WPŁYW ŚRODOWISKA NA ZAWARTOŚĆ ARSENU W TKANKACH SAREN I DZIKÓW 1. Ewa Kucharczak 1, Andrzej Moryl 1, Kazimierz Szyposzyński 2, Zdzisław Jopek 1

Acta Sci. Pol., Medicina Veterinaria 4(1) 2005, 141-151 WPŁYW ŚRODOWISKA NA ZAWARTOŚĆ ARSENU W TKANKACH SAREN I DZIKÓW 1 Ewa Kucharczak 1, Andrzej Moryl 1, Kazimierz Szyposzyński 2, Zdzisław Jopek 1 1 Akademia Rolnicza we Wrocławiu 2 Powiatowy Inspektorat Weterynarii w Zgorzelcu Streszczenie. Celem pracy było określenie wpływu środowiska na zawartość arsenu w tkankach zwierząt łownych (saren i dzików), pochodzących z róŝnych pod względem zanieczyszczenia rejonów (aglomeracji miejskiej Wrocławia, Legnicko Głogowskiego Okręgu Miedziowego oraz zgorzelecko bogatyńskiego). Badania przeprowadzono w latach 2003-2004. Pobierano próbki wątroby, nerek, mięśni, płuc i sierści, które mineralizowano na sucho w piecu muflowym w temperaturze 450 0 C. Arsen oznaczano bezpośrednio w mineralizacie metodą ICP AES, na spektrofotometrze firmy Varian. Przeprowadzone badania wykazały, iŝ zwierzęta łowne mogą być dobrymi bioindykatorami ska- Ŝenia środowiska arsenem. Wskazały one równieŝ na konieczność prowadzenia badań zawartości tego metalu nie tylko w rejonach przemysłowych i okolicach aglomeracji miejskich, ale równieŝ w terenach naraŝonych na zanieczyszczenia lokalne. Słowa kluczowe: zwierzęta łowne, środowisko, arsen, tkanki WSTĘP Prace prowadzone przez wielu autorów dowodzą, iŝ zwierzęta Ŝyjące w naturalnym ekosystemie często wykazują wyŝszy poziom skaŝenia wieloma ksenobiotykami, w tym metalami cięŝkimi, w porównaniu do zwierząt hodowlanych [Kucharczak i in. 2003, Kucharczak i in. 2004, Michalska i in. 1992, Szkoda i in. 2001]. UwaŜane one są za doskonałe bioindykatory zanieczyszczenia środowiska naturalnego zarówno przemysłowego, jak i związanego z aglomeracjami miejskimi [Pokorny 2002, Szymczyk i in. 2001, śarski i in. 1994]. Spośród wielu metali do typowo toksycznych zaliczany jest arsen. Na wzrost jego poziomów w środowisku naturalnym duŝy wpływ ma działanie przemysłowych czynni- 1 Adres do korespondencji Corresponding author: Ewa Kucharczak, Katedra Biochemii, Farmakologii i Toksykologii, Akademia Rolnicza we Wrocławiu, ul. C.K. Norwida 31, 50-375 Wrocław

142 E. Kucharczak i in. ków pochodzenia antropogenicznego (przemysł metalurgiczny, garbarski, chemiczny, kosmetyczny, produkcja leków, szkła i emalii, barwników, preparatów konserwujących drewno, górnictwo metali nieŝelaznych) [Kabata Pendias i in. 1999]. W wyniku wieloletniego stosowania wycofanych juŝ pestycydów arsenowych doszło do znacznego nagromadzenia tego metalu w glebach ogrodów i sadów, powodując zanieczyszczenia toksycznymi formami arsenu stref aglomeracji miejskich i podmiejskich. Jednak najbardziej znaczącym źródłem arsenu w środowisku jest spalanie węgla, zwłaszcza gatunków zawierających duŝe ilości tego pierwiastka [Kabata Pendias i in. 1996]. Nagromadzony w glebach powoduje ich silną degradację, a u ludzi przebywających tam zwiększa zachorowalność, zwłaszcza na choroby nowotworowe [Szymczak i in. 1995]. Wysokie stęŝenia tego metalu odkładają się równieŝ w tkankach zwierząt, głównie w wątrobie oraz skórze i kościach [Kenyon i in. 2005]. Dawki subtoksyczne odkładane są powoli i długotrwale przede wszystkim we włosach, co wykorzystano do rozpoznawania zatruć tym metalem. Występujący w środowisku arsen na III i V stopniu utlenienia, zwłaszcza jego związki nieorganiczne, jest łatwo wchłaniany z przewodu pokarmowego i stanowi duŝe zagroŝenie toksykologiczne [Hughes i in. 2003]. Związki