Ekonomiczne aspekty choroby alkoholowej w Polsce

Ekonomiczne aspekty choroby alkoholowej w Polsce Jakub Gierczyński, MD, MBA Ekspert ekonomiki zdrowia. Doktorant na Uniwersytecie Medycznym w Łodzi Wstęp Opracowanie ma na celu przybliżenie odbiorcy aspektów ekonomicznych nadużywania alkoholu oraz choroby alkoholowej w Polsce. Po pierwsze należy podkreślić, że alkoholizm (uzależnienie od alkoholu) jest chorobą (F.10) 1 i powinien być leczony wszystkimi dostępnymi technologiami o udowodnionej skuteczności zgodnie z obowiązującymi standardami medycznymi. Według raportu WHO 2 nadużywanie alkoholu zalicza się do czynników o najbardziej szkodliwym wpływie na zdrowie i życie ludzi. Szacuje się, że przyczynia się do ponad 60 różnych rodzajów schorzeń i urazów oraz jest główną przyczyną przedwczesnych zgonów (szczególnie u mężczyzn). Istnieje bardzo płynna granica pomiędzy piciem okazjonalnym, ryzykownym, szkodliwym i w końcu chorobą alkoholową 3. Po drugie, równie istotnym jak aspekt kliniczny jest problem konsekwencji społecznych i ekonomicznych nadużywania i uzależnienia od alkoholu. W przypadku Polski, kraju należącego do czołówki światowej pod względem spożycia alkoholu, ze spożyciem 9 litrów czystego alkoholu na mieszkańca rocznie 4, ten problem jest szczególnie dotkliwy. Dotyczy on bezpośrednio 800 tysięcy uzależnionych i 2,5 miliona pi- 1 Międzynarodowa Klasyfi kacja Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (ICD 10), http://srk.csioz.gov.pl/php/ index. php?_mod=hcdmod&_op=listall&id=70 2 Global status report on alcohol and health, World Health Organization 2011, http://www.who.int/substance_ abuse/publications/global_alcohol_report/en/index.html 3 Ryzykowne spożywanie alkoholu to picie nadmiernych ilości alkoholu (jednorazowo i łącznie w określonym czasie) niepociągające za sobą aktualnie negatywnych konsekwencji, przy czym można oczekiwać, że konsekwencje te pojawią się, o ile obecny model picia alkoholu nie zostanie zmieniony. Picie szkodliwe to taki wzorzec picia, który już powoduje szkody zdrowotne, fi zyczne bądź psychiczne; ale również psychologiczne i społeczne, przy czym nie występuje uzależnienie od alkoholu. Za: J. Fudała: Czy moje picie jest bezpieczne, PARPAMEDIA, 2007, http://www.parpa.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=44&itemid=60 4 PARPA,2012, http://www.parpa.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=156&itemid=16

2 Jakub Gierczyński jących szkodliwie i ryzykownie oraz pośrednio około 3 milionów osób współuzależnionych (rodzin) 5. Oprócz wymienionej grupy około 6,3 milionów osób (uzależnionych i współuzależnionych) problem konsekwencji choroby alkoholowej dotyczy całego polskiego społeczeństwa. Polska ponosi koszty społeczne, takie jak: rozpad rodzin, problemy w nauce dzieci alkoholików, przestepstwa popełniane po spożyciu alkoholu, bezrobocie i wykluczenie społeczne. W tym opracowaniu szerzej zostaną omównione konsekwencje ekonomiczne nadużywania i uzależnienia od alkoholu w Polsce. Konsekwencje ekonomiczne nadużywania i uzależnienia od alkoholu w Polsce Koszty ekonomiczne związane z