Medycyna Pracy, 2002; 53; 2; 137 143 137 PRACE POGL DOWE Irena Szadkowska Stańczyk Grażyna Stroszejn Mrowca KANCEROGENNE DZIA ANIE SZTUCZNYCH W ÓKIEN MINERALNYCH DOWODY W BADANIACH EPIDEMIOLOGICZNYCH* CANCEROGENIC EFFECT OF OCCUPATIONAL EXPOSURE TO MAN-MADE MINERAL FIBRES: A REVIEW OF EPIDEMIOLOGICAL EVIDENCES Z Zakładu Zagrożeń Chemicznych i Pyłowych Kierownik zakładu: prof. dr hab. M. Jakubowski Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi STRESZCZENIE W pracy opisano wielkość i technologię produkcji sztucznych włókien mineralnych w Polsce oraz zanalizowano wyniki badań klinicznokontrolnych i kohortowych oceniających ryzyko występowania nowotworów złośliwych układu oddechowego bądź zgonów z tego powodu w populacjach narażonych zawodowo na pyły zawierające sztuczne włókna mineralne. Najwięcej badań dotyczyło skutków ekspozycji na włókna szklane. Ich wyniki wskazują na wzrost ryzyka nowotworów złośliwych u pracowników narażonych. Spośród badań oceniających ekspozycję na włókna wełny skalnej i żużlowej tyle samo wykazało podwyższone ryzyko nowotworów układu oddechowego co i tego potwierdziło. W większości stwierdzano zależności poziomu ryzyka od okresu ekspozycji ani też dawki skumulowanej. Jedy podkreślono związek z okresem latencji powyżej 20 lat. Osłabia to znacz wnioskowa przyczynowo-skutkowe, podob jak i fakt, iż w większości badań kontrolowano palenia oraz ekspozycji na inne kancerogeny układu oddechowego. Biorąc powyższe pod uwagę należy stwierdzić, iż istje potrzeba podjęcia dalszych badań oceniających ryzyko dla zdrowia w wyniku ekspozycji na sztuczne włókna mineralne, ale tylko takich, w których poza oceną ekspozycji na włókna będzie można kontrolować naraże na inne współistjące czynniki rakotwórcze. Med. Pr. 2002, 53, 2, 137 143 Słowa kluczowe: sztuczne włókna mineralne, ryzyko nowotworów, nowotwory układu oddechowego, ekspozycja zawodowa ABSTRACT The size and technology of the man-made mineral fibers production in Poland is presented. The results of the case-referent and cohort studies aimed at assessing risk for or mortality from respiratory system cancers in populations occupationally exposed to dust containing artificial mineral fibers are also analyzed. The majority of studies focused on the exposure to glass fibers, however, their results revealed no increased risk for cancers in those exposed. As to the increased risk for respiratory system cancers induced by exposure to glass and slag wool fibers, the same proportion of positive and negative results was found in the literature. Most of the studies showed no association between the risk level and the exposure period or cumulative dose. The association with latency period of more than 20 years was only emphasized. This together with the fact that in the majority of studies neither smoking histories nor exposures to other respiratory carcinogens were considered significantly undermine the cause-effect inference. Bearing this mind, it should be concluded that there is an urgent need to undertake further studies with the aim to assess the health risk of exposure to man-made mineral fibers, but only such studies in which besides exposure to fibers, it will be possible to analyze exposure to other coexisting carcinogenic agents. Med Pr 2002, 53, 2, 137 143 Key words: man-made mineral fiber MMMF, cancer risk, respiratory system cancers, occupational exposure WSTÊP Zakaz przerobu i stosowania azbestu wprowadzony przed kilku laty w większości krajów w tym także w Polsce spowodował rosnące i powszechne obec stosowa zwłaszcza w budownictwie sztucznych włókien mineralnych jako materiałów azbesto-zastępczych. W tej sytuacji istotne jest podejmowa badań, które dostarczą wiarygodnych dowodów na to, iż