trudno rozpuszczalne (organiczne) dostają się do organizmu przede wszystkim drogą oddechową. Toksyczność arsenu wynika z jego powinowactwa do bardzo wielu enzymów zawierających grupy sulfhydrylowe, zwłaszcza obecnych w przewodzie pokarmowym, wątrobie, nerkach, płucach i naskórku [Csanaky i in. 2005, Miyazaki i in. 2005]. Zaburza to metabolizm tłuszczów i węglowodanów, co w przypadku działania dawek subtoksycznych moŝe być przyczyną niedokrwistości, łamliwości włosów oraz zmian skórnych [Healy i in. 1998, Kitchin i in. 1999]. Po długim okresie utajenia ujawnia się równieŝ jego działanie kancerogenne i teratogenne [Brown i in.1996]. Tak, więc ze względu na jego działanie toksyczne obecność w środowisku ludzi i zwierząt stanowi nie tylko problem ekologiczny, ale przede wszystkim zdrowotny. Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy oraz rejon zgorzelecko-bogatyński to tereny o znacznej degradacji środowiska naturalnego. Mimo prowadzonej przez duŝe zakłady przemysłowe (Kopalnia i Elektrownia Turów, Huta Miedzi Głogów ) zdecydowanej polityki proekologicznej nadal województwo dolnośląskie znajduje się w czołówce kraju pod względem emisji zanieczyszczeń do powietrza. I tak działalność Elektrowni Turów stawia powiat zgorzelecki na pierwszym miejscu w regionie dolnośląskim w emisji zanieczyszczeń gazowych (62,9% ilości w całym województwie, w tym SO 2 59%, tlenków azotu 63%, zanieczyszczeń pyłowych 45%). Natomiast w pobliŝu aglomeracji miejskich zanieczyszczenie środowiska związane jest głównie ze spalaniem paliw płynnych i stałych, a dodatkowym, istotnym źródłem metali cięŝkich mogą być wysypiska i składowiska odpadów komunalnych [Praca zbiorowa 2004]. Celem badań było określenie wpływu zanieczyszczonego środowiska (aglomeracje miejskie oraz okręgi przemysłowe) na zawartość arsenu w tkankach zwierząt łownych (saren i dzików) i na tej podstawie uzyskanie odpowiedzi, czy zwierzęta łowne mogą być dobrymi wskaźnikami stopnia skaŝenia środowiska arsenem. MATERIAŁ I METODY Badania zawartości arsenu w tkankach saren i dzików zostały przeprowadzone w latach 2003-2004. Materiał badawczy stanowiły próbki wątroby, nerek, mięśni, płuc i sierści saren i dzików pobrane przez Inspekcję Weterynaryjną bezpośrednio w punk- Acta Sci. Pol.

Wpływ środowiska... 143 tach skupu dziczyzny. Obejmowały one obwody łowieckie zlokalizowane w południowo-wschodnich okolicach Wrocławia (a-wrocław), południowych okolicach huty Głogów (b-grębocice) oraz w powiecie zgorzeleckim: teren gminy Bogatynia w pobliŝu Elektrowni i Kopalni Turów (d-bogatynia) i gminy połoŝone w północnej części powiatu, poza zasięgiem ww. emiterów (c-piaseczno). Łącznie badaniom na zawartość arsenu poddano materiał pobrany od 48 saren i 36 dzików. Pobrane próbki przewoŝono w stanie świeŝym do laboratorium, poddawano wstępnemu oczyszczeniu i przygotowywano do dalszej analizy. Narządy miąŝszowe oraz mięśnie homogenizowano, a sierść poddawano 2-krotnemu myciu w roztworze detergentu, płukaniu woda dejonizowaną i suszeniu. NawaŜki 5-10-gramowe suszono w temperaturze 150 0 C przez 24 godz., a następnie mineralizowano na sucho w piecu muflowym w temperaturze 450 0 C. Pozostałość rozpuszczano w 10 ml 1N HCl. Zawartość arsenu w uzyskanym mineralizacie oznaczano metodą ICP-AES, na spektrofotometrze firmy Varian model 220. Analizę wykonano w Uczelnianym Laboratorium Analitycznym Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Stosowane procedury analityczne sprawdzane są na bieŝąco w badaniach wewnątrzlaboratoryjnych i międzylaboratoryjnych, z uŝyciem próbek kontrolnych wzmocnionych zróŝnicowanymi stęŝeniami metali, a takŝe certyfikowanych materiałów referencyjnych (NIST Standard Reference Material firmy Merck). Zawartość arsenu w ocenianych tkankach wyraŝono w mg/kg mokrej tkanki. