JÓZEF JAROSZEWICZ MIASTO BIELSK 1
ЮЗЭФ ЯРАШЭВIч ГОРАД БЕЛЬСК уступ: Васiль Белаказовiч Àá ÿäíàííå Ìóçåé Ìàëîé Áàöüêà ø ûíû Ñòóäçiâîäàõ 2007 2
JÓZEF JAROSZEWICZ MIASTO BIELSK wstêp: Bazyli Bia³okozowicz Stowarzyszenie Muzeum Ma³ej Ojczyzny w Studziwodach 2007 3
Wstêp: Prof. dr hab. Bazyli Bia³okozowicz Redakcja, komentarze, wybór ilustracji: Doroteusz Fionik T³umaczenie na jêzyk polski: Jaros³aw Ostapkowicz Opracowanie graficzne, projekt ok³adki: Adam Paw³owski Korekta: Anna Fionik Zrealizowano dziêki dotacji: URZÊDU MARSZA KOWSKIEGO WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO URZÊDU MIASTA BIELSK PODLASKI ISBN 978 83 925074 1 3 Wydawca: Stowarzyszenie Muzeum Ma³ej Ojczyzny w Studziwodach, ul. Leœna 13, 17-100 Bielsk Podlaski, tel. 085-730-77-35, e-mail: dfionik@o2.pl Druk i oprawa: INTROPACK Jerzy Iwaniuk, tel. 085-662-33-90 I strona ok³adki: Pieczêæ magistratu Bielska z 1792 r. z wyobra eniem or³a, pogoni oraz tura. W otoku napis: Magistrat Sto³ecznego Miasta Rz(eczpos)p(o)litej Wolnego Bielska w Wo(jewó)dz(twie) Podlaskim ; ze zbiorów Anny Kordziukiewicz IV strona ok³adki: Pieczêæ magistratu bielskiego, odciœniêta na dokumencie z 1790 r.; ze zbiorów Anny Kordziukiewicz Na wyklejce: T³oczone inicja³y Józefa Jaroszewicza z kart listów do Micha³a Wiszniewskiego; Biblioteka Jagielloñska 4
SPIS TREŚCI ycie i twórczoœæ Józefa Jaroszewicza... Od wydawcy... Обозрение истории города и края... Городския достопримечательности... Бельск в 1845 году... Przegl¹d historii miasta i regionu... Obiekty miejskie godne uwagi... Miasto Bielsk w 1845 roku... Komentarze... Listy Józefa Jaroszewicza do Micha³a Wiszniewskiego... Spis ilustracji... 7 19 23 40 69 81 101 133 146 157 166 5
6
ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ JÓZEFA JAROSZEWICZA Józef Jaroszewicz by³ magistrem prawa, profesorem Uniwersytetu Wileñskiego na katedrze prawa litewsko-polskiego, dyplomacji i statystyki, œwietnym historykiem Podlasia, Litwy, Bia³orusi i Ukrainy. Urodzi³ siê w 1793 r. w rodzinie bielszczanina Benedykta Jaroszewicza, tytu³uj¹cego siê prawami szlacheckimi 1. Od kilku ju lat Benedykt pe³ni³ funkcjê pisarza bielskich ksi¹g radzieckich, a od 1796 r. by³ pisarzem miejskim s¹dowym. Oprócz swego domu, który znajdowa³ siê ko³o koœcio³a karmelickiego, posiada³ kilka hektarów ziemi, na której gospodarzy³. Ju w Bielsku Józef Jaroszewicz zacz¹³ interesowaæ siê histori¹ swego rodzinnego miasta i okolicznych miejscowoœci. A sprzyja³a temu praca ojca i dostêp do przepastnych ówczesnych archiwów bielskiego Ratusza. Elementarn¹ i œredni¹ edukacjê Józef Jaroszewicz zdoby³ na Podlasiu. Tu obserwowa³ zwyczaje, obyczaje, obrzêdowoœæ, rytua³y i normy moralne miejscowego ludu, przys³uchiwa³ siê jego jêzykowi, ludowej twórczoœci i utrwali³ to w swej wdziêcznej pamiêci. Sw¹ edukacjê kontynuowa³ na Uniwersytecie Wileñskim, który zakoñczy³ w 1815 r. jako magister prawa. Œrodowisko uniwersyteckie sprzyja³o rozwojowi wszechstronnych zainteresowañ humanistycznych. Zdecydowa³ siê jednak zg³êbiaæ dziedzinê miejscowego prawa, historii i etnografii. Niebagatelny wp³yw na kszta³towanie zainteresowañ Jaroszewicza mia³ jego wyk³adowca Joachim Lelewel. W Bibliotece Jagielloñskiej w Kra- 1 W S³owniku historyków polskich, Wiedza Powszechna, Warszawa 1994, w biogramie Jaroszewicz Józef b³êdnie podano na s. 202, jako miejsce urodzenia Bielsko na Podlasiu, tu chodzi o Bielsk w by³ej Guberni Grodzieñskiej, obecnie Bielsk Podlaski w województwie podlaskim. 7
kowie zachowa³o siê dwadzieœcia listów z lat 1817-1830, pisanych do niego przez naszego bielszczanina 2. Po ukoñczeniu Uniwersytetu Wileñskiego Jaroszewiczowi zaproponowano pracê w liceum w Krzemieñcu na Wo³yniu. Zosta³ tam wyk³adowc¹ rzymskiego i litewsko-polskiego prawa. Tu pozna³ sw¹ onê, Emiliê Lisieck¹. By³a ona siostr¹ ony znanego polskiego historyka literatury Micha³a Wiszniewskiego, autora monumentalnej dziesiêciotomowej Historii literatury polskiej (1840-1857). Z nim prowadzi³ Jaroszewicz obfit¹ korespondencjê 3. Józef Jaroszewicz ca³y czas pracowa³ nad sob¹, zg³êbia³ sw¹ wiedzê, zbiera³ materia³y archiwalne w cerkwiach, klasztorach i koœcio³ach. W 1826 r. publikuje w Dzienniku Warszawskim (t. IV) znacz¹cy artyku³ pod tytu³em: O wp³ywie religii chrzeœcijañskiej na cywilizacjê S³owian. Na tê pracê, jej oryginalnoœæ, samodzielny charakter myœli zwróci³o uwagê kierownictwo Uniwersytetu Wileñskiego. Wówczas zaproszono Jaroszewicza do pracy na Wydziale Prawa jako wyk³adowcê miejscowego prawa cywilnego. W 1827 r. Józef Jaroszewicz otrzyma³ tytu³ profesora nadzwyczajnego, a w 1828 r. - profesora zwyczajnego. 