Definiowanie i rozwijanie inteligentnych specjalizacji wnioski z dobrych praktyk w zakresie polityk klastrowych

Definiowanie i rozwijanie inteligentnych specjalizacji wnioski z dobrych praktyk w zakresie polityk klastrowych Maciej Dzierżanowski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Streszczenie... 2 I. Wprowadzenie... 4 II. Metodologia i źródła informacji... 4 III. Klastry podstawowe pojęcia i definicje... 5 IV. Inteligentne specjalizacje istota koncepcji... 7 V. Wyniki analizy... 9 V.1. Inteligentne specjalizacje a klastry... 9 V.2. Doświadczenia polityk klastrowych... 10 V.2.1. Finansowanie i zadania koordynatora klastra... 11 V.2.2. Polityki selektywnego i bezpośredniego wspierania rozwoju klastrów... 15 V.2.3. Polityki klastrowe a rozwój nowych przemysłów... 18 VI. Wnioski i rekomendacje dla strategii inteligentnej specjalizacji... 20 Załącznik 1. Dotychczasowa i planowana polityka klastrowa w regionie... 22 Załącznik 2. Możliwe podejścia do strategii inteligentnej specjalizacji... 25 Gdańsk, kwiecień 2013

Streszczenie Analiza materiałów programowych Komisji Europejskiej dotyczących inteligentnych specjalizacji wskazuje na powiązanie inteligentnych specjalizacji i klastrów. Co do zasady klastry są traktowane jako narzędzie dla definiowania i rozwijania inteligentnych specjalizacji. Dobre praktyki w zakresie polityk klastrowych przedstawiane są w kontekście decyzji odnośnie formuły kontynuacji regionalnej polityki klastrowej w województwie pomorskim w latach 2014-2020. Ramy tej polityki przyjętej formalnie na lata 2009-2015 1 zakładały wparcie dla koordynacji trzech typów klastrów (kluczowych, subregionalnych i sieci technologicznych) oraz koncentrację dostępnych w regionie funduszy strukturalnych na przedsięwzięciach i projektach zdefiniowanych jako istotne dla rozwoju klastrów kluczowych. Polityka ta była propozycją priorytetyzacji regionalnej polityki rozwojowej, która zgodnie z przyjętymi założeniami miała skoncentrować się na wspieraniu rozwoju wskazanych w drodze konkursu silnych specjalizacji gospodarczych, które jednocześnie wykazałyby się zbudowaniem partnerstwa i przygotowaniem przekonującej strategii rozwoju. Analiza regionalnych dokumentów strategicznych (będących częściowo w fazie opracowywania) 2 nie wskazuje, żeby obowiązująca dotychczas polityka klastrowa miała być kontynuowana. Jedną z osi priorytetyzacji regionalnej polityki rozwojowej ma być zapisana w Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego zasada inteligentnej specjalizacji, która przewiduje uruchomienie mechanizmu identyfikacji i weryfikacji branż o największym potencjale rozwoju, decydujących o przyszłej pozycji konkurencyjnej regionu. Zgodnie z projektem Regionalnego Programu Strategicznego Rozwój Gospodarczy, inteligentne specjalizacje mają być identyfikowane w ramach dwustopniowego procesu analitycznokonsultacyjnego. Przeprowadzone analizy wskazują, że regionalna polityka klastrowa może być istotnym elementem strategii inteligentnej specjalizacji, a nawet jej trzonem. Modele powiązania tych polityk mogą być różne. Pierwszy zakłada, że klastry (a dokładniej ich koordynatorzy i liderzy) będą uczestniczyć w identyfikowaniu i rozwijaniu inteligentnych specjalizacji, jako podmioty dysponujące odpowiednią wiedzą, sieciami powiązań, zasobami organizacyjnymi oraz zdolnością do animowania wspólnych projektów. Model ten wymaga z pewnością wsparcia dla organizacji klastrowych (zwłaszcza w obszarach kluczowych specjalizacji regionu), a także tworzenia platform dialogu i współpracy międzyklastrowej (także w układzie międzynarodowym) oraz bodźców dla innowacyjnych przedsięwzięć wpisujących się w inteligentne specjalizacje. 1 Regionalny Program Wspierania Klastrów na lata 2009-2015 przyjęty uchwałą Zarządu Województwa Pomorskiego z dnia 18 czerwca 2009 roku. 2 Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego oraz projekt Regionalnego Programu Strategicznego Rozwój Gospodarczy. 2

Obszary inteligentnych specjalizacji mogą być w tym modelu predefiniowane (z udziałem przedstawicieli klastrów), ale mogą być także pochodną działań podejmowanych w ramach klastrów lub pomiędzy różnymi klastrami. W tym drugim przypadku istotą strategii inteligentnej specjalizacji byłoby odpowiednie wsparcie dla klastrów i współpracy pomiędzy nimi, realizowane z uwzględnieniem kryteriów horyzontalnych takich jak: innowacyjność, potencjał ekspansji międzynarodowej, aplikacja kluczowych technologii wspierających, efektywne wykorzystanie zasobów, czy rozwiązanie istotnych kwestii dla społeczności regionalnej. Drugi model zakłada szczególne połączenie polityki klastrowej i strategii inteligentnej specjalizacji polegające na tym, iż inteligentne specjalizacje są wyznaczane w ramach konkursu, który wymaga żeby aktorzy regionalni (firmy, uczelnie itp.) zdefiniowali atrakcyjne kierunki rozwoju (kierując się m.in. kryteriami wskazanymi powyżej) oraz pokazali, że mają zarówno odpowiednią masę krytyczną, jak i plan działania. Klastrami kluczowymi stawałyby się tylko te klastry, które miałyby pomysł na rozwój i spełniałyby kryteria dla inteligentnych specjalizacji co byłoby oceniane w ramach konkursu. W ten sposób wybór klastrów kluczowych wyznaczałby także inteligentne specjalizacje regionu, zaś projekty z tak zdefiniowanych klastrów/specjalizacji byłyby traktowane priorytetowo w systemie alokacji dostępnych w regionie funduszy strukturalnych na lata 2014-2020. Nie wykluczałoby to jednak finansowania innych podmiotów i klastrów (np. subregionalnych). Istotnym elementem tego modelu byłoby również wspieranie koordynacji rozwoju inteligentnych specjalizacji. Mniejsze znaczenie miałoby natomiast finansowanie dodatkowych platform współpracy między-klastrowej, ponieważ z założenia proces entrepreneurial discovery dokonywałby się na etapie przygotowywania aplikacji na konkurs tj. budowania odpowiedniego partnerstwa oraz dyskutowania strategii rozwoju. Przeprowadzona analiza pokazuje, że taki model polityki ma swoje umocowanie w doświadczeniach zagranicznych programów klastrowych (w tym niemieckiego Spitzencluster, francuskiego Pole de Competitivite, czy szwedzkiego Vinnvat). Zaletą takiego podejścia do definiowania inteligentnych specjalizacji jest silna mobilizacja poprzez mechanizm konkursowy aktorów potencjalnego klastra/specjalizacji, od których oczekuje się przeprowadzenia procesu planowania strategicznego oraz zbudowania odpowiedniego partnerstwa, czyli zgromadzenia kompetencji i zasobów przekładających się na wiarygodny plan budowania przewagi konkurencyjnej. Kolejną zaletą takiego podejścia jest mocno zobiektywizowany proces dokonywania wyboru przyszłościowych specjalizacji bazujący na procedurze konkursowej. Nie wymaga on uzyskania konsensusu odnośnie najbardziej perspektywicznych kierunków rozwoju regionu, co może być trudne biorąc pod uwagę brak odpowiedniej wiedzy i zmienność uwarunkowań, obecność wielu grup interesów, jak również często destruktywny charakter innowacji. 3