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej, polegającej na obliczeniach podstawowych statystycznych miar połoŝenia, tj. średniej zawartości oznaczanych metali oraz rozproszenia, tj. odchyleń standardowych, w poszczególnych grupach i próbkach pobranych do badań, zgodnie z zaleceniami Łomnickiego [2003], dotyczących badań o charakterze monitoringowym. Obliczenia przeprowadzono z zastosowaniem programu komputerowego Excel 2002. WYNIKI BADAŃ Zawartość arsenu w tkankach saren Wyniki badań przedstawiono na rysunku 1. Badania zawartości arsenu w wątrobie wykazały najwyŝsze jego poziomy u zwierząt pochodzących z okolic Wrocławia 0,0594 mg/kg i były one istotnie wyŝsze w porównaniu do stwierdzanych u saren przebywających w innych rejonach badawczych. RównieŜ ilości tego metalu stwierdzone u zwierząt pochodzących z LGOM-u były stosunkowo wysokie 0,0305 mg/kg oraz istotnie wyŝsze w porównaniu do saren pochodzących z rejonu zgorzelecko-bogatyńskiego. Zawartości arsenu w nerkach i mięśniach były najwyŝsze równieŝ u zwierząt pochodzących z okolic Wrocławia, jak i rejonu legnicko-głogowskiego i wynosiły odpowiednio: w nerkach 0,0382 mg/kg i 0,0393 mg/kg; w mięśniach 0,0880 mg/kg i 0,0914 mg/kg. U zwierząt z rejonu zgorzelecko-bogatyńskiego (Piaseczno, Bogatynia) stwierdzane ilości były istotnie niŝsze w porównaniu do zwierząt z okolic Wrocławia i Legnicy. Medicina Veterinaria 4(1) 2005

144 E. Kucharczak i in. 0,1 0,08 0,06 0,04 0,02 0 Wątroba Nerki Mięśnie Płuca Liver Kidneys Muscles Lungs a-wrocław b-grębocice c-piaseczno d-bogatynia Wątroba Liver Nerki Kidneys Mięśnie Muscles Płuca Lungs a - Wrocław 0,0594 ± 0,0270 b,c,d 0,0382 ± 0,0170 c,d 0,0880 ± 0,0420 c,d b - Grębocice 0,0305 ± 0,0100 a,c,d 0,0393 ± 0,0239 c,d 0,0914 ± 0,0720 c,d c - Piaseczno 0,0142 ± 0,0050 a,b 0,0131 ± 0,0030 a,b 0,0131 ± 0,0020 a,b 0,0110 ± 0,0030 d - Bogatynia 0,0125 ± 0,0015 a,b 0,0130 ± 0,0030 a,b 0,0135 ± 0,0030 a,b 0,0118 ± 0,0003 Rys. 1. Zawartość arsenu (mg/kg) w tkankach saren (x ± SD). Liczebność grup n = 12 a, b, c, d statystycznie istotne róŝnice, p < 0,05 Fig. 1. The content of arsenic (mg/kg) in tissues of roes (x ± SD). Group size n = 12 a, b, c, d statistically significant differences, p < 0,05 Zawartości arsenu w płucach zwierząt przebywających w bliskim sąsiedztwie Kopalni i Elektrowni Turów (Bogatynia 0,018 mg/kg) nie róŝniły się istotnie od stwierdzanych u saren bytujących poza zasięgiem ww. emiterów (Piaseczno 0,0110 mg/kg). Zawartość arsenu w tkankach dzików Wyniki badań przedstawiono na rysunku 2. Zawartości arsenu w wątrobie dzików pochodzących z trzech badanych rejonów (Wrocław, Piaseczno, Bogatynia) były porównywalne i wynosiły odpowiednio: 0,0343 mg/kg, 0,0288 mg/kg i 0,0330 mg/kg. Ilości stwierdzone w nerkach i mięśniach były z kolei najwyŝsze u zwierząt pochodzących z rejonu poza oddziaływaniem Kopalni i Elektrowni Turów (Piaseczno) i wynosiły odpowiednio: 0,0565 mg/kg i 0,0562 mg/kg. W nerkach były one istotnie wyŝsze w porównaniu do uzyskanych u dzików pochodzących z rejonu Bogatyni. RównieŜ w przypadku tkanki płucnej stwierdzane zawartości arsenu u zwierząt z Piaseczna 0,0442 mg/kg były prawie 2-krotnie wyŝsze niŝ u dzików pochodzących z Bogatyni 0,0290 mg/kg, lecz ta zaleŝność nie posiadała cech istotności. Acta Sci. Pol.