30 czerwca 1828 r., na posiedzeniu Rady Naukowej Uniwersytetu, uczony zosta³ przeniesiony na katedrê dyplomacji i statystyki Rosji. Tam pracowa³ jako wyk³adowca w latach 1831-32. Na wyk- ³ady profesora uczêszcza³ sam Juliusz S³owacki, który przez pewien czas mieszka³ na stancji u Jaroszewiczów. W Wilnie prof. Józef Jaroszewicz utrzymywa³ bliskie kontakty z innymi naukowcami, wywodz¹cymi siê z Podlasia: prof. o. Micha³em Bobrowskim, odkrywc¹ Kodeksu Supraskiego, oraz Ignacym Dani³owiczem, historykiem prawa, najwybitniejszym ówczesnym znawc¹ Ÿróde³ do dziejów Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego. Obaj byli synami proboszczów podbielskich parafii unickich; pierwszy w Wólce Wygonowskiej, drugi Hryniewiczach Du ych. Po zamkniêciu Uniwersytetu Wileñskiego w 1831 r. J. Jaroszewicz przez pewien czas dzia³a³ jako cz³onek Tymczasowego Komitetu Szkolnego w Wilnie. Po jego likwidacji przeszed³ na emeryturê jako by³y pracownik uniwersy- 2 Biblioteka Jagielloñska, Dzia³ Rêkopisów, sygnatura 4843. 3 Piêæ listów z lat 1853-1859 przechowuje Biblioteka Jagielloñska, sygnatura 4843. 8
tecki. Niebawem czterdziestoletni profesor zdecydowa³ siê powróciæ na sta³e do rodzinnego miasta Bielska. Tu, naprzeciwko koœcio³a pokarmelickiego, nadal sta³y dwa przestronne jego domy. Nie przerywa³ jednak wspó³pracy naukowej z Komisj¹ Archeologiczn¹ Wileñsk¹ i z elit¹ naukow¹ by³ego Uniwersytetu Wileñskiego. W Bielsku Józef Jaroszewicz zacz¹³ systematycznie zajmowaæ siê histori¹ Podlasia, Litwy i Bia³orusi. Swe badania, prace naukowe i artyku³y, polemiki i korespondencje drukowa³ w nastêpuj¹cych czasopismach, gazetach i urnalach: Znicz, Athenaeum, Biruta, Biblioteka Warszawska, Przyjaciel Ludu, Kwartalnik Naukowy, Gazeta Warszawska, Przyjaciel Domowy, Grodnienskije Gubiernskije Wiedomosti i in. Oprócz tego, bêd¹c cz³onkiem Komisji Archeologicznej Wileñskiej, sporadycznie publikowa³ swe artyku³y w takich nieregularnych wydaniach, jak: Roczniki Komisji Archeologicznej, Pismo zbiorowe Wileñskie, Ondyna Druskiennickich Ÿróde³ itd. Niektóre ze swych artyku³ów koñczy³ dopiskiem Pisa- ³em w Bielsku Podlaskim. Józef Jaroszewicz bardzo wiele pomaga³ w pracach bibliograficznych znanemu polskiemu bibliografowi W³adys³awowi Trembickiemu. Pisa³ nie tylko w Bielsku, ale i o Bielsku w kontekœcie dziejów Litwy, o Ziemi Bielskiej i jej pradziejach, a tak e o innych podlaskich grodach i miastach. W swoich pracach naukowych zwraca³ baczn¹ uwagê na archeologiê, etnografiê i folklor 4 z obszernym uwzglêdnieniem podlaskich skrzy owañ tradycji s³o- 4 Zob. o tym: Ã. À. Êàõàíî ñêi, ßðàøýâi Iîñiô Áåíÿäçiêòàâi, w: Ýòíàãðàôiÿ Áåëàðóñi. Ýíöûêëàïåäûÿ, Ìiíñê 1989, ñ. 554; M. Olechnowicz, Polscy badacze folkloru i jêzyka bia³oruskiego w XIX wieku, Wydawnictwo ódzkie, ódÿ 1986, s. 94. 9 Strona tytu³owa pisma Biblioteka Warszawska z 1845 r., gdzie swe materia³y publikowa³ Józef Jaroszewicz
wiañskich. Tytu³em przyk³adu powo³ajmy siê tu przynajmniej na niektóre jego publikacje z tego zakresu: O stanie Litwy do przyjêcia wiary chrzeœcijañskiej ( Znicz, 1834, s. 10-63), Litwa pod wzglêdem cywilizacji w trzech pierwszych jej chrzeœcijañstwa wiekach ( Znicz 1835, s. 23-80), List spod Bielska ( Biblioteka Warszawska, 1845, t. 4), Góra Zamkowa w Bielsku Podlaskim ( Ondyna Druskiennickich Źróde³, 1845, z. 5), O koronacji ksiêcia Daniela w Drohiczynie Podlaskim (1846), Historyczno-statystyczne opisanie miasta Bielska, 1845 w rosyjskim opracowaniu Paw³a Bobrowskiego, Drohiczyn. Opis historyczny ( Athenaeum, 1847, t. 4), Gorod Bielsk ( urna³ Ministierstwa Wnutriennich Die³, 1848, nr 11-12). Dorobek naukowy Józefa Jaroszewicza, który powstawa³ zarówno w Wilnie, jak i w Krzemieñcu oraz w Bielsku Podlaskim uzyska³ wysok¹ ocenê w historiografii polskiej. Tak np. Marian Henryk Serejski jego pisarstwo uzna³ jako w pe³ni dojrza³e pod wzglêdem merytorycznym i metodologicznym, bêd¹ce wyrazem prawdziwego postêpu w nauce historycznej 5. W œwietle powy - szego staje siê rzecz¹ w pe³ni uzasadnion¹ i zrozumia³¹, i tacy wybitni i jak e zas³u eni badacze