I. Wprowadzenie Niniejsza ekspertyza prezentuje zakładane powiązanie klastrów i inteligentnych specjalizacji oraz przedstawia dobre praktyki zagraniczne w zakresie polityk klastrowych. Celem dokonanej analizy jest wskazanie doświadczeń, które mogą być użyteczne dla ukształtowania regionalnej polityki klastrowej wspierającej formułowanie i realizację strategii inteligentnej specjalizacji. Doświadczenia te mogą również stanowić uzasadnienie dla ewentualnego definiowania inteligentnych specjalizacji poprzez konkursy, które wydają się dobrym sposobem mobilizacji aktorów regionalnych i realizacji postulatu tzw. przedsiębiorczego odkrywania 3 potencjalnych specjalizacji. II. Metodologia i źródła informacji Ekspertyza została przygotowana w oparciu analizę desk-research dostępnych publikacji i źródeł informacji. Odpowiedzialność za przytaczane dane i sformułowane wnioski leży po stronie autora ekspertyzy. 1. Channelling RDI funding through clusters, TACTICS Report, 2012. 2. Competitive Regional Clusters: National Policy Approaches, OECD 2007. 3. Draft Synthesis Report on Innovation Driven Growth in Regions: The Role of Smart Specialization, OECD, December 2012. 4. Dzierżanowski M. (red.), Kierunki i założenia polityki klastrowej w Polsce do 2020 roku. Rekomendacje Grupy roboczej ds. polityki klastrowej, PARP, Warszawa 2012. 5. Dzierżanowski M., Grabowska M., Krapiński B., Szultka S., Inteligentne Specjalizacje Pomorza koncepcja, Gdańsk, marzec 2013.European Cluster Policy Group Final Recommendations A Call for Policy Action, 2010. 6. Foray D., Structuring a policy response to a Grand Challenge, 2009. 7. Guide to Research and Innovation Strategies for Smart Specialisation (RIS 3), Smart Specialization Platform, 2012. 8. Kiese M., Regional Cluster Policies in Germany A Multi Level Governance Perspective on Policy Learning, ERIEP, Number 5, 2013. 9. Lämmer-Gamp T., Meier zu Köcker G., Christensen T.A., Clusters Are Individuals. Creating Economic Growth through Cluster Policies for Cluster Management Excellence, Danish Ministry of Science, Technology and Innovation/Competence Networks Germany, Copenhagen/Berlin 2011. 3 Entrepreneurial discovery. 4

10. Meier zu Köcker G., Cluster Policy and Funding in Germany, Institute for Innovation and Technology, iit Berlin, 2011. 11. Projekt Regionalnego Programu Strategicznego Rozwój Gospodarczy. 12. Regionalny Program Wspierania Klastrów na lata 2009-2015. 13. Sölvell Ö., Lindqvist G., Ketels C., The Cluster Initiative Greenbook, Stockholm 2003. 14. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020. 15. Using clusters to address emerging industries and services, TACTICS Report, 2012. 16. Where the cluster winds are blowing in Europe, TACTICS Report, 2012. 17. Wspólnotowe zasady ramowe dotyczące pomocy państwa na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 2006/C 323/01 (OJ C 323, 30.12.2006).Porter M., The Competitive Advantage of Nations, 1990. III. Klastry podstawowe pojęcia i definicje Dla dalszych rozważań odnośnie klastrów i inteligentnych specjalizacji istotne znaczenie ma precyzyjne zdefiniowanie podstawowych pojęć. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do pojęcia klaster, które potocznie używane jest w wielu znaczeniach. Znaczenia te obejmują zarówno zjawisko gospodarcze jakim jest koncentracja określonej działalności gospodarczej (w rozumieniu skupiska powiązanych firm i instytucji otoczenia, pewnej specjalizacji gospodarczej), jak również występującą często formę instytucjonalną tego zjawiska jaką jest inicjatywa klastrowa i koordynator klastra (organizacja klastrowa). Jakkolwiek klaster w sensie ekonomicznym może i często występuje bez inicjatywy klastrowej i koordynatora, sformułowania klaster używa się najczęściej w odniesieniu do zinstytucjonalizowanych w ten sposób skupisk działalności gospodarczej. Często mówi się także o klastrze jako narzędziu, co jest pewnym skrótem myślowym, ponieważ to inicjatywę klastrową i koordynatora klastra należy uznać za narzędzia służące rozwojowi klastra, czyli skupiska danej działalności gospodarczej. Warto zauważyć, że zwłaszcza w kontekście polityki publicznej sformułowanie klaster nabiera znaczenia normatywnego. Klastrem jest więc skupisko działalności gospodarczej o wysokim poziomie interakcji, współpracy, innowacyjności i konkurencyjności. Cechy te ma zapewniać m.in. wsparcie funkcjonowania koordynatora klastra (czy też organizacji klastrowej), którego należy w zasadzie traktować jako wyspecjalizowaną (dedykowaną danemu klastrowi) instytucję otoczenia biznesu. 5