Wpływ środowiska... 145 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 0,01 0 Wątroba Nerki Mięśnie Płuca Liver Kidneys Muscles Lungs a-wrocław c-piaseczno d-bogatynia Wątroba Liver Nerki Kidneys Mięśnie Muscles Płuca Lungs a - Wrocław 0,0343 ± 0,0200 0,0319 ± 0,0230 0,0184 ± 0,0136 c - Piaseczno 0,0288 ± 0,0150 0,0565 ± 0,0110 d 0,0526 ± 0,0220 0,0422 ± 0,0260 d - Bogatynia 0,0333 ± 0,0210 0,0260 ± 0,0130 c 0,0272 ± 0,0200 0,0290 ± 0,0160 Rys. 2. Zawartość arsenu (mg/kg) w tkankach dzików (x ± SD). Liczebność grup n = 12 a, c, d statystycznie istotne róŝnice, p < 0,05 Fig. 2. The content of arsenic (mg/kg) in tissues of wild pigs (x ± SD). Group size n = 12 a, c, d statistically significant differences, p < 0,05 Zawartość arsenu w sierści saren i dzików Wyniki badań przedstawiono na rysunku 3. Stwierdzane zawartości arsenu w sierści saren były najwyŝsze zarówno u zwierząt pochodzących z okręgu legnicko-głogowskiego 0,380 mg/kg i z okolic Bogatyni 0,379 mg/kg. W pozostałych grupach badawczych stwierdzono nieznacznie niŝsze poziomy tego metalu i wynosiły one: u saren z okolic Wrocławia 0,263 mg/kg, a z okolic Piaseczna 0,256 mg/kg. Z kolei w sierści dzików najwyŝsze poziomy arsenu występowały u zwierząt przebywających w pobliŝu Kopalni i Elektrowni Turów (Bogatynia), tj. 1,101 mg/kg i były istotnie wyŝsze niŝ u zwierząt przebywających w okolicach Wrocławia 0,547 mg /kg. Stwierdzone zawartości arsenu w sierści saren i dzików pochodzących ze wszystkich badanych rejonów były wielokrotnie wyŝsze niŝ uzyskane w próbkach narządów miąŝszowych i mięśni badanych zwierząt łownych. Medicina Veterinaria 4(1) 2005

146 E. Kucharczak i in. 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 Sarny Roes Dziki Wild pigs a-wrocław b-grębocice c-piaseczno d-bogatynia Sierść sarny Hair of roes Sierść dzika Hair of wild pigs a - Wrocław 0,263 ± 0,090 0,547 ± 0,213 d b - Grębocice 0,380 ± 0,110 c - Piaseczno 0,256 ± 0,130 0,581 ± 0,270 d - Bogatynia 0,379 ± 0,080 1,101 ± 0,630 a Rys. 3. Zawartość arsenu (mg/kg) w sierści saren i dzików (x ± SD) a, b, c, d statystycznie istotne róŝnice, p < 0,05 Fig. 3. The content of arsenic (mg/kg) in hair of roes and wild pigs (x ± SD) a, b, c, d statistically significant differences, p < 0,05 DYSKUSJA I PODSUMOWANIE Sporadycznie prowadzone w latach 80. XX w. badania monitoringowe poziomów metali u zwierząt hodowlanych i łownych, od 1995 roku na stałe weszły, obok badań sanitarno-weterynaryjnych, do programów oceny Ŝywności pochodzenia zwierzęcego, określających przede wszystkim jej przydatność konsumpcyjną. Jest to spowodowane tym, iŝ narządy miąŝszowe (wątroba, nerki) oraz mięśnie tego gatunku zwierząt są jednymi z waŝniejszych surowców do produkcji przetworów z dziczyzny [Pełczyńska 1995]. Dotyczy to równieŝ badań zawartości arsenu. Mimo jego obecności we wszystkich elementach środowiska (woda, gleba, powietrze) stęŝenia stwierdzane w tkankach zwierząt mieszczą się w zakresie tysięcznych i setnych części mg/kg [Krupa 1997, Pokorny 2002] i dlatego niektórzy autorzy uwaŝają, iŝ brak jest istotnego naraŝenia na ten pierwiastek. Jednak nadal zaliczany jest on, obok kadmu i ołowiu, do metali typowo toksycznych, dlatego jego zawartość w Ŝywności musi być kontrolowana. W ramach powołanej w 1995 roku Rady Monitoringu, działającej przy Ministerstwie Rolnictwa i Gospodarki śywnościowej, prowadzi się kompleksowe badania monitoringowe Ŝywnościowych surowców rolnych, pochodzących z rejonu całej Polski [Raport 1998]. Ich zadaniem jest przede wszystkim kontrola jakości, jak równieŝ porównanie uzyskanych wyników z obowiązującym Rozporządzeniem Ministra Zdrowia, dotyczącym dopuszczalnych ilości substancji obcych w środkach spoŝywczych. Według tego rozporządze- Acta Sci. Pol.