są to materiały biologicz bezpieczne, stwarzające akceptowalny poziom ryzyka dla zdrowia zarówno dla osób eksponowanych zawodowo jak i środowiskowo. Termin sztuczne włókna mineralne obejmuje włókniste substancje organiczne produkowane głów ze skały, gliny (iłu), żużla * Praca wykonana w ramach zadania finansowanego z dotacji na działalność statutową nr IMP 10.11 pt. Aktualna i retrospektywna ocena ekspozycji na pyły i inne czynniki szkodliwe dla zdrowia pracowników zatrudnionych przy produkcji sztucznych włókien mineralnych dla celów epidemiologicznej analizy skutków zdrowotnych. Kierownik zadania: dr hab. med. I. Szadkowska-Stańczyk. i szkła. Włókna te zwane także sztucznymi włóknami szklistymi podzielić można na trzy grupy: 1) włókna szklane obejmujące watę szklaną i włókna ciągłe, 2) wełnę skalną lub żużlową (w zwaną wełną mineralną), 3) włókna ceramiczne. Wata szklana oraz wełna skalna i żużlowa znajduje rosnące zastosowa jako izolacja termiczna i akustyczna w budownictwie i przemyśle okrętowym. Włókna ciągłe stosowane są jako przewodniki światła (światłowody) oraz w postaci produktów pochodnych, np. jako wzmocnia do tworzyw sztucznych. Włókna ceramiczne natomiast mają zastosowa w procesach wysokotemperaturowych ze względu na szczegól wysoką ogniotrwałość. Podejrzenia
138 I. Szadkowska-Stańczyk, G. Stroszejn-Mrowca Nr 2 dotyczące działania rakotwórczego sztucznych włókien mineralnych dla ludzi mają dwa źródła. Po pierwsze wykazano działa rakotwórcze w eksperymentach na zwierzętach, ale tylko przy podawaniu włókien bezpośrednio dotchawiczo bądź do jamy otrzewnej. Droga inhalacyjna dała u zwierząt rezultaty negatywne. Po drugie istją pewne podobieństwa do azbestu (charakter włóknisty, wnika drogą inhalacji, tworzeniu wolnych rodników). Aczkolwiek różni je to, iż są syntetyczne, mają amorficzną budowę i niską trwałość w tkance płucnej. Badania i ocenę skutków nowotworowych u ludzi komplikuje jednoczesna ekspozycja na inne kancerogeny, szczegól na azbest. Dotyczy to zwłaszcza zatrudnionych w przemysłach, stosujących włókna mineralne. Lepsza sytuacja w tym względzie występuje u zatrudnionych przy produkcji sztucznych włókien mineralnych. Stąd też wyniki badań epidemiologicznych w tych grupach pracowniczych mają większą wartość (1). W ASNOŒCI FIZYCZNO-CHEMICZNE, SPOSÓB WYTWARZANIA I ZASTOSOWANIE SZTUCZNYCH W ÓKIEN MINERALNYCH W latach 80. sztuczne włókna mineralne w Polsce produkowało siedem zakładów, cztery zakłady produkowały wełnę bazaltową, jeden zakład wełnę żużlową, dwa zakłady włókna szklane. Produktami końcowymi tych zakładów były głów maty i płyty izolacyjne, wełna luzem, welon szklany, przędza szklana, laminowane produkty z włókna szklanego. Liczba pracowników zatrudnionych we wszystkich zakładach wynosiła ok. 2000 osób. Produkowane włókna w tych zakładach, stosujących starą technologię produkcji, były włóknami grubymi (odsetek włókien respirabilnych o średnicy powyżej 3 µm był znaczny i wynosił dla wełny żużlowej 23% dla wełny bazaltowej 36 42%, a dla włókien szklanych 3 60%) (2). Od 19 lipca 1997 r., na mocy ustawy z 19.06.1997 r. (DzU nr 101, poz. 628), obowiązuje zakaz wprowadzania na polski obszar celny azbestu i wyrobów zawierających azbest oraz produkcji i obrotu wyrobami zawierającymi azbest (a także samego azbestu). Zakaz ten dotyczy pewnej grupy wyrobów i azbestu, dopuszczonych do produkcji lub importu, określanym corocz w drodze rozporządzenia Ministra Gospodarki w porozumieniu z Ministrem Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w załączniku do ww. ustawy. Zakaz ten zobligował polskich producentów wyrobów azbestowych do wprowadzenia włóknistych zamienników azbestu i modernizacji stosowanych technologii. Zamiennikami azbestu