Klaster to geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach, jednocześnie współdziałających i konkurujących ze sobą 4. Powiązanie firm i instytucji należy rozumieć jako pewną specjalizację gospodarczą, czy też profil działalności związany z określonym wyrobem końcowym lub usługą. Klaster może obejmować firmy z różnych sektorów (branż) działające w ramach pewnego łańcucha wartości na przykład firmy produkujące meble okrętowe w ramach klastra stoczniowego, czy producenci wyspecjalizowanych opakowań lub urządzeń w ramach klastra spożywczego. Klaster może być także definiowany funkcjonalnie lub tematycznie (np. klaster rozrywki, ekoenergetyczny itp.). Inicjatywa klastrowa to forma organizacyjna gromadząca kluczowych graczy klastra (firmy, instytucje otoczenia itp.), w tym także pewna formuła partnerstwa, która służy uzgadnianiu a następnie wdrażaniu działań istotnych dla rozwoju danego skupiska firm (specjalizacji gospodarczej) 5. Koordynator klastra to podmiot (stąd także określenie organizacja klastrowa), który organizuje i animuje rozwój interakcji, powiązań, przepływów wiedzy i współpracy w klastrze, a także świadczy wyspecjalizowane usługi na rzecz firm i innych podmiotów działających w danym skupisku. W początkowych fazach rozwoju współpracy wspomniane funkcje animacyjne pełni często nie instytucja, ale konkretna osoba określana jako animator klastra. W późniejszym etapie na poziomie operacyjnym także należy mówić o konkretnej osobie, która jest określana jako koordynator lub menedżer klastra, przy czym koordynator jako organizacja może zatrudniać kilka osób 6. Inicjatywa klastrowa jest często organizowania przez koordynatora i jednocześnie co nie musi być sprzeczne może i powinna określać zadania dla tego koordynatora. Koordynator może być organizacyjnie sprzężony z inicjatywą klastrową, co dobrze obrazuje przykład zawiązywanych stowarzyszeń 7. Inicjatywa i koordynator mogą być jednak także odrębnymi bytami powiązanymi w określony sposób na przykład umową konsorcjum, która jest najprostszym sposobem sformalizowania inicjatywy klastrowej. Formułą reprezentacji klastra, czy też inicjatywy klastrowej, jest często tzw. rada klastra gromadząca 4 Micheal Porter, The Competitive Advantage of Nations, 1990. 5 Niektórzy autorzy definiują inicjatywę klastrową jako zorganizowane działania na rzecz rozwoju i wzrostu konkurencyjności klastra w regionie, obejmujące przedsiębiorstwa, administrację i/lub środowisko nauki (Örjan Sölvell, Göran Lindqvist, Christian Ketels, The Cluster Initiative Greenbook, Stockholm 2003). Bardziej zasadne wydaje się jednak zdefiniowanie inicjatywy klastrowej jako sformalizowanego partnerstwa służącego do zdefiniowania i skoordynowania tych działań. 6 W celu unikania nieporozumień jako podstawowe określenie dla podmiotu koordynującego współpracę należałoby używać sformułowania organizacja klastrowa, zamiast używanego powszechnie w Polsce sformułowania koordynator klastra. Pozwoliłoby to także uniknąć wrażenia, że podmiot koordynujący współprace jest wiodącym podmiotem klastra. Organizacja klastrowa pełni ważną, ale służebną rolę w stosunku do klastra, dla którego wiodącymi podmiotami są firmy i instytucje otoczenia (w tym np. uczelnie). 7 Stowarzyszenie może być jednocześnie traktowane jako inicjatywa klastrowa (zgromadzenie członków) i koordynator (podmiot prawny posiadający funkcyjnych pracowników i biuro). 8 Więcej szczegółów nt. klastra, inicjatywy klastrowej i koordynatora w M.Dzierżanowski (red.), Kierunki i założenia polityki klastrowej w Polsce do 2020 roku. Rekomendacje Grupy roboczej ds. polityki klastrowej, PARP, Warszawa 2012. 6

przedstawicieli firm i instytucji, które wchodzą w skład inicjatywy klastrowej. Funkcję koordynatora klastra może pełnić specjalnie powołany podmiot lub istniejąca już instytucja (izba branżowa, instytucja otoczenia biznesu, jednostka badawcza itp.). 8 IV. Inteligentne specjalizacje istota koncepcji Kolejnym pojęciem wymagającym zdefiniowania jest inteligentna specjalizacja. Pojęcie to propagowane w politykach unijnych nie zostało wprost zdefiniowane, jakkolwiek w uproszczeniu można przyjąć, iż jest nią nowa lub ewoluująca specjalizacja gospodarcza, która opiera swój rozwój i konkurencyjność w skali międzynarodowej na unikalnych zasobach regionalnych, nowatorskiej kombinacji różnych zasobów/branż (w tym zewnętrznych) oraz innowacjach technologicznych i nietechnologicznych, w tym adaptacji tzw. kluczowych technologii wspierających (key enabling technologies 9 ). Inteligentna specjalizacja będzie często wypełnieniem nowo tworzącego się rynku lub niszy rynkowej, a także odpowiedzią na zdefiniowane potrzeby społeczne wymagające wdrożenia nowych technologii, produktów lub usług. Pojęcie inteligentnej specjalizacji jest także definiowane pośrednio poprzez wskazanie na pożądaną charakterystykę strategii inteligentnej specjalizacji 10. Zgodnie z postulatami Przewodnika (dalej RIS3 Guide) przygotowanego na zlecenie Komisji Europejskiej 11, strategia inteligentnej specjalizacji ma być strategią regionalnej transformacji gospodarczej gwarantującej konkurencyjność i rozwój w długim okresie czasu, w tym dzięki budowaniu nowych przewag konkurencyjnych w oparciu o zasoby wiedzy. Jednocześnie strategia inteligentnej specjalizacji powinna zapewniać, iż regionalna polityka rozwojowa będzie koncentrować się na określonej liczbie priorytetów z uwzględnieniem mocnych stron regionu (w tym potencjału gospodarczego i naukowego) oraz międzynarodowej specjalizacji. Formalnie posiadanie strategii inteligentnej specjalizacji 12 stanowi warunek ex ante dla uruchomienia środków z funduszy strukturalnych przeznaczonych na badania, rozwój i innowacje (BRI), a także inwestycje w obszarze ICT/cyfryzacji. 9 Głównie technologie informacyjno-komunikacyjne (ICT), ale także biotechnologia przemysłowa, nanotechnologia, materiały zaawansowane, fotonika, mikro- i nanoelektronika oraz zaawansowane systemy produkcyjne, które mogą stanowić podstawę dla szeregu nowych procesów, towarów, usług i gałęzi przemysłu. 10 Sformułowanie strategia inteligentnej specjalizacji stanowi pewne uproszczenie oryginalnie używanego pojęcia strategii w zakresie badań i innowacji na rzecz inteligentnych specjalizacji. 11 Szczegółowo patrz: Guide to Research and Innovation Strategies for Smart Specialisation (RIS 3), Smart Specialization Platform, 2012. Przewodnik ten zawiera zastrzeżenie, iż nie jest on stanowiskiem Komisji Europejskiej, jak również nie stanowi szczegółowych i wymaganych (preskryptywnych) wytycznych dotyczących strategii inteligentnych specjalizacji. 12 Przy czym nie musi mieć on postaci jednego sformalizowanego dokumentu. 7