Wpływ środowiska... 147 nia dopuszczalna zawartość arsenu w produktach pochodzących od ssaków nie powinna być wyŝsza niŝ 0,2 mg/kg w mięśniach oraz 0,5 mg/kg w wątrobie i nerkach [Rozporządzenie Ministra Zdrowia 2000]. Badania zawartości arsenu prowadzone w latach 1995-1997, w ramach ww. monitoringu u zwierząt łownych z terenu całej Polski wykazały, iŝ dopuszczalne ilości arsenu nie zostały przekroczone, a średnie jego zawartości wynosiły: w mięśniach 0,003 mg/kg, w wątrobie 0,014 mg/kg i w nerkach 0,007 mg/kg. Podobne wyniki uzyskali równieŝ Szkoda i śmudzki [2001], którzy w latach 1998-2000 określali m.in. zawartość arsenu w tkankach zwierząt łownych. Autorzy stwierdzili następujące ilości tego metalu w tkankach dzików: 0,003 mg/kg mięśnie, 0,017 mg/kg wątroba i 0,005 mg/kg nerki oraz analogicznie w tkankach saren: 0,002 mg/kg, 0,008 mg/kg i 0,003 mg/kg. RównieŜ w badaniach własnych wyniki zawartości arsenu rozpatrywane pod względem spełniania norm dopuszczających produkty pochodzenia zwierzęcego do przerobu wykazały, iŝ dopuszczalne ilości tego metalu zarówno w narządach miąŝszowych, jak i w mięśniach nie zostały przekroczone. Stwierdzone znaczne ilości arsenu w mięśniach saren pochodzących z Wrocławia i Grębocic oraz dzików bytujących poza zasięgiem Elektrowni i Kopalni Turów predysponują do tego, aby zwrócić szczególną uwagę na miejsce ich pozyskiwania, a tym samym bytowania zwierząt. PoniewaŜ skutki przemysłowego zanieczyszczenia środowiska szczególnie dotkliwie odczuwają zwierzęta hodowlane, dlatego teŝ większość badań zawartości metali prowadzi się u tego gatunku zwierząt. Analiza wpływu środowiska na zawartość metali typowo toksycznych, w tym arsenu, wykazała zwiększone ich poziomy u zwierząt pochodzących z okręgów przemysłowych [Krupa 1997, Miranda i in.2003, Monkiewicz 1988, Monkiewicz i in. 1994, śmudzki 1978, śmudzki i in. 1991a, śmudzki i in. 1991b]. U zwierząt łownych znaczenie czynników przemysłowych, jak i związanych z aglomeracjami miejskimi na rozmieszczenie metali dotyczył dodatkowo niezbędnych mikroelementów, co potwierdza ich większą przydatność do prowadzenia tego typu badań [Kucharczak i in. 2003, Kucharczak i in. 2004, Michalska i in. 1992, Szkoda i in. 2001, Szymczyk i in. 2001, śarski i in. 1994]. Próbą oceny niekorzystnego oddziaływania na środowisko naturalne Kopalni i Elektrowni Turów były prowadzone pod koniec lat 80. ubiegłego stulecia i na początku lat 90. ubiegłego stulecia badania zawartości metali (w tym arsenu), w tkankach bydła i Ŝubroni przebywających w regionie zgorzelecko-bogatyńskim [śmudzki i in. 1992, śmudzki i in. 1993]. Stwierdzone w tych badaniach zawartości arsenu w mięśniach bydła wynosiły 0,012 mg/kg, w wątrobie 0,007 mg/kg, w nerkach 0,046 mg/kg i w płucach 0,006 mg/kg, a u Ŝubroni odpowiednio: 0,008 mg/kg, 0,015 mg/kg i 0,026 mg/kg i 0,010 mg/kg. Uzyskane wyniki badań własnych jedynie w przypadku saren były porównywalne z badaniami prowadzonymi 15 lat temu. Natomiast u dzików uzyskane ilości arsenu są wyŝsze zarówno w porównaniu ze zwierzętami hodowlanymi, jak i Ŝyjącymi dziko. Badaniami zawartości arsenu u bydła z okręgu legnicko-głogowskiego zajmowali się Monkiewicz i in. [1999]. Uzyskane w badaniach własnych zawartości tego metalu w tkankach saren pochodzących z Grębocic (mięśnie i wątroba), były o wiele wyŝsze niŝ stwierdzone u zwierząt hodowlanych, tj. 0,0226 mg/kg mięśnie i 0,0219 mg/kg wątroba. Jedynie w nerkach saren stwierdzone poziomy arsenu były niŝsze w porównaniu do bydła, u którego stwierdzono 0,0472 mg As /kg. Medicina Veterinaria 4(1) 2005