wprowadzonymi do produkcji materiałów ciernych (klocki hamulcowe, okładziny sprzęgieł, uszczelki dla potrzeb motoryzacji), materiałów włókienniczych (szczeliwa, sznury, taśmy, tkaniny), płyt i tektur uszczelniająco-izolacyjnych są obec: wełna mineralna, włókna ceramiczne, włókna szklane, włókna organiczne (naturalne i syntetyczne). Wprowadze włóknistych zamienników azbestu w byłych zakładach azbestowych wpłynęło na zmianę stosowanych dotychczas technologii, całkowicie lub częściowo zmienił się park maszynowy. W zmodernizowanych zakładach zmjszyła się znacz (50 70%) liczba pracowników zatrudnionych bezpośrednio w produkcji. Z drugiej strony wprowadze zamienników azbestu wpłynęło na rozwój i modernizacje zakładów produkujących tego rodzaju włókna. W okresie przekształceń własnościowych w latach 90. zakłady te uległy przekształceniom własnościowym i technologicznym. Obec dwa nowoczesne zakłady są własnością największego na świecie producenta wełny mineralnej-koncernu Rockwool, jeden zakład należy do francuskiego koncernu Saint-Gobian (znak firmowy Isover-Gullfiber), jeden zakład prowadzi firma Partek-Paroc Polska Sp. z o.o. W połowie lat 80. rozpoczęto w Polsce produkcje włókien ceramicznych w Skawi. Produkowane w kraju włókniste zamienniki azbestu są wystarczające dla zakładów je przerabiających zarówno pod względem ilości, jak i wymogów technologicznych, dlatego które zamienniki są importowane (np. włókna ceramiczne: Long faser, Thermowool, Kaowool, Fiberfax i włókna skalne: Lapinus, I- norphil). Szacunkowa liczba pracowników produkcyjnych we wszystkich zakładach produkujących sztuczne włókna mineralne i stosujących włókniste zamienniki azbestu przekracza obec 1200 osób. W zależności od ich przeznaczenia włókna produkowane są z różnych surowców i różnymi metodami. Włókna wełny skalnej/żużlowej Wełna mineralna, zwana czasem watą, jest splątaną masą włókien o średnicach 2 9 µm, bezpostaciowych krzemianów składających się z tlenku krzemu, boru, glinu, tlenków żelaza, manganu, itp. Wełny mineralne są odporne na temperatury 600 750 C. Roczna produkcja tych włókien w Polsce wynosi około 200 tys. ton. Produkcja tych włókien ogól polega na stopieniu surowców skalnych, takich jak: gabro, bazalt, diabaz (są to skały magmowe, głębinowe i wylewne) z dodatkiem wapieni lub dolomitów (skał osadowo-węglanowych) oraz koksu, w piecu łukowym w temp. 1500 1600 C. Gorąca lawa (o temp. 1430 C) jest następ rozbijana gorącym powietrzem i rozwłókniana na dyskach (tzw. metodą ośrodkowo-dyskową). Do gotowego włókna transportowanego w postaci kobierca dodaje się emulsje olejową (środek zapobiegający pyleniu) i spoiwa (żywicę fenolowo-formaldehydową). Przy produkcji wyrobów twardych dodawany jest środek impregnujący. Wełna szklana Wełna szklana jest produkowana podobną technologią, przy czym głównym surowcem jest piasek szklarski (około 50%) z dodatkiem sody, skalenia, wapienia, dolomitu i boraksu. Włókna szklane ciągłe W odróżniu od wełny szklanej posiadają włókna bardziej uporządkowane o znacz grubszych średnicach
Nr 2 Kancerogenne działa sztucznych włókien mineralnych 139 (od 6 15 µm). Produkowane są ze stopionego szkła przeciąganego przez sita (tzw. metodą wyciągania). Stosowane są głów we włókiennictwie (tzw. przędza szklana lub jedwab szklany) lub wzmacniania mas plastycznych (tzw. rowing). Włókna szklane ciągłe mają najmjszą odporność termiczną rzędu 500 C. Włókna szklane produkowane głów ze stopionego kwarcu (>96%) bądź na drodze ługowania włókien szklanych kwasami mogą mieć odporność termiczną około 1000 C. Włókna ceramiczne (ognioodporne) Włókna ceramiczne, których produkcja stanowi 1,2% wszystkich sztucznych włókien mineralnych dzielone są na włókna glinokrzemianowe, mające strukturę