regionalni jak o. Grzegorz Sosna i Doroteusz Fionik w swoich penetracjach naukowych tradycji kulturowych i konfesyjnych Podlasia Pó³nocnego, w tym zarówno Bielska Podlaskiego, jak i pobliskiej Orli oraz innych podlaskich miejscowoœci, jak e czêsto i w pe³ni zasadnie odwo³uj¹ siê do ustaleñ i konstatacji naukowych Józefa Jaroszewicza 6. Rewelacyjny materia³ historyczny, archeologiczny, folklorystyczny i etnograficzny, czêstokroæ nawi¹zuj¹cy do prac naukowych zas³u onego bielszczanina Józefa Jaroszewicza, zawiera pismo krajoznawczo-kulturalne Bielski Hostineæ, wydawane przez wielce zas³u one dla kultury miejscowej Stowarzyszenie Muzeum Ma³ej Ojczyzny w Studziwodach. Dziêki fantastycznie pomys³owemu i jak e opera- 5 Cyt. wg.: S³ownik historyków polskich, op. cit., s. 202-203. 6 o. Grzegorz Sosna, Doroteusz Fionik, Dzieje Cerkwi w Bielsku Podlaskim, Bia³oruskie Towarzystwo Historyczne, Bia³ystok 1995, s. 193; o. Grzegorz Sosna, Doroteusz Fionik, Orla na Podlasiu. Dzieje Cerkwi, miasta i okolic, Bia³ruskie Towarzystwo Historyczne, Bielsk Podlaski-Rybo³y-Bia³ystok 1997, s. 195; o. Grzegorz Sosna, Doroteusz Fionik, Szczyty. Dzieje wsi i parafii, Bia³oruskie Towarzystwo Historyczne 2005, s. 432; Krystyna Mazuruk, Doroteusz Fionik, Bielsk Podlaski miasto pogranicza, Orthdruk, Bia³ystok 2003, s. 143. 10
tywnemu Redaktorowi Naczelnemu Dariuszowi Fionikowi, Laureatowi Nagrody i Medalu Zygmunta Glogera, odgrywa ono donios³¹ rolê kulturotwórcz¹, zarówno w Bielsku Podlaskim, jak i w ca³ym regionie Podlasia Pó³nocnego. Józef Jaroszewicz zmar³ pierwszego lutego 1860 r. w Bielsku Podlaskim. Ten smutny fakt zosta³ odnotowany w ksiêdze aktów zgonu koœcio³a farnego. Napisano tam, e przyczyn¹ œmierci radcy kolegialnego Józefa Jaroszewicza by³ artretyzm. Profesora pochowano na cmentarzu parafialnym w Bielsku Podlaskim. Uroczystoœciom a- ³obnym przewodniczy³ ks. Antoni Akliñski. Oto, jak o odejœciu Józefa Jaroszewicza pisa³ korespondent warszawskiej Gazety Codziennej (nr 214): Umar³ on w tym e samym domku w³asnym, po ojcowskim, w Bielsku- Podlaskim, w którym siê urodzi³ przed 66 laty z ojca obywatela tego miasta. Ten drewniany, schludny domek odró nia siê od innych; po- ³o ony na rogu placu b. Koœcio³a po Karmelickiego i g³ównej drogi, czyli ulicy od strony wjazdu bia³ostockiego, ma przy sobie wznosz¹ce siê cztery drzewa kasztany. W tym domku mieszka³ Jaroszewicz stale przez ostatnie 25 lat, to jest prawie od czasu, jak zosta³ emerytem b. Uniwersytetu Wileñskiego, w którym by³ profesorem prawa krajowego... Zw³oki Jaroszewicza pochowane s¹ na cmentarzu parafialnym w Bielsku, gdzie widzimy trzy tu przy sobie mogi³y, z tych jedna œwie a, wy³o ona darnin¹, z wierzchu krzy z zieleni, pokrywa zw³oki Jaroszewicza; dwie s¹siednie s¹ to mogi³y zgas³ych dawniej 19-letniego syna i 16-letniej córki autora. aden historyk, folklorysta czy etnograf, którego zainteresowa³o Podlasie, nie mo e przejœæ obok badañ Jaroszewicza. Ich wyniki, obiektywne i prawdziwe pod wzglêdem naukowym, prawie w ogóle nie przecz¹ historycznej 11 Strona tytu³owa pisma Athenaeum, w którym ukaza³a siê monografia Drohiczyna J. Jaroszewicza, Wilno 1847
prawdzie. Swe wywody Jaroszewicz potwierdza wieloma konkretnymi faktami. Z polskimi uczonymi niejednokrotnie wchodzi³ w spory dotycz¹cymi JadŸwingów (przyk³adowo z prof. Dominikiem Szulcem) i innych problemów z zakresu historii Podlasia, w tym jego etnogenezy. Interesuj¹cy, przekonywaj¹cy i s³uszny pogl¹d wyra a on na temat pochodzenia wspó³czesnej ludnoœci polskiej, bia³oruskiej i ukraiñskiej na Podlasiu. Stwierdza, e kraina ta w dawnych przedchrzeœcijañskich dziejach ulega³a wp³ywom i panowaniu JadŸwingów. Walkê z nimi prowadzili zarówno kijowscy, mazowieccy, jak i litewscy ksi¹ êta. Oprócz tego, na Podlasie kierowa³ swe zapêdy Zakon Krzy acki. Rozpowszechnienie wp³ywów ruskich i polskich na Podlasiu zaczyna siê dosyæ wczeœnie, ju w czasach W³odzimierza Wielkiego i Boles³awa Chrobrego. Jaroszewicz uwa a, e potê niejsze by³y wp³ywy ruskie, zwi¹zane z opanowaniem Podlasia przez ksi¹ ¹t kijowskich i halickich: Trwalsze panowanie chcia³ sobie zapewniæ w Jatwiezi Jaros³aw W³adimirowicz. Jako skutkiem jego pochodu r. 1038, by³o wyprowadzenie wielu JadŸwingów do Rusi, osadzenie kolonistami ruskimi nowoza³o onych w tym e czasie miast, jako to: Drohiczyna, Mielnika, Brañska, a