używaniem i nadużywaniem alkoholu to przede wszystkim koszty leczenia choroby alkoholowej i jej powikłań, wypadków drogowych, zaangażowania wymiaru sprawiedliwości, opieki społecznej, koszty przedwczesnej umieralności i rent, spadek produktywności pracy i wiele innych. Mierzalne koszty problemów alkoholowych w w Unii Europejskiej w 2003 roku szacowano na 125 mld euro, z czego 59 mld euro stanowiły koszty utraconej produktywności (absencja chorobowa, bezrobocie i lata pracy utracone z powodu przedwczesnych zgonów) 6. Wyliczenie wszystkich konsekwencji ekonomicznych nadużywania alkoholu i choroby alkoholowej dla Polski jest procesem złożonym oraz trudnym do wykonania, głównie przez brak przekrojowych danych kosztowych. Można tego jednak dokonać poprzez szacowanie nakładów według odsetka PKB oraz identyfi kując opublikowane dane kosztowe. Szacunki całościowych kosztów nadużywania alkoholu i choroby alkoholowej dla Polski według odsetka Produktu Krajowego Brutto Zdaniem międzynarodowych ekspertów straty ekonomiczne związane z używaniem i nadużywaniem alkoholu szacuje się w krajach Unii Europejskiej i w USA na poziomie minimum 1% produktu krajowego brutto 7. Produkt krajowy brutto w Polsce w roku 2010 i 2011, według Głównego Urzędu Statystycznego, wyniósł odpowiednio 1.415,4 mld zł. w 2010 roku oraz 1.522,7 mld zł. 5 PARPA,2012, http://www.parpa.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=155&itemid=144 6 Peter Andersen, Ben Baumberg, Alkohol w Europie. Perspektywa zdrowia publicznego. Raport dla Komisji Europejskiej -. Alkoholizm i Narkomania 2006, Tom 19: nr 2, 121-137, http://www.ipin.edu.pl/ain/aktualne/2/t19n2_2.pdf 7 Rehm J. et al. Global burden of disease and injury and economic cost attributable to alcohol use and alcohol-use disorders, Lancet 2009; 373: 2223 33, http://www.camh.net/news_events/news_releases_ and_media_advisories_and_backgrounders/rehm_lancet_jun09.pdf

Ekonomiczne aspekty choroby alkoholowej w Polsce 3 w 2011 roku 8. Oznacza to, iż koszty ekonomiczne związane z używaniem i nadużywaniem alkoholu w Polsce można szacować na poziomie około 14,15 mld zł. w 2010 i 15,23 mld zł. w 2011. Obrazuje to poniższa tabela 1. Tabela 1. Szacunkowy koszt używania i nadużywania alkoholu, jako 1% PKB Polski w latach 2010 i 2011. Rok PKB Polski 1% PKB, jako szacunkowy roczny koszt używania i nadużywania alkoholu w Polsce 2010 1.415,4 mld zł 14,15 mld zł 2011 1.522,7 mld zł 15,23 mld zł Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS, 2012 Według PARPA całościowe koszty używania i nadużywania alkoholu ( rozmiar szkód alkoholowych oraz koszty społeczne i ekonomiczne ponoszone z ich tytułu ) powinny być szacowane na poziomie 1,3% Produktu Krajowego Brutto 9. Pokazuje to tabela 2. Tabela 2. Szacunkowy koszt używania i nadużywania alkoholu, jako 1,3% PKB Polski w latach 2010 i 2011. Rok PKB Polski 1,3% PKB, jako szacunkowy roczny koszt używania i nadużywania alkoholu w Polsce 2010 1.415,4 mld zł 18,39 mld zł 2011 1.522,7 mld zł 19,80 mld zł Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS, 2012 Biorąc pod uwagę powyższe wyliczenia całościowe koszty nadużywania alkoholu i choroby alkoholowej poniesione przez społeczeństwo polskie w 2011 roku można estymować na poziomie 15-20 miliardów złotych. 