bezpostaciową szklistą, zawierające do 60% Al 2 i wysokoglinowe mające częściowo strukturę krystaliczną, zawierające od 72 do 95% Al 2. Wśród włókien ceramicznych wyróżnia się: typ STANDARD temperatura stosowania 1100 1260 C, przeciętna zawartość Al 2 wynosi 43 52%; typ SUPER temperatura stosowania 1250 1430 C, przeciętna zawartość Al 2 wynosi 52 60%; włókna stabilizowane temperatura stosowania do 1500 C, zawartość Al 2 jest wyższa niż we włóknach wyżej wymienionych. Włókna te charakteryzują się znaczną odpornością chemiczną i niską przewodnością cieplną, elektryczną i akustyczną. Jednak podstawową ich cechą jest odporność na długotrwałe działa wysokich temperatur odporność tę określa temperatura klasyfikacji TK. Odporność ta zależy wprost proporcjonal od zawartości Al 2, jak rówż wzrasta, gdy część Al 2 jest zastąpiona przez stabilizatory (Cr 2, ZrO 2, B 2 ). Włókna ceramiczne produkowane są głów z mieszaniny tlenku glinu i piasku kwarcowego lub kaolinu z dodatkami stabilizującymi, np. Cr 2 lub ZrO 2. Surowce są stapiane w piecu łukowym w temp. około 2000 C. Lawa poddawana jest rozwłókniu przez rozdmuchiwa sprężonym powietrzem lub podaje się ją na ustawione odpowiednio dyski lub wirniki. Włókno surowe (luźne) jest mieszaniną regular zorientowanych włókien o dużej długości (25 200 µm) i średnicach 1,0 8,0 µm. Graniczne temperatury stosowania włókna ceramicznego wahają się w granicach 1260 1800 C (zależ od składu chemicznego). W tabeli I zestawiono skład chemiczny różnych włókien mineralnych produkowanych w Polsce (% wagowe) (3). DOWODY DZIA ANIA KANCEROGENNEGO W BA- DANIACH EPIDEMIOLOGICZNYCH Większość analiz epidemiologicznych uwzględniających poziom ekspozycji zawodowej na sztuczne włókna mineralne i o- cenę ryzyka nowotworów układu oddechowego u pracowników pochodzi z badań kliniczno-kontrolnych i kohortowych. Badania kliniczno-kontrolne W tabeli II przedstawiono opublikowane wyniki ważjszych badań kliniczno-kontrolnych. Trzy z nich przeprowadzono w (4 6,10), jedno w Szwecji (7) oraz dwa w Niemczech (8,9). Badania w obejmowały pracowników zatrudnionych przy produkcji włókien szklanych (5,10). Wong i wsp. (4) badał pracowników produkujących wełnę żużlową, a Enterline i wsp. (6) produkujących zarówno włókna szklane jak i wełnę żużlową i skalną. Naraże na włókna odtwarzano na podstawie analizy zatrudnia na określonych stanowiskach. W Szwecji bada obejmowało mężczyzn zatrudnionych w budownictwie, którzy mogli być narażeni na sztuczne włókna mineralne oraz azbest. Ekspozycję odtwarzano a- nalizując przebieg pracy, nazwy stanowisk pracy oraz dodatkowe informacje o wykonywanych czynnościach uzyskane od badanych (7). Dowody dotyczące wełny szklanej W żadnym z badań w i Szwecji obejmujących ekspozycję na włókna szklane stwierdzono istot podwyższonego poziomu ryzyka występowania nowotworów układu oddechowego (5 7,10). Jedy dla włókien o średnicy poniżej 3 µm Enterline stwierdził istotne podwyższe ryzyka raka (6). W Niemczech Pohlabeln i wsp. (8) oraz Rodelsparger i wsp. (9) u pracowników, zatrudnionych przy izolacjach z wełny Tabela I. Skład chemiczny sztucznych włókien mineralnych produkowanych w Polsce (% wagowe) Składnik Wełna skalna Wełna szklana Włókna szklane Włókna ceramiczne SiO 2 41 47 63 65 52 56 46 54 Al 2 12 18 2 6 12 16 37 41 CaO 13 21 6 7 16 25 MgO 7 13 3 0 6 Fe 2 6 9 Na 2 O 2 3 14 17 0 3 TiO 2 0,7 1,9 K 2 O 0,15 2,6 0,6 0 3 ZrO 2 5 15