tak e i Bielska; opatrzenie Rusk¹ za³og¹ zbudowanych tam e warowni i odparcie reszty JadŸwingów ku Narwi i granicom Galindii (J. Jaroszewicz, Obraz Litwy pod wzglêdem jej oœwiaty i cywilizacji od czasów najdawniejszych do koñca wieku XVIII, Wilno 1844, cz. I, s. 17). Walka z JadŸwingami trwa³a d³ugo. Porzucone przez nich ziemie szybko zajêli nowi osadnicy koloniœci: Po³udniowe, bli sze Bugu strony Jatwiezi, ju od wyprawy Jaros³awa (1038), który, jakoœmy wy ej wspomnieli, pierwszy na Podlasiu miasta zak³ada³, zaczê³y siê Rusinami zaludniaæ. Z czasem niema³o te Rusinów nasunê³o siê do tego kraju od Swis³oczy z Litewskiej Rusi. Z drugiej strony dostarcza³a Polska, a nade wszystko Mazowsze, osadników Podlasiowi. Szczególnie cisnê³a siê w te strony drobna szlachta. Pierwsze polskie kolonie mia³y siê zaprowadziæ po zwyciêstwie nad JadŸwingami Boles³awa Wstydliwego w r. 1264. Mog³y jednak byæ ju wczeœniejsze osady, zw³aszcza, e Konrad Mazowiecki w r. 1237 posiada³ Drohiczyn. Wyprawa Leszka Czarnego mog³a siê równie przyczyniæ do pomno enia osadników liczby (r. 1282). Jednak e 12
w sto lat po ostatniej klêsce JadŸwingów, Podlasie, jak dzieje krzy ackie g³osz¹, nie bardzo by³o ludnym. Trzeba wiêc by³o czasu i pomyœlnych okolicznoœci, trzeba by³o panowania Witolda, eby œród g³uchych puszcz Narwi, Biebrzy i Nurca, nowe siê wznosi³y wioski i zaludnia³y miasteczka, i, eby siê nareszcie obie ludnoœci Ruska i Polska, z sob¹ zetknê³y (Obraz Litwy..., cz. I, s. 30-31). Z powy szego wynika, e starszymi mieszkañcami Podlasia s¹ wspó³czeœni Bia³orusini i Ukraiñcy, których przodkowie zaczêli siê tu osiedlaæ ju w pierwszej po³owie XI wieku. W 1281 r. Podlasze by³o zajête przez ksiêcia litewskiego Narymunta, który jednak ca³¹ t¹ krainê z ludnoœci¹ odda³ w rêce swojego brata Trojdena, tytu³uj¹cym siê ksiêciem jaæwieskim. Tu jednak koñczy siê historia JadŸwingów; od tej pory wydarzenia na Podlasiu s¹ zwi¹zane nierozerwalnie z histori¹ Litwy. Do 1569 r. roku, to znaczy do ostatniej unii litewsko-polskiej w Lublinie (tzw. Unia lubelska), na ca³ym Podlasiu przewa a³ element ruski. W 1569 r. trzy ziemie województwa podlaskiego: bielska, drohicka i mielnicka, wesz³y w sk³ad Korony Polskiej. Od tego czasu zauwa a siê aktywne œcieranie siê elementu polskiego i ruskiego. W wyniku tego wiele ludnoœci ruskiej, przede wszystkim z okolic Drohiczyna, Ciechanowca, Sterdynia, Soko³owa, ukowa, Brañska i Mielnika, przejmuje polski jêzyk i kulturê, wyznanie ³aciñskie. O tym nie pisze prof. Jaroszewicz, ale taki wniosek mo emy wyci¹gn¹æ z jego prac. Oto jak przebiega³a linia, rozgraniczaj¹ca ludnoœæ polsk¹ i rusk¹ w I po³owie XIX w.: W ogólnoœci mowa polska w narzeczu mazowieckim jest w stronie zachodniej, t.j. ku granicy Królestwa Polskiego. Mowa ruska od wschodniej czyli dawniejszej granicy Gubernii Grodzieñskiej. W szczególnoœci zaœ mowa ruska koñczy siê w b. Powiecie Drohickim, na linii, któr¹ oznaczyæ mo na wioskami: S³ochy, Ogrodniki, Klekotowo, Krupiec, Rogawka, Klukowo, Weremiejki, urobice, Hornowo i Lubejki. Jedna tylko okolica szlachecka To³win, le y miêdzy Rusinami, w powiecie Bielskim (pod³ug dawniejszych jego granic, gdy dzisiaj po³¹czony z nim i drohicki) i bia³ostockim koñczy siê mowa ruska, a zaczyna polska w nastêpuj¹cych wioskach: Jakubowicze, Wiercienie, ubin, Malesze, Malinowo, Bañki, Niwino, Leœne, Olszanica, Malewicze, Strabla (w pow. Bielskim). Drozdy, Chodory, Zimnochy, Czaczki, Kowale, Turoœl Koœcielna, Iwanówka, 13
Strona tytu³owa czêœci pierwszej dzie³a Obraz Litwy pod wzglêdem jej cywilizacji..., Wilno 1844; ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie 14
Strona tytu³owa czêœci trzeciej dzie³a Obraz Litwy pod wzglêdem jej cywilizacji..., Wilno 1845; ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie 15
