalnych i przemysłowych. [W:] Produkcja ziemniaków. Pr. zbior. pod red. J. Chotkowskiego. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 48-71; 4. Jabłoński K. 2006. Technika zbioru ziemniaka. Agrotechnika 9: 40-43; 5. Jabłoński K. 2008. Nowoczesna uprawa ziemniaków. PMHZ Strzekęcin: 119 s.; 6. Jabłoński K., Czerko Z. 1995. Zbiór i przechowywanie ziemniaków. Fundacja Rozwój SGGW Warszawa: 115 s.