8 http://www.stat.gov.pl/gus/5840_11589_plk_html.htm,http://www.stat.gov.pl/gus/5840_12449_ PLK_HTML.htm 9 Narodowy Program Profi laktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011-2015, Minister Zdrowia/PARPA, Uchwała Rady Ministrów Nr.35/2011 z dnia 22.03.2011. Strona 8, http://www.mz.gov. pl/wwwmz/index?mr=q101&ms=&ml=pl&mi=&mx=0&mt=&my=&ma=016931

4 Jakub Gierczyński Identyfikacja danych kosztowych nadużywania alkoholu i choroby alkoholowej w Polsce opublikowanych w domenie pblicznej. Koszty bezpośrednie medyczne wydatki publiczne i prywatne Estymacja całkowitych wydatków Narodowego Funduszu Zdrowia przeznaczonych na leczenie odwykowe oraz terapię schorzeń i powikłań związanych z chorobą alkoholową była zacytowana w interpelacji poselskiej 10 i wyniosła ponad 1,8 mld zł w 2010 roku. Stanowiły ją koszty leczenia odwykowego w ośrodkach terapeutycznych 330 365 383, 82 11 złotych oraz koszty leczenia chorób związanych z uzależnieniem od alkoholu (około 1,5 mld złotych). W publicznych i prywatnych placówkach w ramach leczenia odwykowego przerywa się ciągi alkoholowe, prowadzi detoksykację oraz terapię uzależnienia (psychoterapia i farmakologia). Terapia schorzeń i powikłań związanych z choroba alkoholową prowadzona jest w większości placowek medycznych. W Polsce przybywa z roku na rok prywatnych ośrodków odwykowo-terapeutycznych oferujących kompleksową terapię uzależnień od alkoholu. Wydatki medyczne ponoszone prywatnie przez osoby uzależnione i ich rodziny szacowane są na minimum kilkaset milionów złotych rocznie. Koszty bezpośrednie społeczne wydatki publiczne Finansowanie realizacji Narodowego Programu Profi laktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011-2015 12 odbywa się w ramach budżetów jego realizatorów. Zgodnie z art. 11 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi na wydatki związane z realizacją Narodowego Programu Profi laktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przeznacza się corocznie z budżetu państwa środki w wysokości 1% podatku akcyzowego od wyrobów alkoholowych. Finansowanie programu na poziomie wojewódzkim oraz gminnym odbywa się, oprócz środków własnych, środkami pobranymi z tytułu opłat określonych w przepisach ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi: na poziomie samorządu wojewódzkiego w ramach środków uzyskanych przez samorządy wojewódzkie z opłat za korzystanie z zezwoleń na hurtowy obrót napojami o zawarto- 10 Poseł Czesław Czechyra, Posiedzenie nr 10 (3 dzień, 16-03-2012), http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/ wypowiedz.xsp?posiedzenie=10&dzien=3&wyp=64&view=1 11 Sprawozdanie NFZ za 2010 rok dla PARPA przesłane w dniu 31.05. 2011, http://www.mz.gov.pl/wwwmz/ index?mr=m491&ms=0&ml=pl&mi=56&mx=0&mt=&my=131&ma=019575 12 Narodowy Program Profi laktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011-2015, Minister Zdrowia/PARPA, Uchwała Rady Ministrów Nr.35/2011 z dnia 22.03.2011.