Niwodnica, Czaplin, Choroszcz, Lece, Jaworówka, Chrabo³y, Penskie, Boguszewo, Magusy, Sikory, Kalinówka, Wielkie Rudkowskie, Moniuszki, Dolistowo w pow. Bia³ostockim (Obraz Litwy..., cz. I, s. 207). Du a liczba prac Józefa Jaroszewicza jest poœwiêcona historii Litwy, Bia³orusi i Ukrainy. Jego badania wyró niaj¹ siê mnóstwem materia³u faktograficznego, m¹drym spo ytkowaniem interesuj¹cych Ÿróde³ archiwalnych. Napisane s¹ ze znajomoœci¹ rzeczy. Jaroszewicz by³ cz³owiekiem wszechstronnej erudycji, a przy tym bardzo pracowitym. Szeroko stosowa³ porównawcz¹ metodê badañ historycznych. Szczególnie donios³e znaczenie dla historii Litwy, Podlasia, Bia³orusi i Ukrainy ma jego cytowana ju przez nas monografia Obraz Litwy pod wzglêdem jej oœwiaty i cywilizacji od czasów najdawniejszych do koñca XVIII wieku (cz. 1-3, Wilno 1844-1845), w której podda³ wnikliwej analizie naukowej stan Litwy przedchrzeœcijañskiej oraz jej dzieje cywilizacyjne w pierwszych trzech wiekach od wprowadzenia chrzeœcijañstwa. W 1853 r. w Dynaburgu ukaza³ siê przek³ad rosyjski w opracowaniu Miko³aja Sazonowa: Historia cywilizacji na Litwie. Jest to niezwykle ciekawa, bogata w fakty, w miarê obiektywna, zgodna z prawd¹ historyczn¹ praca naukowa, która przynios³a autorowi zas³u on¹ s³awê. Ponadto, jeœli weÿmiemy pod uwagê czas pisania pracy, stan nauki historycznej i znajomoœci ówczesnych Ÿróde³, to nowatorstwo, trzeÿwoœæ i krytycznoœæ jego pogl¹dów i przekonañ, po prostu zadziwia. W tej pracy szeroko opisuje pochodzenie plemion litewskich, charakter Litwinów, poziom ich pierwotnej cywilizacji, rozwój gospodarki, ustn¹ twórczoœæ ludow¹, obrzêdowoœæ, zwyczaje i obyczaje do czasów przyjêcia chrzeœcijañstwa. Jaroszewicz przekonywaj¹co udowodni³ w swej pracy, e liturgia w jêzyku staro-cerkiewno-s³owiañskim oraz jêzyk staroruski i kultura staroruska mia³y niebagatelny wp³yw na ycie i rozwój plemion litewskich. Szczególne znaczenie mia³o tu wyznanie prawos³awne, które dobrowolnie przyjmowali litewscy ksi¹ êta, szczególnie nastêpcy Mendoga, Gedymina, Olgierda i Kiejstuta. W III tomie swojej pracy J. Jaroszewicz szeroko omawia uniê Litwy z Polsk¹, rozwój szkó³ i nauki, a tak e drukarñ na Litwie, Bia³orusi i Ukrainie w XVI, XVII i XVIII wieku. Zauwa a przy tym bardzo szkodliwy wp³yw jezuitów na kulturê i oœwiatê Litwy, Bia³orusi i Ukrainy:... Niebo jak inne klêski rodzaju ludzkiego, 16
tak te i Jezuitów, tych zapamiêta³ych burzycieli spokojnoœci, nie inaczej, tylko w gniewie, za lekcewa enie wiary przodków, na Polskê i Litwê nas³aæ musia³o (Obraz Litwy..., cz. III, s. 78). W tym w³aœnie kontekœcie bardzo krytycznie ocenia Uniê brzesk¹ (1595-1596) oraz jej tragiczne w skutkach konsekwencje. W dzia³alnoœci jezuitów profesor Jaroszewicz widzi, miêdzy innymi, przyczynê wybuchu powstania ukraiñskiego i bia³oruskiego pod wodz¹ hetmana Bohdana Chmielnickiego: Z podmuchów jezuickich wszêdzie narzucana Unia i nierozwa nie gwa³t sumieniu zadawany, coraz bardziej rozjatrza³y stronê uciœnion¹, a gdy prócz tego pod pozorem nawracañ lud ruski by³ jeszcze krzywdzony ró nego rodzaju niesprawiedliwoœciami... przebra³a nakoniec miarka jego cierpliwoœci, a gmin ukraiñski zasmakowawszy ju w kozackiej swobodzie, do której wœród Zaporo - ców lub w szeregach regestrowych pu³ków tak ³atwo przywyka³, zapragn¹³ nie ju zmniejszenia niedoli, ale ca³kowitej niepodleg³oœci. Odt¹d wzajemne boje zaczê- ³y rumieniæ krwi¹ bratni¹ cerkwie i cmentarze... Ruœ znalaz³szy przywódców w masie powsta³a i czasy W³adys³awa IV i Jana Kazimierza, tylê klêskami pamiêtne, zostawi³y niczym ju niestarte œwiadectwa b³êdnej polityki s³abego Zygmunta III i nierozs¹dnej Jezuitów gorliwoœci (Obraz Litwy..., cz. III, s. 77-78). Spuœcizna Józefa Jaroszewicza jest dowodem na to, e nie mo na zapominaæ o tym wybitnym znawcy swego ojczystego Podlasia, Litwy, Bia³orusi i Ukrainy. Niestety, w Bielsku prawie nikt o nim i jego badaniach naukowych nie wie. Nie mówi siê o nim w szko³ach. T¹ bia³a plamê trzeba zape³niæ. Tego mianowicie yczy bielskim nauczycielom autor tego szkicu. Trzeba oddaæ nale ne swemu ziomkowi, który przez ca³e swego ycia zachowa³ poczucie mi³oœci do rodzinnego miasta, ca³ego Podlasia, co te przekaza³ w swych pracach. I tu przede wszystkim liczê na krajoznawczo-kulturalne czasopismo Bielski Hostineæ i jego jak e zaradnego, pe³nego inwencji twórczej Redaktora Naczelnego Doroteusza Fionika. Publikowana monografia o Bielsku profesora Józefa Jaroszewicza nie straci³a do dziœ na aktualnoœci. Napisana jest ze znajomoœci¹ tematu, ale i z mi³oœci¹ do swego miasta. Lektura pracy jest zatem prawdziw¹ przyjemnoœci¹ 7. Bazyli Bia³okozowicz 7 Publikowany tekst stanowi poszerzon¹ wersjê artyku³u, który ukaza³ siê w bia³oruskim tygodniku Niwa, 1960, nr 20-21, 23. 17
Dokument z 1790 r., pisany przez Benedykta Jaroszewicza, pisarza Urzêdu Radzieckiego Miasta Bielska 18