140 I. Szadkowska-Stańczyk, G. Stroszejn-Mrowca Nr 2 Tabela II. Dowody działania rakotwórczego sztucznych włókien mineralnych badania kliniczno-kontrolne Kraj, autorzy Przedsiębiorstwo lub rodzaj produkcji Liczba przypadków rodzaj nowotworów Ocena narażenia Wyniki (ocena ryzyka) Uwagi Enterline i wsp. 1987 (6) 16 zakładów produkujących włókna szklane ciągłe, wełnę skalną, watę szklaną 287 przypadków nowotworów układu oddechowego pomiary higieniczne OR = 1,1wzrost wraz z dawką skumulowaną uwzględniono pale Engholm i wsp.1987 (7) pracownicy budownictwa narażeni na wełnę skalną i włókna szklane 424 przypadki raka nazwy stanowisk OR = 1,21 (95%CI 0,6 2,47) uwzględniono pale i ekspozycję na azbest Wong i wsp. 1991 (4) Chiazze i wsp. 1992, 1993 (5,10) Niemcy Pohlabeln i wsp. 2000 (8) Niemcy Rodelsperger i wsp. 2001 (9) 9 zakładów produkujących wełnę skalną 1 zakład produkujący włókno szklane zatrudni przy izolacjach z waty szklanej i innych sztucznych włókien mineralnych narażeni na włókna szklane 55 przypadków raka 144 przypadki raka 304 przypadki raka 125 przypadków międzybłoniaka opłucnej pomiary i nazwy stanowisk nazwy stanowisk, opis procesów technologicznych nazwy stanowisk, opis czynności i technologii nazwy stanowisk, opis procesów technologicznych OR = 0,99 1,06dla byłych pracowników OR = 0,98 1,00 dla aktualnych pracowników OR = 0,58 (95%CI 0,2-1,71) OR = 1,48 (95%CI 1,17 1,88) OR = 3,08 (95%CI 1,17 8,07) uwzględniono pale uwzględniono pale kontrolowane pale i ekspozycja na azbest uwzględniono ekspozycję na azbest OR - iloraz szans. 95% CI - 95% przedział ufności szklanej stwierdzili istot podwyższone ryzyko raka (OR = 1,48, 95% CI: 1,17 1,88) oraz międzybłonnika opłucnej (OR = 3,08, 95% CI: 1,17 8,07). Dowody dotyczące wełny skalnej i żużlowej We wszystkich trzech spośród badań oceniających ekspozycję na wełnę skalną i żużlową uwzględniono pale jako czynnik zakłócający. Enterline i wsp. (6) stwierdzili istotny wzrost ryzyka zgonu na raka u osób narażonych. Ryzyko wzrastało istot wraz z dawką skumulową na ekspozycji na włókna. Engholm i wsp. (7) stwierdzili, iż u pracowników budownictwa potencjal narażonych na włókna wełny skalnej lub żużlowej stwierdza się istot podwyższonego ryzyka występowania nowotworów układu oddechowego. Wong i wsp. (4) także stwierdzili związku między ekspozycją na badane włókna a ryzykiem nowotworów układu oddechowego. Związku tego potwierdzono ani dla okresu ekspozycji, ani też dla dawki skumulowanej. Badania kohortowe W piśmiennictwie opublikowano wyniki obserwacji 11 retrospektywnych kohort pracowników z (6,11 16) i Europy (7,17 24) narażonych na sztuczne włókna mineralne. Opis tych badań w kolejności chronologicznej zawiera tabela III. W pięciu badaniach obejmowano obserwacją narażonych na watę szklaną (12 14,16,18,23), wełnę skalną i żużlową (15), w jednym na watę szklaną i wełnę skalną (20,24) oraz w dwóch na watę szklaną, wełnę skalną i żużlową (6,11,19,21,22). Dwie kohorty obejmowały badam pracowników budownictwa potencjal narażonych na którykolwiek z mineralnych materiałów izolacyjnych zawierające włókna szklane, skalne lub żużlowe (7,17). W żadnej z kohort dysponowano danymi o paleniu. Włókna szklane We wieloośrodkowym badaniu europejskim (21,22) przy latencji powyżej 20 lat i umieralności krajowej przyjętej jako referencja ryzyko raka było istot podwyższone SMR = 139. Przy umieralności lokalnej przyjętej jako referencja ryzyko było niższe i istotne statystycz (SMR = 111). Najwyższe ryzyko wykazano dla najwcześjszej fazy produkcji, tj. w okresie, gdy używano środków sklejających włókna. W badaniu Enterline i wsp. (13) oraz Marsha i wsp. (11) ryzyko raka było istot pdwyższone. SMR dla latencji do 20 lat wynosił 108,0, a powyżej 20 lat 111,9. Nie stwierdzono także związku z okresem ekspozycji. W grupie osób zatrudnionych przy produkcji zarówno włókien szklanych jak i waty szklanej stwierdzono istot podwyższone ryzyko (SMR = 114, p < 0,05). Engholm i wsp. (7) mieli odpowiednich danych o narażeniu i stąd wyodrębnili grupy narażonej na włókna szklane. W badaniach Enterline'a i wsp. (13) i Morgana i wsp. (14) ryzyko raka u pracowników narażonych było podwyższone. Podobne wyniki uzyskali Moulin i wsp. (18), Bayliss i wsp. (12)