Ekonomiczne aspekty choroby alkoholowej w Polsce 5 ści do 4,5% alkoholu oraz piwem, a także napojów zawierających powyżej 4,5% do 18% alkoholu, na poziomie samorządu gminnego w ramach środków uzyskanych przez gminy z opłat za korzystanie z zezwoleń na detaliczną sprzedaż alkoholu. Wydatki samorządów w ramach profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych Wydatki publiczne gmin, miast na prawach powiatu i województwa tytułem realizacji ustawy o przeciwdziałaniu alkoholizmowi w 2010 roku wyniosły 611 406 669 złotych 13. Odpowiadały one 0,34% całości budżetów samorządów terytorialnych. Pokazuje to tabela 3. Tabela 3. Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na ochronę zdrowia, przeciwdziałanie alkoholizmowi oraz izby wytrzeźwień według wybranych rozdziałów budżetowych w 2010, w tys. złotych. Budżety samorządów terytorialnych OGÓŁEM Ochrona zdrowia w tym: Przeciwdziałanie alkoholizmowi Razem tys.zł 177 766 151 (100%) 3 962 003 (2,23%) 611 406 (0,34%) Gminy Powiaty Miasta na prawach powiatu Województwa 79 740 609 23 826 368 58 954 148 15 245 026 562 716 1 394 719 1 061 807 942 761 354 732 1 117 231 687 23 870 Izby wytrzeźwień 42 284 4 236 0 38 048 0 Źródło: GUS, Zdrowie i ochrona zdrowia w 2010 http://www.stat.gov.pl/gus/5840_12706_plk_html.htm Koszty pośrednie alkoholizmu w Polsce Alkoholizm oraz nadużywanie alkoholu powoduje wiele szkód społecznych, miedzy innymi: przestępczość, przemoc w rodzinie, wypadki drogowe, ubóstwo, bezrobocie, utratę produktywności oraz wykluczenie społeczne. Przestępczość wskutek nadużycia alkoholu. Przestępczość wskutek nadużycia alkoholu W 2010 roku w wybranych kategoriach przestępstw, w których badany jest stan trzeźwości sprawcy, policjanci zarejestrowali 185 335 nietrzeźwych. Stanowili oni 13 GUS, Zdrowie i ochrona zdrowia w 2010, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_12706_plk_html.htm

6 Jakub Gierczyński 79,9 % wszystkich łamiących prawo. W stosunku do 2009 roku nastąpił spadek o 0,8 punktów procentowych (80,7 % w 2009) 14. Wypadki drogowe spowodowane przez nietrzeźwych kierowców W 2010 roku liczba ujawnionych kierujących pod wpływem alkoholu wyniosła 165 885 osób. Według statystyk policji nietrzeźwi kierowcy spowodowali w 2010 roku 4,524 wypadków, w których zginęło 455 osób a 5,620 odniosło obrażenia wymagające hospitalizacji. Na szczęście z roku na rok spada liczba wypadków spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców (w 2000 roku było ich 9,367) 15. Biorąc pod uwagę opracowania na temat kosztów ponoszonych przez państwo związanych z leczeniem rannych w wypadkach drogowych można pokusić się o estymację kosztów rocznych wypadków drogowych spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców. Według ekspertów z PZH 16 w 2005 roku same średnie koszty leczenia ofi ary wypadku drogowego wyniosły 3,493 zł. W 2010 roku leczonych było 5,620 pacjentów, którzy odnieśli obrażenia w wypadkach spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców. Szacunkowa kwota kosztów medycznych leczenia ofi ar wypadków spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców wyniosła około 20 milionów złotych (według poziomu kosztów z 2005 roku). Koszty ekonomiczne nadużywania alkoholu w miejscu pracy Szkody związane z nadużywaniem alkoholu w miejscu pracy obejmują przede wszystkim absencje, wypadki i obniżenie wydajności pracy. Raport WHO pt. Best practice in estimating the costs of alcohol informuje o 25% utracie produktywności pracowników z powodu nadużycia alkoholu poprzedniego dnia. Praca na tzw. kacu oraz