OD WYDAWCY Mamy wielk¹ przyjemnoœæ przekazaæ Czytelnikowi ksi¹ kê niezwyk³¹ najstarsz¹, nowoczesn¹ monografiê miasta podlaskiego. Chocia jej tekst w jêzyku rosyjskim ukaza³ siê ju w ca³oœci, b¹dÿ opracowaniu trzykrotnie, dzie³o nie doczeka³o siê jednak oddzielnej publikacji. Idea wydania monografii Bielska Podlaskiego Józefa Jaroszewicza w formie ksi¹ kowej bierze swój pocz¹tek w przededniu jubileuszu 750-lecia pierwszej wzmianki o Bielsku, który mia³ miejsce w roku 2003. Wówczas odby³a siê pamiêtna konferencja naukowa, ukaza³ siê album Bielsk Podlaski miasto pogranicza, a obok cerkwi zamkowej zosta³ ustawiony pami¹tkowy krzy na kamiennym obelisku. W latach 2002-2003, na ³amach pisma Bielski Hostineæ, by³ przedrukowany pe³ny rosyjski tekst monografii Bielska. Inspiracj¹ do tego sta³o siê niew¹tpliwie dostarczenie przez Czcigodnego Profesora Bazylego Bia³okozowicza kopii tekstu, który w roku 1848, po raz pierwszy ukaza³ siê na ³amach urna³a Ministierstwa Wnutriennich Die³. Kilkanaœcie lat póÿniej, monografiê przedrukowano, z niewielkimi zmianami, w drugim tomie Matieria³ow po gieografii i statistikie Rosii. Grodnienskaja gubiernia (1863). Do edycji przygotowa³ j¹ bratanek o. prof. Micha³a Bobrowskiego, Pawe³ Bobrowski (1832-1905), który zakupi³ od wdowy czêœæ spuœcizny rêkopiœmiennej Józefa Jaroszewicza. Na podstawie niepublikowanych materia³ów, Pawe³ Bobrowski opracowa³ artyku³y monograficzne o miastach podlaskich, m.in. Kleszczelach i Orli. Wœród rêkopisów by³o równie, napisane w 1845 r. w jêzyku polskim, Historyczno-Statystyczne opisanie miasta powiatowego Bielska gubernji Grodzieñskiej u³o one. To ten sam tekst w³aœnie, w przek- ³adzie na jêzyk rosyjski, ukaza³ siê w 1848 r. pod nazw¹ Gorod Bielsk w urzêdowym piœmie rosyjskiego MSW. Tekst Bobrowskiego o Bielsku, w czêœci historycznej, odbiega jednak od 19
wczeœniejszej publikacji. Autor móg³ jedynie posi³kowaæ siê rosyjskim przek- ³adem z urna³a..., skracaj¹c rozdzia³ poœwiêcony zabytkom oraz czêœæ przypisów. W publikacji Bobrowskiego pominiêto równie opis miasta z 1845 r.; rozdzia³ statystyczny oparto bowiem na danych z 1857 r. Jego fragment zamieszczamy w komentarzach. Dziêki publikacji Paw³a Bobrowskiego mo emy zweryfikowaæ brzmienie niektórych nazw, m.in. Koziszcze i Nowa Osada Podzamecka. Znalaz³o siê w niej tak e kilka fragmentów pracy Józefa Jaroszewicza, które, z niewiadomych przyczyn, pominiêto w wydaniu z 1848 r. Dotyczy to przede wszystkim opisu przemieszczania siê wojsk w okresie wojny pó³nocnej. Ten fragment tekstu uwzglêdniliœmy w polskim przek³adzie. W publikacji monografii Miasto Bielsk zmieniliœmy kolejnoœæ rozdzia³ów, w stosunku do tekstu z urna³a.... Tekst rozpoczyna ogólny zarys dziejów miasta i regionu. Po nim nastêpuje opis obiektów godnych uwagi, czyli zabytków. Na koñcu umieœciliœmy opis miasta Bielska w czasach wspó³czesnych autorowi. Tekst profesora Jaroszewicza opatrzyliœmy niezbêdnymi, naszym zdaniem, komentarzami, które uzupe³niaj¹ i poszerzaj¹ zawarte informacje, staraj¹ siê wyjaœniæ pewne w¹tpliwoœci. Bezcenn¹ czêœci¹ naszej publikacji jest równie dodatek, gdzie zamieœciliœmy cztery listy Józefa Jaroszewicza do swego szwagra Micha³a Wiszniewskiego. Korespondencja z najwybitniejszym w owych czasach, znawc¹ literatury polskiej, ukazuje raz jeszcze Jaroszewicza jako erudytê, wszechstronnego humanistê, krytyka literackiego, cz³owieka piêknego pióra i wielkiego serca. I to przede wszystkim przyœwieca³o wydawcom niniejszej pozycji przy przygotowywaniu edycji listów. Wszystkie te listy Józef Jaroszewicz pisa³ w Bielsku, w swym domu na Bia³ostockiej. Domu pe³nym ksi¹ ek, rêkopisów, wa nych rozmów, g³êbokich przemyœleñ i refleksji, wreszcie mi³oœci rodzinnej. Zamieszczenie podobizny rêkopisu listów profesora sta³o siê mo liwe dziêki yczliwoœci Dyrekcji Biblioteki Jagielloñskiej, za co wydawcy serdecznie dziêkuj¹. S³owa wdziêcznoœci kierujemy równie do innych instytucji oraz osób prywatnych, które udostêpni³y materia³ ilustracyjny. Wiêkszoœæ z nich publikowana jest po raz pierwszy. 20