Strategia inteligentnej specjalizacji powinna prowadzić do powstawania nowych rynków, czy też obszarów aktywności gospodarczej, jak również do modernizacji i podniesienia konkurencyjności już istniejących przez rozwój i wdrażanie innowacji, wykorzystanie dostępnych technologii wspierających lub zewnętrznych kompetencji. Nowe (inteligentne) specjalizacje mogą m.in. powstawać na styku istniejących już specjalizacji lub branż. W dostępnych opracowaniach podkreśla się również, że inteligentna specjalizacja może mieć wymiar funkcjonalny (np. określonego procesu w ramach międzynarodowego łańcucha wartości), niekoniecznie zaś branżowy 13. Dla koncepcji inteligentnej specjalizacji istotne są jeszcze dwie kwestie. Po pierwsze, myślenie o rozwijaniu inteligentnych specjalizacji powinno mieć wymiar globalny uwzględniający, z jednej strony, konkurencję zewnętrzną i ocenę własnego potencjału, z drugiej zaś możliwości kooperacji międzynarodowej i wykorzystania zasobów zewnętrznych (zwłaszcza w ramach Unii Europejskiej). Po drugie, w koncepcji inteligentnej specjalizacji podkreśla się, że definiowanie tych specjalizacji powinno mieć charakter procesu oddolnego, bazującego na tzw. przedsiębiorczym odkrywaniu (entrepreneurial discovery). Złożenie to implikuje również, iż strategia inteligentnej specjalizacji powinna być elastyczna i zawierać możliwości eksperymentowania, zaś przyjęte priorytety i kierunki alokowania środków publicznych powinny być okresowo weryfikowane i modyfikowane. Publikacja OECD dotycząca inteligentnych specjalizacji 14 podkreśla wręcz, że postulat przedsiębiorczego odkrywania jest kluczowy dla koncepcji inteligentnej specjalizacji i odróżnia ją od tradycyjnych polityk przemysłowych i innowacyjnych. Entrepreneurial discovery ma zapewnić, że polityka (strategia) inteligentnej specjalizacji będzie miała w większym stopniu charakter oddolny (bottom-up) niż tradycyjne polityki przemysłowe. Zgodnie z tym postulatem decydenci polityczni powinni w maksymalnym stopniu uwzględnić sygnały i informacje płynące z rynku od przedsiębiorców, naukowców, ekspertów itp. Z tego punktu widzenia kluczowe będzie znalezienie odpowiednich rozwiązań umożliwiających zgromadzenie odpowiedniej wiedzy pozwalającej na przedsiębiorcze wskazanie potencjalnych inteligentnych specjalizacji. Należy założyć, że będzie to niemożliwe jedynie na bazie skodyfikowanej i dostępnej powszechnie wiedzy. Raport OECD powołując się na publikacje jednego z twórców koncepcji inteligentnej specjalizacji prof. Dominique Foray a stwierdza, że interwencja publiczna jest nie tyle istotna z punktu widzenia selekcji obszarów lub aktywności w celu zainwestowania środków 13 Szczegółowo patrz: Draft Synthesis Report on Innovation Driven Growth in Regions: The Role of Smart Specialization, OECD, December 2012. Funkcjonalny sposób definiowania inteligentnych specjalizacji jest m.in. pochodną procesów globalizacyjnych i powstawania międzynarodowych powiązań kooperacyjnych. 14 Patrz przypis 12. 8

publicznych, ale głównie dla wspierania procesu przedsiębiorczego odkrywania (m.in. poprzez odpowiednie bodźce) 15. Priorytetyzacja w ramach strategii inteligentnej specjalizacji nie jest wyłącznie rolą administracji i polityków, ale wymaga interaktywnego procesu, w ramach którego sektor prywatny odkrywa i produkuje informacje odnośnie nowych obszarów aktywności gospodarczej. Zadaniem administracji jest zapewnienie warunków dla takiego procesu, ocena potencjału i uruchomienie tych aktorów (gospodarczych i naukowych), którzy są zdolni do zagospodarowania i rozwinięcia tego potencjału. V. Wyniki analizy V.1. Inteligentne specjalizacje a klastry RIS3 Guide wskazuje na istotne znaczenie klastrów (a tym samym polityki klastrowej) dla definiowania i rozwijania inteligentnych specjalizacji, przy czym zgodnie z definicjami przyjętymi na początku opracowania narzędziowe znaczenie dla strategii inteligentnej specjalizacji będą miały przede wszystkim organizacje i inicjatywy klastrowe. Klastry mogą być wykorzystywane zarówno w fazie definiowania, jak i rozwijania, inteligentnych specjalizacji. Jednocześnie RIS3 Guide zauważa, że dobra strategia inteligentnej specjalizacji będzie katalizowała zmiany strukturalne i rozwój istotnych klastrów pozwalających na wykorzystanie korzyści aglomeracji, skali i zakresu oraz lokalnych korzyści zewnętrznych wynikających z procesów produkcji i dystrybucji wiedzy. W fazie analitycznej wskazywanej przez RIS3 Guide, klastry (w rozumieniu skupisk działalności gospodarczej) mogą być wyznacznikiem potencjału gospodarczego regionu i jego obecnej specjalizacji, mierzonej m.in. wskaźnikami lokalizacji wykorzystywanymi do statystycznej identyfikacji klastrów 16. Ponadto w fazie analitycznej zaleca się konsultacje z menedżerami (koordynatorami) klastrów, którzy powinni posiadać informacje nt. potencjału rozwojowego i innowacyjnego poszczególnych skupisk (specjalizacji). Proponowane są także pogłębione analizy poszczególnych klastrów 17, w tym porównawcze i benchmarkingowe, ukierunkowane na pozyskanie informacji jakościowych, które byłyby użyteczne dla wskazania potencjalnych obszarów dla inteligentnych specjalizacji (w tym pojawiających się na styku poszczególnych klastrów). Podstawową przesłanką odwoływania się do klastrów na etapie analiz jest przyjęcie perspektywy rynkowej istotnej dla postulowanego procesu przedsiębiorczego odkrywania inteligentnych specjalizacji. 15 Szczegółowo patrz: D. Foray (2009), Structuring a policy response to a Grand Challenge. 16 Pomocniczym narzędziem w takiej identyfikacji regionalnych specjalizacji może być m.in. European Cluster Observatory (www.clusterobservatory.eu). 17 In depth cluster case studies and peer reviews. 9