Nr 2 Kancerogenne działa sztucznych włókien mineralnych 141 Tabela III. Dowody działania rakotwórczego sztucznych włókien mineralnych badania kohortowe Kraj, autorzy Przedsiębiorstwo liczba badanych Minimalny okres zatrudnia Okres obserwacji Wyniki Ocena ryzyka Kontrola palenia Enterline i wsp. 1975 (13) Bayliss i wsp. 1976 (12) Morgan 1981 (14) Robinson i wsp. 1982 (15) Francja Moulin i wsp. 1986 (18) Europa IARC Simonato i wsp. 1987 (19) Boffetta i wsp. 1992, 1997 (21,22) Kanada Shannon i wsp. 1984, 1987 (16,23) Engholm i wsp. 1987 (7) 6 zakładów produkujących materiały izolacyjne z włókna szklanego 416 mężczyzn 1 zakład produkujący elementy konstrukcyjne z włókna szklanego 1448 mężczyzn 1 zakład produkujący włókna szklane 6536 mężczyzn 1 zakład produkujący wełnę skalną i żużlową 596 mężczyzn 1 zakład produkujący wełnę skalną 1374 mężczyzn 13 zakładów produkujących watę szklaną, wełnę skalną i żużlową, włókna szklane 21 967 mężczyzn 1zakład produkujący watę szklaną2557 mężczyzn Pracownicy budownictwa narażeni na włókna szklane i wełnę skalną/żużlową13 5026 mężczyzn 10 lat 1945 1972 5 zgonów z powodu raka SMR = 82,0 5 lat 1940 1972 16 zgonów z powodu raka SMR = 79,1; latencja 20 lat - SMR = 66,3 10 lat 1968 1977 39 zgonów z powodu raka SMR = 101,0; dla ekspozycji >20 lat SMR=124,0 1 rok 1940 1974 9 zgonów z powodu raka SMR = 89,0 SMR wzrastało wraz z okresem latencji 1 rok 1975 1984 5 przypadków raka SIR = 74,0 19 przypadków nowotworów górnvch dróg oddechowych i jamy ustnej SIR = 218,0* wymagany w 7 zakładach, 3 miesiące 1 zakład, 1 rok 5 zakładów 1933 1982 cała kohorta 189 zgonów z powodu raka SMR = 125,9* wełna szklana >20 lat latencji SMR = 139,0* wełna skalna/żużlowa >20 lat latencji SMR = 140,0 według faz produkcji: faza wczesna SMR = 214,0* faza pośrednia SMR = 139, 0faza późna SMR = 113,0 3 miesiące 1955 1984 19 zgonów z powodu raka SMR = 199,0*brak trendu wzrostowego z okresem narażenia i latencją wymagany 1971 1983 444 zgony z powodu raka SMR = 86,0 23 przypadki międzybłoniaka opłucnej SIR = 213,0* Enterline i wsp.1987 (6)Marsh i wsp. 1990 (11) 17 zakładów produkujących włókna ciągłe, wełnę szklaną, skalną/żużlową 16 661 mężczyzn 6 miesięcy 2 zakłady, 1 rok 15 zakładów 1946 1985 dla całej kohorty 497 zgonów z powodu nowotworów układu oddechowego SMR = 120,6* wata szklana 99 zgonów SMR = 106,7 włókna ciągłe 84 zgony SMR = 98,4 wełna skalna/żużlowa 73 zgony SMR = 135,6* brak trendu wzrostowego z okresem zatrudnia Gustavsson i wsp. 1992 (17) 11 zakładów produkujących elementy do domków z drewna, narażonych na wełnę skalną i włókna szklane 2807 mężczyzn 1 rok 1969 1988 14 zgonów z powodu raka SMR = 68,0 brak trendu wzrostowego z okresem zatrudnia Westerholm i wsp. 1986 (24), Plato i wsp. 1991 (20) 1 zakład produkujący włókna szklane 2 zakłady produkujące wełnę skalną 3539 mężczyzn i kobiet 1 rok 1952 1990 dla całej kohorty 29 zgonów z powodu raka SMR = 109,0 włókna szklane 14 zgonów SMR = 119,7 wełna skalna 12 zgonów SMR = 98,2 SMR - standaryzowany wskaźnik zgonów, SIR - standaryzowany wskaźnik zapadalności * Wartość SMR istotna statystycz, p < 0,05.