Zbigniew Romaniuk, autor artyku³u biograficznego o Profesorze, napisa³ o jego monografii: Ze zdumieniem nale y stwierdziæ, e ta jedna z pierwszych prób ca³oœciowego opisania historii miejscowoœci na Podlasiu, do dzisiaj w znacznej czêœci zachowa³a aktualnoœæ. Wszystkie póÿniejsze publikacje, które w sposób monograficzny próbowa³y podsumowaæ historiê Bielska, niestety nie dorównuj¹ szkicowi Jaroszewicza (Bielsk Podlaski. Studia i materia³y, Bielsk Podlaski 1999). Zaiste, powtórzê s³owa profesora Bazylego Bia³okozowicza, bielszczanie mog¹ byæ dumni, e pó³tora wieku temu w ich mieœcie y³ i tworzy³ Józef Jaroszewicz. Doroteusz Fionik 21
Jedna ze stron monografii Bielska, opublikowanej na ³amach urna³a Ministierstwa Wnutrennich Die³, 1848 22
ÃËÀÂÀ I ÎÁÎÇÐÅÍÈÅ ÈÑÒÎÐÈÈ ÃÎÐÎÄÀ È ÊÐÀß íà àëà âòîðîé ïîëîâèíû ÕIII âåëà, â ñòðàíå çäåøíåé, ñîñåäñòâåííîé Ëÿõàì, à ïîòîìó ïåðâîíà àëüíî Ðóñüþ è Ïîëÿêàìè íàçâàííîé ïðàâèëüíî «Ïîäëÿøüåì», à íå «Ïîäëÿñüåì», êàê ïèøóò òåïåðü îáûêíîâåííî, îáèòàëè ïî-áîëüøåé- àñòè ßòâÿãè èëè ßòâèíãè, íàðîä Ëåòòñêàãî ïðîèñõîæäåíèÿ, ñîïëåìåííûé Ïðóññêèì Ñóäàâàì. Áåçïðåðûâíàÿ âîéíà ñ Ìå åíîñöàìè, Ïîëüøåþ è Þæíîþ Ðóñüþ, è íàêîíåö ïîáåäà, îäåðæàííàÿ íàä ßòâÿãàìè Áîëåñëàâîì V Ñòûäëèâûì (â 1264 ãîäó), èñòðåáèëè ýòîò íàðîä; îñòàòêè åãî èñêàëè äëÿ ñåáÿ ïðèñòàíèùà íà Ëèòâå, îò àñòè ñìåøàëèñü ñ íîâûìè æèòåëÿìè, èáî êðàé ýòîò, ïî òè ñîâñåì îïóñòîøåííûé, ìåäëåííî è íåîäíîêðàòíî áûë íàñåëÿåì Ïîëüñêèìè è Ðóññêèìè âûõîäöàìè. Õîòÿ Äàíèèë Êíÿçü Ãàëèöêèé, ïîáåäèâ ßòâÿãîâ îêîëî 1258 ãîäà, çàñòàâèë èõ äàòü îáåùàíèå çàíÿòüñÿ ïîñòðîéêîþ ãîðîäîâ, íî ßòâÿãè, ïèòàÿ êàêîå-òî îòâðàùåíèå ê ãîðîäñêîé æèçíè, êàæåòñÿ, íè îäíîãî ãîðîäà íå îñíîâàëè íà Ïîäëÿñüå. Ðóññêèå ëåòîïèñöû ïîâåòñòâóþò, òî Âåëèêèé Êíÿçü ßðîñëàâ Âëàäèìèðîâè, äëÿ óòâåðæäåíèÿ âëàñòè ñâîåé â þæíîé àñòè Ïîäëÿñüÿ, ïåðåñåëèë ßòâÿãîâ âíóòðü çåìëè Ðóññêîé, à â èõ çåìëå, îêîëî 1038 ãîäà, çàâåë êîëîíèè Ðóññêèÿ, êîòîðûÿ áûëè çàùèùàåìû ïîñòðîåííûìè èì óêðåïëåííûìè çàìêàìè. Ïîýòîìó, áûòü ìîæåò, îñíîâàíèå Äðîãè èíà, Ìåëüíèêà, Áðÿíñêà è Áåëüñêà, äðåâíåéøèõ ãîðîäîâ Ïîäëÿñüÿ, îòíîñèòñÿ ê ýòîìó âðåìåíè; íî òî íûÿ èñòîðè åñêèÿ ñâåäåíèÿ îá èõ íàõîäèì íåñêîëüêî ïîçæå. Ïî èñòðåáëåíèè ßòâÿãîâ è ñðåäè îïóñòîøåíèé, êîòîðûì íåîäíîêðàòíî ïîäâåðãàëñÿ êðàé ýòîò îò îðóæèÿ Ìå åíîñöåâ è Òàòàð, âëàñòü íàä öåëûì 23
Ïîäëÿñüåì èëè àñòÿìè åãî ïîïåðåìåííî ïðèñâîèâàëè ñåáå òî Êíÿçüÿ Ðóññêèå (Ãàëèöêèå, Âëàäèìèðñêèå, Õîëìñêèå), òî Ìàçîâåöêèå è Ëèòîâñêèå. Ñ êîíöà ÕII âåêà, ïîñëåäíèå ïîëó àþò âèäèìûé ïåðåâåñ íàä ïðî èìè, íåñìîòðÿ íà òî, òî â òîæå âðåìÿ ãîðîäà Áåëüñê, Äðîãè èí è Ìåëüíèê ïî íåñêîëüêó ðàç ïåðåìåíÿëè âëàñòèòåëåé. Íàêîíåö Âåëèêèé Êíÿçü Ëèòîâñêèé Ãåäèìèí, è åùå áîëåå åãî Îëüãåðä, ñîâåðøåííî óïðî èëè âëàñòü Ëèòâû íàä ýòèì êðàåì: òðàêòàòaìè, çàêëþ åííûìè Âåëèêèìè Êíÿçüÿìè Îëüãåðäîì, Êåéñòóòîì è Ëþáàðòîì, ñ Ïîëüñêèì Êîðîëåì Êàçèìèðîì-Âåëèêèì (â 1351 è 1366 ãîäàõ), âñÿ ñòðàíà äî ðåêè Áóãà, ñ ãîðîäàìè Êàìåíöåì-Ëèòîâñêèì, Áðåñòîì, Äðîãè èíîì, Ìåëüíèêîì è Áåëüñêîì, ïðèçíàíà ñîáñòâåííîñòüþ Êíÿçåé Ëèòîâñêèõ. Ñ òîãî âðåìåíè, â òå åíèå ñëèøêîì äâóõ ñòîëåòèé, Ïîäëÿñüå áûëî íåðàçðûâíî ñîåäèíåíî ñ Ëèòâîþ, ñîñòàâëÿÿ ñïåðâà àñòü ïðîñòî Êíÿæåñòâà Ëèòîâñêàãî, à ïîòîì â ñîñòàâå Âîåâîäñòâà Òðîêñêàãî. Äî âðåìåíè Âèòîëüäà, íàñåëåíèå Ïîäëÿñüÿ áûëî î åíü íåçíà èòåëüíî. Íàøåñòâèÿ Ìå åíîñöåâ, êàê â ïðîäîëæåíèå âëàñòâîâàíèÿ Îëüãåðäà è Êåéñòóòà, òàê è ïî êîí èíå Îëüãåðäà (äî 1379 ãîäà), à ïîñëå òîãî âîéíà ñ Êíÿçåì Ìàçîâåöêèì ßíóøåì, ðàçîðèëè è îïóñòîøèëè Ïîäëÿñüå ïî òè äî ñàìàãî Áóãà; íàðîäîíàñåëåíèå ýòîé ñòðàíû ñòàëî óâåëè èâàòüñÿ íå ïðåæäå, êàê ñ òîãî âðåìåíè, êîãäà âëàñòü íàä íåþ ïðèíÿë Âèòîëüä, è â îñîáåííîñòè ïî ïðåêðàùåíèè ìåæäîóñîáèé ýòîãî Êíÿçüÿ ñ Êîðîëåì ßãàéëîì. Çàòåì Âåëèêèé Êíÿçü Àëåêñàíäð, â îñîáåííîñòè ðàäåë îá óìíîæåíèè íàñåëåíèÿ ãîðîäîâ, à Ãàøòîëüä, óïðàâëÿâøèé Ïîäëÿñüåì, ìíîãî ñïîñîáñòâîâàâàë, îñîáåííî ïðî Ñèãèçìóíäå I, âîîáùå ê óâåëè åíèþ èñëà æèòåëåé â êðàå. Äëÿ ïîîùðåíèÿ çåìëåäåëü åñêàãî êëàññà ê ñåëèòüáå íà îïóñòîøåííûõ çåìëÿõ, íîâûì êîëîíèñòàì áûëè äàâàåìû ðàçíûÿ ëüãîòû. Ïðè Âèòîëüäå, à ìîæåòáûòü äàæå è â êîíöå ÕV âåêà, êðåñòüÿíèí çà îäèí ëàí çåìëè I îòðàáàòûâàë â ãîä âñåãî 14 äíåé áàðùèíû, è òîëüêî â 1501 ãîäó Àëåêñàíäð óñèëèë ýòó ïîâèííîñòï ïîñòàíîâëåíèåì ðàáîòàòü íà ïîìåùèêà ïî îäíîìó äíþ â íåäåëþ è ñâåðõ òîãî åòûðå äíÿ â ãîä åäèíîâðåìåííî. Õîòÿ ñòðàíà ýòà áûëà óïðàâëÿåìà Ëèòîâñêèìè çàêîíàìè è æèòåëè åÿ ïëàòèëè ïîäàòè è îòáûâàëè îáùåñòâåííûÿ ïîâèííîñòè íà îñíîâàíèè ýòèõ çàêîíîâ, íî äâîðÿíå, ñî- I Ëàí çàêëþ àåò â ñåáå 30 ìîðãîâ èëè 585 äåñÿòèí 39 êâ. ñàæåí. 24