Znaczenie klastrów a dokładniej inicjatyw i organizacji klastrowych jest także dostrzegane na etapie wdrażania strategii inteligentnych specjalizacji. Postrzegane są one jako instytucje wspierające kooperację pomiędzy różnymi aktorami regionalnego systemu innowacji oraz dysponujące zasobami (ludzie, wiedza, powiązania itp.), które mogą być zaangażowane w realizację strategii inteligentnej specjalizacji. Działania istniejących organizacji i inicjatyw klastrowych mogą zostać odpowiednio ukierunkowane na priorytety rozwojowe przyjęte w strategii, zwłaszcza jeżeli podmioty te były odpowiednio zaangażowane w ich dyskutowanie i definiowanie. Co więcej RIS3 Guide dostrzega możliwość tworzenia nowych inicjatyw klastrowych, które służyłyby rozwijaniu określonej inteligentnej specjalizacji, dostrzegając jednak związane z tym dylematy. Co do zasady zaleca się unikanie tworzenia nowych inicjatyw (organizacji), zwłaszcza jeżeli można wykorzystać już istniejące, w tym stymulując ich współpracę. Zalecenie to wydaje się szczególnie istotne w przypadku funkcjonowania silnych organizacji klastrowych i ich trwałego współfinansowania ze środków publicznych, co niekoniecznie jest regułą w Polsce i na Pomorzu. Niezależnie od stymulowania współpracy istniejących organizacji klastrowych i finansowego wspierania projektów realizowanych na styku poszczególnych klastrów, RIS3 Guide zaleca także promowanie i wykorzystywanie działań realizowanych przez organizacje klastrowe w zakresie internacjonalizacji i nawiązywania współpracy międzynarodowej (w tym przy wykorzystaniu Europejskiej Platformy Współpracy Klastrów 18 ). Aktywność w tym zakresie powinna sprzyjać lepszemu uplasowaniu potencjalnej inteligentnej specjalizacji w kontekście konkurencji i kooperacji międzynarodowej. RIS3 Guide zwraca również uwagę, że komunikacja z klastrami może być także użyteczna dla definiowania i wdrażania odpowiednich warunków ramowych (m.in. w zakresie kształcenia, infrastruktury, badań, regulacji i standardów, a także zamówień publicznych) niezbędnych dla rozwoju nowych specjalizacji, czy też nowych przemysłów. V.2. Doświadczenia polityk klastrowych Zgodnie z RIS3 Guide polityka klastrowa może mieć istotne znaczenie dla formułowania i realizacji strategii inteligentnej specjalizacji, dlatego też warto zapoznać się z doświadczeniami zagranicznymi w tym zakresie. Mogą one posłużyć do lepszego ukształtowania regionalnej polityki klastrowej jako elementu strategii inteligentnej specjalizacji. Doświadczenia pewnej grupy polityk klastrowych mogą także znaleźć zastosowanie w samym procesie definiowania inteligentnych specjalizacji, czy też organizacji procesu przedsiębiorczego odkrywania. 18 European Cluster Collaboration Platform www.clustercollaboration.eu. 10

V.2.1. Finansowanie i zadania koordynatora klastra Analizując różne polityki klastrowe należy zwrócić uwagę, że w większości przypadków zakładają one finansowanie tzw. organizacji klastrowych (koordynatorów klastrów), zakładając, że ich funkcjonowanie będzie przynosić korzyści podmiotom działającym w danym klastrze 19. Koordynator realizuje bowiem szereg działań miękkich ułatwiających pozyskanie informacji, znalezienie partnera, zbudowanie konsorcjum, promocję na rynkach zagranicznych itd., a także organizuje inicjatywę klastrową (czyli partnerstwo w klastrze) i lobbuje na rzecz realizacji określonych przedsięwzięć przez władze publiczne i różnego typu instytucje (uczelnie, szkoły itp.). Koordynator może także rozwijać i udostępniać określoną infrastrukturę (badawczą, laboratoryjną itp.). Celem operacyjnym takiego modelu polityki jest przede wszystkim stymulowanie interakcji, powiązań i współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami, a także pomiędzy przedsiębiorstwami a podmiotami sektora B+R, edukacji itp. oraz administracją, co w efekcie powinno prowadzić do podniesienia konkurencyjności i innowacyjności klastra. Koordynator klastra jest de facto wyspecjalizowaną instytucją otoczenia biznesu działającą na rzecz danego skupiska firm. Można zakładać, że jego funkcjonowanie (poprzez działania animacyjne, oddziaływanie na świadomość, planowanie strategiczne, a także doradztwo) będzie prowadzić do większej liczby wspólnych (ale także indywidualnych) projektów realizowanych przed podmioty klastra i finansowanych, czy to ze środków własnych, czy też z dostępnych instrumentów wsparcia (np. na wspólne projekty B+R). Koordynatorzy klastrów mogą być także partnerami dla administracji w zakresie wdrażania nowych polityk i instrumentów. Pojawiają się także modele, w których koordynator klastra otrzymuje pewną pulę środków z przeznaczeniem na ich dystrybucję na projekty badawczorozwojowe lub innowacyjne realizowane przez podmioty klastra (głównie konsorcja) 20. Koordynator klastra korzysta najczęściej z dedykowanego finansowania, jak również może realizować różnego rodzaju projekty na rzecz klastra dofinansowywane ze środków publicznych dostępnych na zasadach ogólnych. Jednocześnie przyjmuje się, że docelowo koordynator klastra powinien w przeważającej części finansować się ze środków prywatnych pochodzących od podmiotów działających w danym klastrze (uzyskiwanych, czy to poprzez składki członkowskie, czy też z tytułu świadczenia określonych usług). 19 Ten rodzaj wspierania rozwoju klastrów można określić jako pośredni. 20 Przykładami takich programów są: duński program sieci innowacyjnych z budżetem 10 mln euro rocznie, czy szwedzki Vinnvaxt z budżetem 8,8 mln euro rocznie. Szczegółowo patrz: Szczegółowo patrz: Channelling RDI funding through clusters, TACTICS Report, 2012. 11

Poziom finansowania koordynatorów klastrów jest zróżnicowany i ma różny horyzont czasowy. Pewnych informacji dostarcza w tym zakresie klasyfikacja OECD 21, która wyróżnia 3 typy programów klastrowych a mianowicie ukierunkowane na: a) mobilizację aktorów klastra (sieciowanie), b) zapewnienie wspólnych usług (takich jak doradztwo biznesowe, rozwój umiejętności, wspólny marketing) i wsparcie projektów kooperacyjnych, c) finansowanie na znaczną skalę wspólnych prac badawczo-rozwojowych. W przypadku pierwszego typu programów ukierunkowanych na mobilizację aktorów klastra finansowanie wynosi najczęściej mniej niż 100 tys. euro przez okres 3 lat lub krótszy. Programy, które są ukierunkowane na dostarczanie usług i wsparcie dla projektów kooperacyjnych, w tym małych projektów B+R, są budżetowane w przedziale pomiędzy 100 tys. a 1 mln euro rocznie przez okres kilku lat. Programy zakładające finansowanie na dużą skalę projektów B+R przewidują finansowanie powyżej 1 mln euro rocznie przez okres nawet do 10 lat. Należy jednak zauważyć, że większość budżetu w przypadku 2 i 3 typu programów nie jest alokowana do koordynatora, ale bezpośrednio do podmiotów funkcjonujących w klastrze. Wspólnotowe zasady ramowe dotyczące pomocy państwa na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną 22, wskazują, że tzw. klastry innowacyjne mogą być wspierane maksymalnie przez okres 10 lat (standardowo 5 lat), przy czym łączna intensywność wsparcia (czyli udział dofinansowania publicznego) w tym okresie nie powinna przekraczać 50%. Najczęściej zalecanym modelem jest dygresywne wsparcie dla koordynatora, zgodnie z którym jego intensywność jest na początku stosunkowo wysoka, a następnie maleje. Uzasadnieniem dla większego finansowania publicznego w początkowym okresie działania koordynatora jest obiektywna trudność w pozyskaniu prywatnego finansowania związana z przekonaniem podmiotów prywatnych do finansowania działań przynoszących często pośrednie korzyści, dostępne także dla bezpośrednich konkurentów i podmiotów, które nie wchodzą w skład inicjatywy klastrowej. Niezależnie od wskazanych powyżej zaleceń unijnych, powszechną praktyką jest utrzymywanie się stosunkowo wysokiego poziomu publicznego dofinansowania organizacji klastrowych. Obrazują to m.in. wyniki z benchmarking u klastrów przeprowadzonego w roku 2012 w ramach projektu NGP Cluster Excellence 23. Wykazują one, iż większość koordynatorów (77 spośród 143 objętych badaniem 24 ) zależała w ponad 60% od finansowania ze środków publicznych. Budżet 43 organizacji klastrowych (około jednej trzeciej badanej 21 Competitive Regional Clusters: National Policy Approaches, OECD 2007. 22 Szczegółowo patrz: Wspólnotowe zasady ramowe dotyczące pomocy państwa na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 2006/C 323/01 (OJ C 323, 30.12.2006). 23 T. Lämmer-Gamp, G. Meier zu Köcker, Gerd, T.A. Christensen, Clusters Are Individuals. Creating Economic Growth through Cluster Policies for Cluster Management Excellence, Danish Ministry of Science, Technology and Innovation/Competence Networks Germany, Copenhagen/Berlin 2011. 24 Badaniami w projekcie Cluster Excellece in the Nordic Countries, Germany and Poland uczestniczyły klastry z następujących krajów: Niemcy, Szwecja, Norwegia, Finlandia, Dania, Islandia, Polska. 12