skracanie dnia pracy lub absencja z powodu nadużycia alkoholu i choroby alkoholowej prowadzą na świecie do utraty produktywności i związanych z tym strat na poziomie około 0.3% Produktu Krajowego Brutto 17. Według tej proporcji koszty utraty produktywności dla Polski wyniosłyby około 4,6 miliardów złotych w 2011 roku (PKB Polski w 2011 wyniósł 1.522,7 mld zł). W Polsce w ostatnich latach ulega zmianom stanowisko społeczeństwa w stosunku do spożywania alkoholu w miejscu pracy. Spożywanie alkoholu w pracy staje się 14 Informacja o podejmowanych przez Policję w 2010 roku przedsięwzięciach i uzyskanych wynikach w zakresie przeciwdziałania alkoholizmowi. Dla PARPA, 2011. 15 Komenda Główna Policji dla PARPA, 2011, http://www.mz.gov.pl/wwwmz/index?mr=m491&ms=0&ml=pl&mi=56&mx=0&mt=&my=131&ma=019575 16 A. Maciąg, K. Kuszewski, Szacowanie kosztów leczenia ofi ar wypadków drogowych w Polsce, GAMBIT, Seminarium międzynarodowe, Bezpieczeństwo ruchu drogowego, Politechnika Gdańska, Gdańsk, 24-25. IV,2008. 17 Best practice in estimating the costs of alcohol Recommendations for future studies, WHO 2010, http://www.euro.who.int/en/what-we-publish/abstracts/best-practice-in-estimating-the-costs-ofalcohol-recommendations-for-future-studies

Ekonomiczne aspekty choroby alkoholowej w Polsce 7 nietolerowane zarówno przez pracodawcę jak i przez współpracowników. W ogólnopolskim sondażu przeprowadzonym w 2000 roku 18 17% badanych przyznało się do konsumpcji alkoholu w miejscu pracy, a 26% do tego, że była świadkiem takiej sytuacji w ciągu ostatniego roku przed badaniem. W sondażach przeprowadzonych w 2010 roku 19 nikt nie zadeklarował, że pije alkohol w miejscu pracy, a w sondażu w 2011 roku 20 przychodzenie do pracy pod wpływem alkoholu potępiło aż 98% badanych. O tym, że jest to jednak istotny problem w miejscu pracy może świadczyć anonimowa ankieta przeprowadzona przez portal Pracuj.pl wśród 2,000 respondentów na początku 2012 roku 21. Z badania wynika, że co piątemu pracownikowi (21%) zdarzyło się przychodzić wielokrotnie do pracy na tzw. kacu. Sporadycznie sytuacja ta spotkała podobną ilość osób (19%). W sumie ten problem dotyczył aż 40% pracowników. 54% pracowników podało, że nie pije z zasady w tygodniu pracy a 6% pracowników, jeśli zdarzy im się wypić za dużo, na drugi dzień korzysta z urlopu na żądanie. Wykluczenie społeczne osób uzależnionych od alkoholu W Polsce obserwuje się co raz większą patologizację alkoholową populacji bezrobotnych. Ogranicza ona szanse na skuteczną pomoc w przezwyciężaniu bezrobocia i nędzy. Według sondażu Pentor Research International, opisującego postawę Polaków wobec ubóstwa i wykluczenia przeprowadzonego w 2006 roku 22 choroba alkoholowa (36%) jest drugim po bezrobociu (37%) czynnikiem powodującym marginalizację społeczną obywateli. Następnymi w kolejności czynnikami są narkomania (34%) i bieda (27%). Potrzebę konieczności poprawy kapitału społecznego oraz wzmocnienia kapitału ludzkiego sygnalizuje opublikowany w tym roku raport pt. Wizja zrównoważonego rozwoju dla polskiego biznesu, 2050 23. Działania Państwa i pracodawców powinny obejmować aktywizację zawodową osób wykluczonych, nie uczestniczących obecnie w rynku pracy m.in. z powodu niepełnosprawności, braku odpowiednich kompe- 18 Ogólnopolskie badania zrealizowane na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Rady Programowej do Badań nad Problemami Związanymi z Alkoholem działającej przy Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie na przełomie listopada i grudnia 2000 roku pt.: Postawy i zachowania