148 E. Kucharczak i in. Rejonem typowo rolniczym są tereny południowo-wschodniej Polski. Uzyskane przez Krupę [1997] wyniki zawartości arsenu w tkankach zwierząt hodowlanych (bydło, konie, owce, kozy) mieszczące się w zakresie 0,0002-0,0025 mg/kg są rzeczywiście doskonałym odzwierciedleniem braku wpływu czynników przemysłowych powodujących nadmierne odkładanie się metali w tkankach bytujących w nim zwierząt. Jedynie w przypadku trzody chlewnej zawartości te były wyŝsze i mieściły się w zakresie 0,0027 mg/kg-0,0061 mg/kg. Znacznie większą niŝ w Polsce koncentrację arsenu w nerkach saren zaobserwowano w Słowenii. Stwierdzone ilości tego metalu u zwierząt pozyskanych z rejonów oddziaływania przemysłu metalurgicznego i elektrotechnicznego wynosiły 0,23 mg/kg, a dla porównania z rejonu rolniczo-przemysłowego 0,20 mg/kg i typowo rolniczego 0,14 mg/kg. RównieŜ autorzy tej pracy zauwaŝyli wysokie stęŝenie arsenu w nerkach saren pochodzących z rejonu Parku Narodowego, tj. 0,20 mg/kg [Pokorny 2002]. Interesującym aspektem badańśrodowiskowych jest oznaczanie zawartości metali w sierści zwierząt. Wyniki tych oznaczeń mogą stwarzać podstawy do ogólnej oceny stopnia naraŝenia zwierząt w środowisku i wskazują na udział w takim rozmieszczeniu środowiskowych czynników pochodzenia przemysłowego, jak i związanych z aglomeracjami miejskimi [Kucharczak i in. 2003, Kucharczak i in. 2004, śmudzki 1978]. W przypadku arsenu oznaczanie jego zawartości zarówno we włosach ludzi, jak i w sierści zwierząt ma swoje uzasadnienie równieŝ z tego powodu, iŝ pierwiastek ten odkłada się tam powoli i długotrwale. W badaniach prowadzonych 15 lat temu, gdzie oznaczano zawartość arsenu w sierści Ŝubroni, pochodzących z rejonu zgorzeleckiego stwierdzono ilości tego metalu w przedziale od 0,195 do 2,74 mg /kg [śmudzki i in. 1993]. Oznaczaniem ilości arsenu w sierści psów, pochodzących z rejonów wielkich aglomeracji miejskich (Bratysława), jak i przebywających w mniejszej miejscowości (Koszyce) zajmował się Kozak i in. [2002]. Stwierdzone przez autorów ilości arsenu 0,111 mg/kg w Bratysławie oraz 0,079 mg/kg w Koszycach świadczą o istotnym wpływie środowiska na zawartość arsenu w sierści badanych zwierząt. W badaniach własnych równieŝ wykazano wyŝsze, w stosunku do innych tkanek, ilości arsenu w sierści saren i dzików. NajwyŜsze poziomy tego metalu stwierdzone u zwierząt pochodzących z Bogatyni, szczególnie u dzików, a w przypadku saren porównywalne z zawartościami u zwierząt z Grębocic świadczą o zanieczyszczeniu tych rejonów subtoksycznymi dawkami badanego metalu. Przeprowadzone badania wskazały przede wszystkim na celowość wyboru zwierząt łownych jako bioindykatorów skaŝenia środowiska arsenem. Potwierdzeniem tego są zaobserwowane wyŝsze stęŝenia tego metalu w tkankach saren i dzików, w porównaniu ze zwierzętami hodowlanymi pochodzącymi z takich samych rejonów badawczych. WyŜsze stęŝenia tego metalu zaobserwowane w tkankach saren z okolic Wrocławia i rejonu legnicko-głogowskiego oraz w sierści dzików z rejonu Bogatyni świadczą o wpływie zanieczyszczonego środowiska miejskiego i przemysłowego. Stwierdzone niŝsze poziomy arsenu w wątrobie i nerkach saren bytujących w okolicach Bogatyni, w porównaniu z uzyskanymi 15 lat temu w narządach miąŝszowych bytujących tam Ŝubroni, świadczą niewątpliwie o znacznych nakładach proekologicznych poniesionych przez Elektrownię i Kopalnię Turów dla poprawy stanu środowiska. Natomiast wyŝsze zawartości arsenu w tkankach dzików, w porównaniu z sarnami, naleŝałoby wytłumaczyć róŝnicami w odŝywianiu się obu gatunków zwierząt. Powoduje to, iŝ współczynnik kumulacji ksenobiotyków w tkankach dzików jest wyŝszy w porównaniu z Acta Sci. Pol.