populacji) zależał w 80% i więcej od finansowania ze środków publicznych. Tylko 29% organizacji w mniej niż 19% bazowała na finansowaniu ze środków publicznych. Szczegółowy rozkład (w ujęciu kwartylowym) udziału publicznego finansowania organizacji klastrowych w poszczególnych krajach objętych badaniem przedstawia poniższy wykres 25. Zwraca on uwagę, że udział ten jest stosunkowo wysoki w krajach skandynawskich, gdzie minimalny poziom wsparcia wynosi od ok. 25% (Dania) do ok. 44% (Szwecja). Dla tych krajów wysoka jest także wartość mediany wskazująca na poziom finansowania połowy populacji badanych organizacji klastrowych wynosi ona od 60% (Dania) do nawet 100% (Finlandia). Stosunkowo najniższy poziom publicznego dofinansowania obserwowany jest dla Polski, co może wskazywać na deficyt instrumentów finansowania organizacji klastrowych. Źródło: T. Lämmer-Gamp, G. Meier zu Köcker, Gerd, T.A. Christensen, Clusters Are Individuals. Creating Economic Growth through Cluster Policies for Cluster Management Excellence, Danish Ministry of Science, Technology and Innovation/Competence Networks Germany, Copenhagen/Berlin 2011 (tłumaczenie na polski PARP 26 ). 25 Żółtym kolorem zaznaczono na wykresie przedział wartości, w których mieści się środkowa połowa badanej populacji czyli 2 i 3 kwartyl. W obszarze tym wskazano także wartość mediany. 26 Polska wersja raportu Klastry i ich indywidualizm. Wzrost gospodarczy poprzez polityki klastrowe ukierunkowane na kreowanie doskonałości w zarządzaniu klastrami przygotowana przez PARP jest dostępna na stronie www.pi.gov.pl/klastry/chapter_95354.asp. 13

W gronie ekspertów i praktyków związanych z klastrami i polityką klastrową prowadzona jest obecnie dyskusja odnośnie zasad finansowania organizacji klastrowych 27. Wskazuje się w niej, z jednej strony, na znaczenie stabilnych ram finansowania dla koordynatorów klastrów, z drugiej, zaś na publiczny charakter części świadczonych przez nich usług, który nie zakłóca warunków konkurencji na rynku i uzasadnia wyższą intensywność publicznego dofinansowania. Warto także zauważyć, że argumentem na rzecz utrzymania pewnego poziomu publicznego dofinansowania także w późniejszym okresie funkcjonowania organizacji klastrowej, są korzyści zewnętrzne związane z jej funkcjonowaniem i otwartym profilem działań. Zgodnie z założeniami działania koordynatora powinny przynosić korzyści wszystkim firmom działającym w danym skupisku (w tym nowo powstającym), a nie tylko tym, które zdecydowały się na udział w inicjatywie klastrowej i opłacanie składek. W kontekście kwestii związanych ze sposobem finansowania koordynatorów klastrów należy zwrócić uwagę, iż polityki klastrowe oprócz wkomponowanych w nie mechanizmów ewaluacyjnych wprowadzają także dodatkowe działania sprzyjające podnoszeniu jakości ich funkcjonowania. Przykładem takiego działania jest zainicjowany na poziomie europejskim w ramach projektu European Cluster Excellence Initiative 28 system benchmarkingowania oraz certyfikowania jakości organizacji klastrowych. Realizowane są także programy szkoleniowe i wsparcia technicznego dla koordynatorów klastrów. Dotykając zagadnienia finansowania koordynatorów klastrów warto przytoczyć rekomendacje dla przyszłej polityki klastowej w Polsce przygotowane przez międzyresortową Grupę roboczą powołaną przez PARP w ramach przedsięwzięcia Polskie klastry i polityka klastrowa 29. Postulują one, żeby wsparcie na realizację podstawowych funkcji koordynacji w ramach klastrów było dostępne co do zasady na poziomie regionalnym. Podstawowe wsparcie na koordynację rozwoju klastra mogłoby być przyznawane w taki sposób, żeby jego łączna wartość nie przekraczała kwoty pomocy de minimis tj. 200 tys. euro w okresie 3 lat. Wsparcie mogłoby być rozciągnięte nawet na okres 10 lat, przy założeniu okresowych ewaluacji (po 2, 5 i 7 roku działania), dygresywnego charakteru wsparcia (wychodzącego z poziomu 90% i kończącego na poziomie 25% 30 ) oraz uwzględnieniu otrzymanego dotychczas wsparcia. 27 Szczegółowo patrz: Channelling RDI funding through clusters, TACTICS Report, 2012. Raport przygotowany w ramach projektu Transnational Alliance of Clusters Towards Improved Cooperation Support 28 Szczegółowo patrz: www.cluster-excellence.eu. 29 Szczegółowo patrz: M.Dzierżanowski (red.), Kierunki i założenia polityki klastrowej w Polsce do 2020 roku. Rekomendacje Grupy roboczej ds. polityki klastrowej, PARP, Warszawa 2012. Raport i informacje nt. przedsięwzięcia PARP są dostępne na stronie www.pi.gov.pl 30 Biorąc pod uwagę obecne zapisy Wspólnotowych zasad ramowych dotyczących pomocy państwa dla tzw. klastrów innowacyjnych, funkcjonowanie takiego progu wydaje się możliwe jedynie w sytuacji notyfikowania programu wsparcia dla koordynatorów klastrów. Rekomendacje proponują, żeby taki program został przygotowany przez administrację centralną we współpracy z administracją regionalną, a następnie zgłoszony do 14