142 I. Szadkowska-Stańczyk, G. Stroszejn-Mrowca Nr 2 oraz Plato i wsp. (10). Jedy w badaniu Shannona i wsp. (16) ryzyko raka było prawie dwukrot wyższe (SMR = 199; p < 0,05) przy braku związku z okresem ekspozycji i latencji. Moulin i wsp. (18) stwierdzili także u pracowników narażonych podwyższone ryzyko nowotworów górnych dróg oddechowych oraz górnego odcinka przewodu pokarmowego z wyłączem przełyku. Wełna skalna i żużlowa Autorzy wieloośrodkowego badania europejskiego stwierdzili u pracowników narażonych na włókna wełny skalnej bądź żużlowej istot podwyższone ryzyko raka przy latencji powyżej 20 lat oraz dwukrot istot podwyższone ryzyko dla osób zatrudnionych w najwcześjszych latach produkcji włókien mineralnych (21,22). Enterline i wsp. (6) i Marsh i wsp. (11) stwierdzili istotny wzrost ryzyka zgonu na nowotwory układu oddechowego u pracowników narażonych bez zależności od okresu ekspozycji czy dawki skumulowanej. W badaniach Plato i wsp. (20) i Robinsona i wsp. (15) wykazano nowotworów układu oddechowego u pracowników narażonych na omawiane włókna. Ze względu na małą liczbę przypadków zgonów możliwa była też analiza według okresu zatrudnia czy okresu latencji. Sztuczne włókna mineralne bez rozróżnia ich rodzaju W trzech dużych badaniach autorzy wyróżnili rodzaju włókien i analizowali ekspozycję na którekolwiek z nich. Gustavsson i wsp. (17) obserwując kohortę pracowników produkujących prefabrykaty do domków drewnianych, którzy mogli być narażeni na materiały zawierające sztuczne włókna mineralne stwierdzili podwyższonego ryzyka zachorowania na raka. Engholm i wsp. (7) wśród pracowników budownictwa stwierdzili wprawdzie zwiększonej liczby przypadków raka, ale wykazali dwukrot podwyższone ryzyko wystąpienia międzybłoniaka opłucnej. W wieloośrodkowym badaniu europejskim (21,22), analizując ryzyko raka w całej kohorcie narażonych bez rozróżnia typu włókien stwierdzono jego istotny wzrost (SMR = 120,6). PODSUMOWANIE Podsumowując wyniki przeprowadzonych analiz należy stwierdzić, iż najwięcej badań dotyczyło skutków ekspozycji na włókna szklane. Ich wyniki wskazują na wzrost ryzyka nowotworów złośliwych u pracowników narażonych. Spośród badań oceniających ekspozycję na włókna wełny szklanej i żużlowej tyle samo wykazało podwyższone ryzyko nowotworów układu oddechowego co i tego potwierdziło. W większości stwierdzono zależności poziomu ryzyka od okresu ekspozycji ani też dawki skumulowanej. Jedy podkreślono związek z okresem latencji powyżej 20 lat. Osłabia to znacz wnioskowa przyczynowo-skutkowe, podob jak i fakt, iż w większości badań kontrolowano palenia oraz ekspozycji na inne kancerogeny układu oddechowego. Biorąc powyższe pod uwagę należy stwierdzić, iż istje potrzeba podjęcia dalszych badań oceniających ryzyko dla zdrowia w wyniku ekspozycji na sztuczne włókna mineralne, ale tylko takich, w których poza oceną ekspozycji na włókna będzie można kontrolować naraże na inne współistjące czynniki rakotwórcze, które mogą zakłócać wyniki analizy. PIŚMIENNICTWO 1. Lee I.M., Hennekens Ch.H., Trichopoulos D., Buring J.E.: Man-made vitreous fibers and risk of respiratory system cancer: a review of the epidemiologic evidence. JOEM 1995, 6, 725 738. 2. Więcek E., Stroszejn-Mrowca G.: Ocena środowiska pracy w zakładach produkujących sztuczne włókna mineralne (MMMF). Med. Pr. 1987, 38, 4, 249 258. 3. Tarkowski S., Więcek E., Woźniak H., Krajewski J.: Sztuczne włókna mineralne występujące w materiałach izolacyjnych stosowanych w budownictwie. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2001, ss. 5 14. 4. Wong O., Foliart D., Trent L.S.: A case-control study of lung cancer in a cohort of workers potentially exposed to slag wool fibres. Br. J. Ind. Med. 1991,48, 818 824. 5. Chiazze L., Watkins D.K., Fryar Ch.: A case-control study of malignant and non-malignant respiratory disease among employees of a fiberglass manufacturing facility. Br. J. Ind. Med. 1992, 49, 326 331. 6. Enterline P.E., Marsh G.M., Henderson V., Callahan C.: Mortality update of a cohort of U.S. man-made mineral fibre workers. Am. Occup. Hyg. 1987, 31, 625 656. 