Wpływ środowiska... 149 sarnami. Niepokojące wyŝsze zawartości arsenu w tkankach dzików z rejonu Piaseczna prawdopodobnie spowodowane mogą być obecnością lokalnych, niekontrolowanych źródeł emisji arsenu do środowiska. W związku z tym konieczne jest prowadzenie badań zawartości arsenu w tkankach zwierząt łownych równieŝ w rejonach, gdzie nie istnieje wpływ duŝych zakładów przemysłowych (spalanie węgla, przemysł wydobywczy), w znacznym stopniu zmuszonych do stosowania ekologicznie bezpiecznych technologii, zapewniających czystośćśrodowiska. PIŚMIENNICTWO Brown J.L., Kitchin K.T., 1996. Arsenite, but not cadmium, induces ornithine carboxylase and heme oxygenase activity in rat liver: relevance to arsenic carcinogenesis.cancer Lett., 98(2),227-231. Csanaky I., Gregus Z., 2005. Role of glutathione in reduction of arsenate and of gammaglutamyltranspeptidase in disposition of arsenie in rats.toxicology. 207(1), 91-104. Healy S.M., Casarez E.A., Ayala-Fierro F., Aposhian H., 1998. Enzymatic methylation of arsenic compounds.v. Arsenite methyltransferase in tissues of mice. Toxicol. Appl. Pharmacol.148(1),65-70. Hughes M.F., Kenyon E.M., Edwards B.C., Mitchell C.T., Razo L.M., Thomas D.J., 2003. Accumulation and metabolism os arsenic in mice after repeated oral administration of arsenate. Toxicol. Appl. Pharmacol.191(3), 202-210. Kabata-Pendias A., Szteke B., 1996. Problemy jakości analizy śladowej w badaniach środowiska przyrodniczego. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska. Warszawa. Kabata-Pendias A., Pendias H., 1999. Biogeochemia pierwiastków śladowych. PWN. Warszawa. Kenyon E.M., Del Razo L.M., Hughes M.F., 2005. Tissue distribution and urinary excretion of inorganic arsenic and its methylated metabolites in mice following acute oral administration of arsenate. Toxicol. Sci. 85(1), 468-475. Kitchin K.T., Del Razo L.M., Brown J.L., Anderson W.L., Kenyon E.M., 1999. An integrated pharmacokinetic and pharmacodynamic study of arsenite action.1. Heme oxygenase induction in rats. Teratog. Carcinog. Mutagen. 19(6), 385-402. Kozak M., Kralova E., Sviatko P., Bilek J., Bugarsky A., 2002. Study of the content of heavy metals related to environmental load in urban areas in Slovakia. Bratisl. Lek. Listy., 103(7-8), 231-237. Krupa J., 1997. Badania bioakumulacji metali cięŝkich w mięśniach i narządach wewnętrznych zwierząt gospodarskich z południowo-wschodniego makroregionu Polski. Praca doktorska. Zesz.Nauk.AR Kraków 220. Kucharczak E., Jopek Z., Moryl A., 2003. Wpływ środowiska na zawartość wybranych metali (Pb, Cd, Zn, Cu) w tkankach saren i dzików.acta. Sci. Pol. Med. Vet. 2(2), 37-47. Kucharczak E., Moryl A., Jopek Z., 2004. Wpływ środowiska na zawartość chromu i niklu w tkankach saren i dzików. Acta. Sci. Pol. Med. Vet. 3(1), 115-123. Łomnicki A., 2003. Wprowadzenie do statystyki dla przyrodników. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Michalska K., śmudzki J., 1992. Zawartość metali w tkankach dzików, saren i jeleni w regionie wielkopolskim. Med. Wet., 4(4), 160-162. Miranda M., Lopez-Alonso M., Castillo C., Hernandez J., Prieto F., Benedito J.L., 2003. Some toxic elements in liver, kidney and meat from calves slaughtered in Asturias (Northern Spain). Eur. Food Res. Technol. 216, 284-289. Medicina Veterinaria 4(1) 2005