Alokowane wsparcie powinno służyć utrzymaniu koordynatora (organizacji klastrowej) jego biura i personelu oraz realizacji podstawowych działań koordynujących i wzmacniających współpracę między aktorami klastra oraz pomiędzy nimi a partnerami zewnętrznymi (w tym innymi klastrami krajowymi oraz zagranicznymi). Postulowane jest także umożliwienie rozszerzania zakresu działań koordynatora na przykład w kierunku świadczenia wyspecjalizowanych usług doradczych, szkoleniowych, proinnowacyjnych, proeksportowych, związanych z ochroną własności intelektualnej i transferem technologii przy założeniu, że w klastrze brakuje innych instytucji otoczenia, które mogłyby efektywnie realizować powyższe zadania 31. Dysponenci różnego rodzaju finansowania dla instytucji otoczenia biznesu zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym powinni uwzględniać koordynatorów klastrów w grupie potencjalnych projektodawców. V.2.2. Polityki selektywnego i bezpośredniego wspierania rozwoju klastrów Jakkolwiek polityki zakładające wspieranie koordynatorów klastrów należą do najbardziej rozpowszechnionych, należy także zauważyć grupę polityk, które zakładają dalej idące wspieranie rozwoju klastrów, które kierowane jest także bezpośrednio do funkcjonujących w nim podmiotów (firm, jednostek B+R itp.). Zaliczają się one do trzeciego typu programów klastrowych wg OECD 32 zakładającego finansowanie na znaczną skalę wspólnych prac badawczo-rozwojowych podmiotów funkcjonujących w klastrze. Sztandarowymi przykładami tego typu polityk są francuski program Pole de Competitivite oraz niemiecki program Spitzencluster. Z uwagi na dużą skalę finansowania uruchamianego w ramach tych programów (odpowiednio 3 mld i 600 mln Euro 33 ) mają one charakter ukierunkowania i koncentracji części publicznych środków na B+R na projektach z wybranych klastrów o wysokim potencjale rozwojowym, co ma generować nie tylko istotny impuls rozwojowy, ale także wysoką efektywność (stopę zwrotu) wydatków publicznych. Z zastrzeżeniem odnośnie różnego stopnia selektywności (która była istotnie wyższa Komisji Europejskiej. Administracja regionalna powinna także uwzględnić postulat zaprogramowania wsparcia dla koordynatorów klastrów w ramach prowadzonych prac w zakresie regionalnych programów operacyjnych. 31 Rekomendacje przyjmują m.in. zasadę tworzenia efektywnego ekosystemu instytucji działających na rzecz rozwoju klastra, która zakłada, że zadaniem koordynatora powinno być przede wszystkim zapewnienie, aby powstały pewne wyspecjalizowane usługi, na które istnieje zapotrzebowanie ze strony podmiotów klastra. Koordynator powinien wchodzić w funkcje dostarczania tych usług, jedynie wtedy gdy w ekosystemie klastra nie ma wyspecjalizowanej instytucji lub nie podejmuje ona współpracy. 32 Patrz przypis 15. 33 We Francji zrealizowane zostały 2 edycje tego programu, każda zakładająca alokację 1,5 mld Euro w okresie 3 lat. W Niemczech budżet programu obejmuje okres 5 lat. W obu przypadkach wymagane jest prywatne współfinansowanie w wysokości 50%. 15

w przypadku niemieckiego programu Spitzencluster 34 ) można uznać, że programy te służyły wyłonieniu i wsparciu rozwoju wiodących specjalizacji gospodarczych i technologicznych, co czyni je zbliżonymi do koncepcji inteligentnej specjalizacji. Istotną charakterystyką tych programów, która może mieć implikacje dla strategii inteligentnej specjalizacji, jest konkursowy sposób wyboru klastrów kwalifikujących się do wsparcia. Jego zastosowanie pozwala określić, iż programy te łączą podejście oddolne (bottom-up) z podejściem odgórnym (top-down). W tym hybrydowym podejściu administracja nie dokonuje arbitralnego wyboru klastrów w oparciu o analizy czy konsultacje, ale wybiera spośród tych, które zgłosiły się na konkurs. W ten sposób premiowana jest aktywność środowisk tworzących dany klaster, a także zdolność do sformułowania przez nie wspólnej i przekonującej strategii rozwojowej wskazującej m.in. na kierunki badań naukowych z uwzględnieniem potencjału ich komercjalizacji 35. Należy podkreślić, że wybór klastrów w przypadku wspomnianych powyżej programów nie oznaczał automatycznego przyznania środków, ale był raczej procesem wskazania tych skupisk gospodarczych i strategii rozwojowych, których rozwój miał być następnie finansowany w ramach wydzielonej, dedykowanej puli środków. Dopiero w drugiej fazie realizacji tych programów wspólne projekty badawczo-rozwojowe z wybranych klastrów startowały o finansowanie w standardowych procedurach aplikacyjnych 36. Projekty te mogły być zgłaszane przez różne konsorcja w ramach klastrów. W pewnym uproszczeniu można przyjąć, że były one pochodną dyskusji strategicznej przeprowadzonej w ramach klastra na potrzeby konkursu, a także pracy animacyjnej koordynatora klastra i pozyskanych partnerów. Analiza wspomnianych programów wskazuje, że miały one istotną funkcję mobilizacyjną. Zainteresowane klastry musiały określić przyszłościowe kierunki badań, zdefiniować projekty badawczo-rozwojowe i wskazać na swój potencjał rozwojowy, a następnie stanąć do rywalizacji z innymi klastrami. Wymagało to mobilizacji różnych podmiotów, zarówno firm, jak i jednostek naukowych, a rolą koordynatora klastra było zorganizowanie procesu planowania strategicznego oraz animowanie partnerstwa i kontaktów prowadzących do definiowania wspólnych projektów badawczych wpisujących się w pewną wizję rozwojową. Formuła konkursowa pozwalała wybrać najlepsze propozycje rozwojowe o odpowiedniej masie krytycznej. W niemieckim programie Spitzenclusters 15 wiodących klastrów zostało 34 W Niemczech wybrano 15 Spitzenclusters, natomiast we Francji ostatecznie 71 wprowadzając jednak wewnętrzną kategoryzacje wskazującą, że tylko 18 z nich ma charakter klastrów konkurencyjnych globalnie lub aspirujących do tej roli. Pozostałe pole de competitivite zostały określone jako klastry regionalne. Dostępne analizy wskazują, że te wiodące klastry skonsumowały zdecydowaną większość środków alokowanych w ramach programu. 35 W przypadku niemieckiego programu Spitzenclusters oceniane były także 3 wiodące projekty, które miały realizować wypracowaną strategię rozwoju. 36 Z zastrzeżeniem, że w przypadku francuskiego programu Pole de Competitivite zgłaszane projekty konkurowały w ramach ogólnej puli środków dedykowanej dla wybranych klastrów. W przypadku niemieckiego programu Spitzencluster projekty z danego klastra były zgłaszane do puli środków dedykowanych na dany klaster. 16