Polaków wobec problemów alkoholowych. Realizatorem badań była Sopocka Pracownia Badań Społecznych, PARPA, http://www.parpa.pl/download/rozdzial02.pdf 19 Sondaż CBOS na temat spożywania alkoholu przez Polaków został przeprowadzony w dniach 8-14 lipca 2010 roku na liczącej 899 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski. http://www.cbos.pl/spiskom.pol/2010/k_116_10.pdf 20 Badanie Uczciwość, sumienność i asertywność w życiu zawodowym CBOS przeprowadził w lutym i marcu 2011 r. na grupie tysiąca osób 21 http://www.praca.pl/en_centrum-prasowe/komunikaty-prasowe/40-polakow-pracuje-na-kacu_cp-687.html 22 Wykluczenie społeczne, Research International Pentor, 20.06.2007, http://www.przeciw-ubostwu.rpo. gov.pl/pliki/1182767766.pdf 23 Wizja zrównoważonego rozwoju dla polskiego biznesu, 2050, http://www.mg.gov.pl/wspieranie+przedsiebiorczosci/zrownowazony+rozwoj/wizja+2050

8 Jakub Gierczyński tencji, wykształcenia lub z powodu wieku. Konieczne jest zidentyfi kowanie wszystkich istotnych grup, a następnie podjęcie działań na rzecz ich przywrócenia bądź w niektórych przypadkach włączenia w rynek pracy. Także opublikowany w 2009 roku raport pt. Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, wskazuje na potrzebę kontynuacji tych przekształceń w systemie zabezpieczenia społecznego, które zmniejszą zakres korzystających ze świadczeń poniżej 65 67 roku życia do uzasadnionego społecznie minimum, zachęcą do późniejszego kończenia kariery zawodowej, a także wspomogą łączenie pracy z edukacją, opieką nad dziećmi, rehabilitacją zdrowotną i zawodową 24. Podsumowanie Biorąc pod uwagę wszystkie przytoczone w raporcie informacje i dane należy podkreślić, że alkoholizm jest poważną i śmiertelną chorobą, dlatego też powinien być leczony wszystkimi dostępnymi technologiami o udowodnionej skuteczności oraz zgodnie z obowiązującymi standardami medycznymi. Dokonując estymacji i analizy kosztów społecznych i ekonomicznych dochodzimy do wniosku, że koszt nadużywania alkoholu i choroby alkoholowej dla społeczeństwa polskiego jest ogromny. Estymacja według odsetka PKB wykazuje całościowe koszty medyczne, społeczne i ekonomiczne nadużywania alkoholu i choroby alkoholowej poniesione przez społeczeństwo polskie na poziomie 15-20 miliardów złotych rocznie. Policzalne i udokumentowane koszty medyczne, społeczne i ekonomiczne nadużywania alkoholu i choroby alkoholowej poniesione przez społeczeństwo polskie w skali roku wynoszą około 3 miliardów złotych. Składaja się na nie takie pozycje, jak leczenie choroby alkoholowej i jej powikłań (około 1,8 miliarda złotych rocznie), wydatki samorządów tytułem realizacji ustawy o przeciwdziałaniu alkoholizmowi (611 mln zł), koszt pobytów w izbach wytrzeźwień (42 mln zł), koszty leczenia ofi ar wypadków spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców (20 mln zł), przeciwdziałanie alkoholizmowi fi nansowane przez Ministerstwo Zdrowia (6 mln zł). Istnieje pilna potrzeba stworzenia przekrojowego raportu na temat społecznych i ekonomicznych konsekwencji nadużywania i uzależnienia od alkoholu. Raport mógłby być argumentem, za intensyfi kacją i wyższym dofi nansowaniem prowadzonych działań w kierunku ograniczenia zdrowotnych, społecznych i ekonomicznych nastepstw nadużywania i uzależnienia od alkoholu w Polsce. Działań, które doprowadzą do poprawy sytuacji zdrowotnej polskiego społeczeństwa i zbudowania trzeźwych podstaw do rozwoju polskiej gospodarki i ekonomii. 24 Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, http://www.premier.gov.pl/rzad/polska_2030/