150 E. Kucharczak i in. Miyazaki K., Watanabe C., Mori K., Yoshida K., Ohtsuka R., 2005. The effects of gestational arsenic exposure and dietary selenium deficiency on selenium and selenoenzymes in maternal and fetal tissues in mice. 208(3), 357-365. Monkiewicz J., 1988. Analiza skutków oddziaływania Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego na organizm i uŝytkowość krów. Rozpr. hab. Zesz. Nauk. AR Wrocław 73. Monkiewicz J., Geringer H., Nicpoń J., 1994. Wpływ specyficznych zagroŝeńśrodowiskowych na krowy uŝytkowane w Okręgu Miedziowym. Med. Wet., 50(4), 162-166. Monkiewicz J., Fırster H., Geringer H., Napierała J., Jopek Z., Kucharczak E., Bas K., 1999. Preventing overaccumulation of lead, cadmium, arsenic, copper and zinc in cows kept in polluted environment. Pol. J. Environm. Studies., 8 (supll.ii), 117-121. Pełczyńska E.,1995.Zwierzęta łowne w Polsce i ich ocena sanitarno-weterynaryjna. Med. Wet., 51(1), 23-26. Pokorny B., 2002. Roe deer Capreolus capreolus as an accumulative bioindicator of heavy metals in Slovenia.Web. Ecology, 1, 54-62. Praca zbiorowa. 2004. Raport o stanie środowiska województwa dolnośląskiego w 2003 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Inspekcja Ochrony Środowiska. Wrocław. Raport z badań monitoringowych nad jakością gleb, roślin, produktów rolniczych i spoŝywczych w 1997 r. Rada Monitoringu Jakości Gleb, Roślin, Produktów Rolniczych i SpoŜywczych. Warszawa. 1998. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2000 r. w sprawie wykazu dopuszczalnych ilości substancji dodatkowych i innych substancji obcych dodawanych do środków spoŝywczych lub uŝywek, a takŝe zanieczyszczeń, które mogą znajdować się w środkach spoŝywczych lub uŝywkach (Dz. U. nr 9 z dnia 5 lutego 2001 r.). Szkoda J., śmudzki J., 2001.Pierwiastki toksyczne w tkankach zwierząt łownych. Med. Wet., 57(12), 883-886. Szymczak W., Szeszenia-Dąbrowska N., 1995. Szacowanie ryzyka zdrowotnego związanego z zanieczyszczeniem środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Warszawa. Szymczyk K., Zalewski K., 2001. Content of copper, zinc, lead and cadmium in some tissues of red Deer (Cervus elaphus L.) in Warmia and Mazury in 1999. Acta Pol. Toxicol. 9(1), 105-114. śarski T.P. Dębski B., Rokicki E., Piątkowski S., Illek F., 1994. SkaŜenie rtęcią tkanek saren pochodzących z Górnego Śląska i z północno-wschodnich rejonów Polski. Med. Wet., 50(8), 377-379. śmudzki J., 1978. Zawartość ołowiu, kadmu, cynku, miedzi i Ŝelaza w tkankach zwierząt domowych ze szczególnym uwzględnieniem regionów typowo rolniczych i przemysłowych. Praca doktorska. Puławy. śmudzki J., Juszkiewicz T., Szkoda J., Szprengier-Juszkiewicz T., 1991. Ołów, rtęć, cynk, miedź i Ŝelazo w tkankach koni w Polsce. Med. Wet., 47(5), 217-219. śmudzki J., Szkoda J., Juszkiewicz T., 1991. StęŜenia pierwiastków śladowych w tkankach bydła w Polsce. Med. Wet., 47 (9), 413-415. śmudzki J., Juszkiewicz T., Niewiadowska A., Szkoda J., Semeniuk S., Gołębiowski A., Szyposzyński K.,1992. Chemiczne skaŝenia bydła, mleka i jaj w regionie zgorzelecko-bogatyńskim. Med. Wet., 48(5), 213-215. śmudzki J., Szkoda J., Juszkiewicz T., Gołębiowski A., Szyposzyński K., 1993. Wpływ skaŝonego środowiska na zawartość pierwiastków śladowych u Ŝubroni. śycie Wet., 8, 186-188. Acta Sci. Pol.

Wpływ środowiska... 151 INFLUENCE OF ENVIRONMENT ON CONTENT OF ARSENIC IN TISSUES OF ROES AND WILD PIGS Abstract. The purpose of the study was to determine the influence of environment on concentration of arsenic in tissues of hunting animals (roes and wild pigs), coming from three different in consideration of contamination regions. The study was made in 2003-2004. Liver, kidneys, muscles,lungs and hair samples were taken and mineralized dry a muffle furnace at 450 0 C. Arsenic was determined directly in mineralizate by the ICP AES method on the Varian apparatus. Results of these studies proves, that hunting animals can be good bioindicators of the environment contamination by arsenic. They also show necessity to make the study on contents of this metal, not only in industrial regions and urban areas, but also in sites exposed on local contaminations. Key words: hunting animals, environment, arsenic, tissues Zaakceptowano do druku Accepted for print: 29.07.2005 Medicina Veterinaria 4(1) 2005