7. Engholm G., Englund A., Fletcher A.C., Hallin N.: Respiratory cancer incidence in Swedish construction workers exposed to man-made mineral fibres and asbestos. Ann. Occup. Hyg. 1987, 31, 663 675. 8. Pohlaben H., Jöckel K.H., Brüske-Hohlfeld I., Möhner M., Ahrens W., Bolm-Audorf U. i wsp.: Lung cancer and exposure to man-made vitreous fibers: Results from a pooled case-control study in Germany. Am. J. Ind. Med. 2000, 37, 469 477. 9. Rödelsperger K., Jöckel K.H., Pohlaben H., Römer W., Woitowitz H.J.: Asbestos and man-made vitreous fibers as risk factors for diffuse malignant mesothelioma: Results from a german hospital-based case control study. Am. J. Ind. Med. 2001, 39, 262 275. 10. Chiazze L. jun., Watkins D.K., Fryar C., Kozono J.: A case-control study of malignant and non-malignant respiratory disease among employees of a fiberglass manufacturing facility. II. Exposure assessment. Br. J. Ind. Med. 1993, 50, 717 725. 11. Marsh G.M., Enterline P.E. Stone R.A., Henderson V.L.: Mortality a- mong a cohort of U.S. man-made mineral fiber workers: 1985 follow-up. J. Occup. Med. 1990, 32, 594 604. 12. Bayliss D.L. Dement J.M., Wagoner J.K., Blejer H.P.: Mortality patterns among fibrous glass production workers. Ann. NY Acad. Sci. 1976, 271, 324 335. 13. Enterline P.E., Henderson V.: The health of retired fibrous glass workers. Arch. Environ. Health 1975, 30, 113 116. 14. Morgan R.W.: Mortality study of fibrous glass production workers. Arch. Environ. Health 1981, 36, 179 183. 15. Robinson C.F. Dement J.M. Ness G.O., Waxweiler R.J.: Mortality patterns of rock and slag mineral wool production workers: an epidemiological and environmental study. Br. J. Ind. Med. 1982, 39, 45 53.
Nr 2 Kancerogenne działa sztucznych włókien mineralnych 143 16. Shannon H.S., Jamieson E., Julian J.A., Muir D.C.F., Walsh C.: Mortality experience of glass fibre workers-extended follow-up. Ann. Occup. Hyg. 1987, 31, 657 662. 17. Gustavsson P., Plato N., Axelson O., Noorlind H., Hogsted C., Ringbäck G. i wsp.: Lung cancer risk among workers exposed to man-made mineral fibers (MMMF) in the Swedish prefabricated house industry. Am. J. Ind. Med. 1992, 21, 825 834. 18. Moulin J.J., Mur J.M., Wild P., Perreaux J.P., Pham Q.T.: Oral cavity and laryngeal cancers among man-made mineral fiber production workers. Scand. J. Work. Environ. Health 1986, 12, 27 31. 19. Simonato L., Fletcher A.C., Cherrie J.W., Andersen A., Bertazzi P., Charnay N. i wsp.: The International Agency for Research on Cancer historical cohort study of MMMF production workers in seven European countries: extension of the follow-up. Ann. Occup. Hyg. 1987, 31, 603 623. 20. Plato N., Westerholm P., Gustavsson P., Hemingssom T., Hogstedt C., Krantz S.: Lung cancer mortality in the Swedish mineral wool production industry-a follow-up study. Proceedings of the 8th International Symposium on Epidemiology of Occupational Health, Paryż, 10 12 września 1991, s. 245. 21. Boffetta P., Saracci R., Andersen A., Bertazzi P.A., Chang-Claude J., Ferro G.i wsp.: Lung cancer mortality among workers in the European production of man-made mineral fibres a Poisson regression analysis. Scand. J. Work Environ. Health 1992, 18, 279 286. 22. Boffetta P., Saracci R., Andersen A., Bertazzi P.A., Chang-Claude J., Cherrie J.i wsp.: Cancer mortality among man-made vitrous fiber production workers. Epidemiology 3, 1997, 259 268. 23. Shannon H.S., Hayes M., Julian J.A., Muir D.C.F.: Mortality experience of glass fibre workers. Br. J. Ind. Med. 1984, 41,35 38. 24. Westerholm P., Bolander A.M.: Mortality and cancer incidence in the man-made mineral fiber industry in Sweden. Scand. J. Work. Health 1986, 12, Supl. 1, 78 84. Adres autorów: Św. Teresy 8, 90-950 Łódź, e-mail: irenasta@imp.lodz.pl Nadesłano: 8.02.2002 Zatwierdzono: 1.03.2002