wyłonionych spośród 85 aplikacji złożonych w trzech rundach konkursowych. Z sukcesem aplikowały zarówno klastry posiadające już sformalizowane struktury (tj. koordynatora klastra), jak również te, które dopiero się organizowały na potrzeby wystartowania w konkursie. W francuskim programie Pole de Competitivite wystartowało ponad 120 klastrów. Najwyższy wskaźnik mobilizacji i selekcji miał szwedzki program Vinnvaxt, którego skala w wymiarze finansowym była niższa od wspomnianych programów niemieckiego i francuskiego 37. W ramach tego programu w trzech rundach konkursowych wybrano łącznie 12 klastrów spośród ponad 200 złożonych aplikacji, przy czym w dwóch pierwszych rundach wybierane były bardziej dojrzałe klastry 38, zaś w trzeciej dopiero tworzące się o profilu technologicznym i mniejszej masie krytycznej 39. Celem szwedzkiego programu było wsparcie silnych specjalizacji regionalnych i ich modernizacja m.in. w oparciu o współpracę z sektorem B+R w celu zbudowania trwałych przewag konkurencyjnych w skali światowej. Intencją programu było także doprowadzenie do priorytetyzacji polityk regionalnych i skoncentrowania ich na potencjalnych biegunach rozwojowych. Szwedzki program Vinnvaxt zasługuje na uwagę z jeszcze jednego powodu. Przewidywał on także tzw. granty przygotowawcze oraz szkolenia dla tworzących się inicjatyw klastrowych, które chciały wystartować w konkursie. W pierwszej fazie konkursu dokonano preselekcji i spośród 159 złożonych aplikacji wybrano 25 inicjatyw, które otrzymały granty przygotowawcze w wysokości 25 tys. euro z przeznaczeniem na zbudowanie partnerstwa oraz przeprowadzenie procesu planowania strategicznego i przygotowanie właściwej aplikacji 40. Dopiero w drugiej fazie konkursu wyłaniano ostatecznych zwycięzców, przy czym mogły w niej startować także klastry, które nie otrzymały grantów przygotowawczych. W przypadku 3 konkursu w ramach programu Vinnvaxt, który dotyczył wprost nowo tworzących się klastrów, procedura selekcji i wsparcia technicznego była jeszcze bardziej rozbudowana. Mianowicie w pierwszej fazie konkursu spośród 85 startujących inicjatyw wybrano 10, którym przyznano granty przygotowawcze w wysokości 10 tys. euro. Następnie w kolejnej fazie konkursu wybrano 5 inicjatyw, które otrzymały finansowanie rzędu 200 tys, euro na okres 2 lat. Dopiero na podstawie osiągnięć z tego 2 letniego okresu wybrano 4 zwycięskie klastry (o 2 więcej niż pierwotnie planowano), które uzyskały prawo do 10 37 Budżet tego programu wynosił ok. 8,8 mln euro rocznie. Środki w ramach tego programu były w całości alokowane do koordynatorów wybranych klastrów z założeniem, że co najmniej 50% będzie alokowane na pilotażowe projekty B+R zdefiniowane w ramach klastra. Koordynator klastra mógł otrzymywać od 500 tys. do 1,1 mln euro rocznie przez okres 10 lat, przy założeniu pozytywnej ewaluacji po kolejnych 3 letnich okresach funkcjonowania. Finansowanie z programu zapewniane przez rządową (centralną) Agencję ds. Systemów Innowacji Vinnova musiało być uzupełnione przez równoważne finansowanie z regionu oraz środków partnerów klastra. 38 8 spośród 159 aplikujących. 39 4 spośród 86 aplikujących. 40 Granty te były także współfinansowane w podobnej kwocie ze środków regionalnych. 17

letniego finansowania (przy czym jeden klaster został negatywnie zweryfikowany w trakcie ewaluacji i nie jest dalej finansowany w ramach programu Vinnvaxt). Pozytywne efekty w zakresie mobilizacji obrazują także wyniki wspomnianych wyżej programów klastrowych. Francuski program Pole de Competitivite obejmuje 7,2 tys. firm zatrudniających ok. 760 tys. pracowników. Przeciętna liczba członków klastra na koniec 2011 r. wyniosła 187, co oznacza wzrost o 50% od roku 2008. W 13 rundach udostępniania środków na B+R sfinansowano 1.115 wspólnych projektów badawczo-rozwojowych, których łączny budżet wyniósł 5,2 mld euro (przy wkładzie publicznym na poziomie 2 mld euro). W projektach tych zaangażowanych było 15 tys. naukowców i badaczy. Na pozytywne efekty wskazuje także ewaluacja szwedzkiego programu Vinnvaxt, w ramach którego udało się zaangażować łącznie ok. 1700 firm (w tym ponad 600 aktywnych). W wyniku realizacji tego programu powstały nowe produkty (281), usługi (151), prototypy (302), procesy (150), publikacje naukowe (1250), patenty (152), start-up y (197) i inwestycje rozwojowe (90). Dostępne dane wskazują, że niemiecki program Spitzencluster wygenerował na koniec 2012 r. ponad 800 wspólnych projektów badawczo-rozwojowych angażujących ok. 260 instytucji badawczych i ponad 220 małych i średnich przedsiębiorstw (SME s). V.2.3. Polityki klastrowe a rozwój nowych przemysłów Obserwując doświadczenia polityk klastowych należy zwrócić uwagę, iż coraz częściej przywiązują one wagę do stymulowania rozwoju tzw. nowych przemysłów (emerging industries). Formułowane są rekomendacje m.in. przez European Cluster Policy Group 41 iż w ramach polityk klastrowych należy odpowiednio zbalansować wsparcie dla dojrzałych skupisk i specjalizacji gospodarczych, jak również dla tworzących się przemysłów (emerging industries). Ten fokus zbliża niewątpliwie polityki klastrowe do koncepcji inteligentnej specjalizacji. Co więcej można zaryzykować tezę, że polityki klastrowe co raz bardziej koncentrują się na wspieraniu nowych przemysłów i usług, zwłaszcza jeżeli weźmiemy pod uwagę propozycję zdefiniowania tych ostatnich zawartą w raporcie TACTICS Using clusters to address emerging industries and services 42. Raport ten proponuje, żeby powstające przemysły i usługi były szeroko rozumiane jako zupełnie nowe sektory powstające na bazie aplikacji nowych technologii lub innych radykalnych innowacji, a także istniejące obszary aktywności 41 Patrz European Cluster Policy Group Final Recommendations A Call for Policy Action, 2010. 42 Raport przygotowany w ramach projektu Transnational Alliance of Clusters Towards Improved Cooperation Support finansowanego przez Komisję Europejską, którego celem było wypracowanie rekomendacji dla polityk klastrowych i praktycznych narzędzi implementacyjnych w Europie. Więcej informacji www.eca-tactics.eu. 18