ñòîÿâøèå áîëüøåþ àñòüþ èç Ìàçîâøàí, äîâîëüíî ðàíî, èìåííî åùå â öàðñòâîâàíèå Êîðîëÿ Êàçèìèðà-ßãàéëà, èñõîäàòàéñòâîâàëè ñåáå ïîçâîëåíèå ñóäèòüñÿ ïî çàêîíàì Ïîëüñêèì, êàê âèäíî èç ïðèâèëëåãèé, äàííûõ Àëåêñàíäðîì â 1501 ãîäó Çåìëå Áåëüñêîé, è Ñèãèçìóíäîì I, â 1516 ãîäó Çåìëå Äðîãè èíñêîé. Ïîäëÿñüå, êîòîðîå, êàê óæå ñêàçàíî, ïðèíàäëåæàëî ê Âîåâîäñòâó Òðîêñêîìó, â ïîñëåäñòâèè, íà îñíîâàíèè ïðèâèëëåãèè, äàííîé Ñèãèçìóíäîì I (â 1520 ãîäó) â Òðîêàõ, ñîñòàâèëî îñîáåííîå Âîåâîäñòâî, è Ïåðâûì Âîåâîäîþ åãî áûë Èâàí Õîäêåâè. Â ñëåä çà òåì, íàðîäîíàñåëåíèå ýòîãî êðàÿ óâåëè èëîñü äî òîãî, òî âî âðåìÿ èñòîðèêà Ãâàíüèíà (â ÕVI âåêå) îäíå òîëüêî Çåìëè Áåëüñêàÿ è Äðîãè èíñêàÿ îòïðàâëÿëè íà âîéíó îêîëî 20,000 âîéñêà èç äâîðÿí. Ñîâåðøåííîå ñîåäèíåíèå Ïîäëÿñüÿ ñ Ïîëüøåþ ïîñëåäîâàëî âìåñòå ñ ïîñëåäíèì ñîåäèíåíèåì Ëèòâû ñ ñåþ ïîñëåäíåþ, íà Ëþáëèíñêîì Ñåéìå 1569 ãîäà, Âîåâîäñòâî Ïîäëÿññêîå ñîñòîÿëî òîãäà èç òðåõ Çåìåëü: Äðîãè èíñêîé, Ìåëüíèöêîé è Áåëüñêîé; ïîñëåäíÿÿ ïîäðàçäåëÿëàñü íà òðè óåçäà: Áðÿíñêèé, Òèêîöèíñêèé è Ñóðàæñêèé. Ãëàâíûì ãîðîäîì Âîåâîäñòâà áûë Äðîãè èí; çäåñü èìåë ïðåáûâàíiå Çåìñêèé-Ãåíåðàë, ïðîèçâîäèëèñü Ñåéìèêè äëÿ èçáðàíèÿ Ïîñëîâ è Äåïóòàòîâ íà îáùié Ñåéì, ñîáèðàëîñü Äâîðÿíñòâî äëÿ âîåííûõ ìàíåâðîâ; è íàêîíåö óñòàíîâëåíî áûëî Âå å (Termini Generales), â êîòîðîì ðåøàëèñü äåëà öåëàãî Âîåâîäñòâà II. Ýòî ïðîäîëæàëîñü äî ó ðåæäåíèÿ Ñòåôàíîì-Áàòîðèåì ïîñòîÿííûõ Òpèáóíàëîâ; ïîñëå åãî îñòàëèñü â Äðîãî èíå òîëüêî Çåìñêèå è Ãðàäñêèå Ñóäû, à Âîåâîäñòâî áûëî ïðèñîåäèíåíî ê ïðîâèíöèè Ìàëî-Ïîëüñêîé, äëÿ êîòîðîé âûñøèì ïðèñóòñòâåííûì ñóäåáíûì ìåñòîì áûë Òðèáóíàë â Ëþáëèíå. Ñ Ïîëüøåþ ñîåäèíåíî áûëî Ïîäëÿñüå â ïðîäîëæåíèå 237 ëåò. Ïîñëå æå ñåãî êðàé ýòîò, çà èñêëþ åíèåì òîé àñòè åãî, êîòîðàÿ íàõîäèòñÿ íà ëåâîì áåðåãó ðåêè Áóãà, ïîäïàë â 1790 ãîäó ïîä âëàñòü Ïðóññiè. Òîãäà, íûíåøíåå ãîñóäàðñòâåííîå ìåñòå êî Íåìèðîâ, íàõîäÿùååñÿ â Áåëüñêîì óåçäå, áûëî ñðåäîòî èåì òðåõ ãðàíèö: Ðîññèéñêîé, Ïðóññêîé è Àâñòðèéñêîé. Áîëüøàÿ àñòü òðåõ èñêîííûõ çåìåëü âîåâîäñòâà Ïîäëÿññêàãî âîøëà â ñîñòàâ Íîâî-Âîñòî íîé Ïðóñèè, èìåííî Áåëîñòîöêàãî Äåïàðòàìåíòà, ñî- II Òàê íàçûâàëèñü ñîáðàíèÿ èëè ñúåçäû ïî ïðîâèíöèÿì äëÿ ñóæäåíèÿ äåë. 25
Naczynie gliniane z charakterystycznym ornamentem, dwunasty wiek; ze zbiorów Dzia³u Archeologii Muzeum Podlaskiego 26
ñòîÿâøàãî èç åòûðåõ óåçäîâ: Áåëüñêàãî, Äðîãè èíñêàãî, Ñóðàæñêàãî è Ãîíèîíäçêàãî. Â òàêîì âèäå îäèíàäöàòü ëåò êðàé ýòîò íàõîäèëñÿ ïîä âëàñòüþ Ïðóñèè; íî Òèëüçèòñêié òðàêòàò, â 1807 ãîäó, èçìåíèë âèä Íîâî- Âîñòî íîé Ïðóñèè. Èç Äîìáðîâñêàãî, Áåëîñòîöêàãî, Áåëüñêàãî, Äðîãè èíñêàãî, Ñóðàæñêàãî è àñòè Ãîíèîíäçñêàãî óåçäîâ Áåëîñòîöêàãî Äåïàðòàìåíòà, äîñòàâøèõñÿ Ðîñèè, îáðàçîâàëàñü Áåëîñòîöêàÿ Îáëàñòü, êîòîðàÿ, íàêîíåö, ñ åòûðüìÿ ñâîèìè óåçäàìè: Ñîêîëüñêèì, Áåëîñòîöêèì, Áåëüñêèì è Äðîãè èíñêèì, ïî èñòå åíèè 36 ëåò, â 1845 ãîäó, ïðèñîåäèíåíà ê ãóáåðíèè Ãðîäíåíñêîé, ïðè åì Äðîãè èíñêèé óåçä ñîåäèíåí ñ Áåëüñêèì. Ñêàçàíî óæå âûøå, òî âðåìåíè îñíîâàíèÿ ãîðîäà Áåëüñêà, ðàâíî-êàê è äðóãèõ ãîðîäîâ Ïîäëÿññêèõ, ñ òî íîñòüþ îïðåäåëèòü íåâîçìîæíî; íî åñòü íåñîìíåííûÿ èñòîðè åñêèÿ äîêàçàòåëüñòâà, òî Áåëüñê ñóùåñòâîâàë óæå â ÕIII âåêå, è äî âòîðîé ïîëîâèíû òîãî âåêà ïðèíàäëåæàë Ðóññêèì Êíÿçüÿì. Â ïåðâûé ðàç óïîìèíàåòñÿ î Áåëüñêå ïîä 6761 (1253) ãîäîì èâ ëåòîïèñè Âîëûíñêîé, ãäå ñêàçàíî, òî Ãàëèöêèé Êíÿçü Äàíèèë, âîþÿ îêîëî Íîâîãðóäêà ñ Âåëèêèì Êíÿçåì Ëèòîâñêèì Ìåíäîâãîì è äîéäÿ íà îáðàòíîì ïóòè äî Áåëüñêà, ïîñëàë îòòóäà ñûíà ñâîåãî Ðîìàíà è áðàòà Âàñèëüêà âçÿòü Ãðîäíî, à ñàì âîçâðàòèëñÿ äîìîé III. Èç ýòîãî æå èñòî íèêà èçâåñòíî, òî Âëàäèìèðó Âàñèëüêîâè y, Êíÿçþ Âëàäèìèðñêîìó (íà Âîëûíè), êðîìå Áðåñòà è Êàìåíöà-Ëèòîâñêàãî, ïðèíàäëåæàë òàêæå è Áåëüñê, è òî îí äëÿ òàìîøíåé öåðêâè ïîäàðèë êíèãè è îáðàçà IV. Êîãäà-æå ýòîò Êíÿçü, íåèìåâøèé äåòåé, çàâåùàë âñå ñâîå Êíÿæåñòâî äâîþðîäíîìó áðàòó Ìñòèñëàâó Äàíèëîâè ó, â 6797 (1289) ãîäó, òîãäà ïëåìÿííèê Ìñòèñëàâà, Þðèé Ëüâîâè, êîòîðûé âëàäåë Äðîãè èíîì, äîëæåí áûë îòêàçàòüñÿ îò ãîðîäîâ Áðåñòà, Êàìåíöà è Áåëüñêà, â êîòîðîì Ìñòèñëàâ îñòàâèë ñâîè âîéñêà; Ìñòèñëàâ-æå, ãîâîðèò Âîëûíñêèé ëåòîïèñåö, ïðåáûâ ìíîãî äíåé â Áðåñòè è åõà äî Êàìåíöà è äî Áåëüñêà, è ðàäè áûøà åìó âñè ëþäå; óòâåðäèâ ëþäèé, çàñàäó ïîñàäè â Áåëüñêè è â Êàìåíöè V. Èç ïðèâåäåííûõ ñëîâ ëåòîïèñöà ñëåäîâàëî-áû çàêëþ èòü, òî óæå òîãäà áûë â Áåëüñêå III Ïîëíîå Ñîáðàíiå Ðóññêèõ Ëåòîïèñåé II ñòð. 188. IV Òàìúæå ñòð. 222. V Òàìúæå ñòð. 224. 27
çàìîê, óäîáíûé äëÿ ïîìåùåíèÿ âîéñêà. Áëèçü ïîìÿíóòàãî çàìêà, â òîì ñàìîì ìåñòå, ãäå òåïåðü óëèöà íàçûâàåìàÿ Ñòàðûé Ãîðîä, äîëæíà áûëà çà àòüñÿ è ïåðâàÿ ñåëèòüáà â Áåëüñêå. Î ñîñòîÿíèè ãîðîäà ïîä óïðàâëåíèåì Ãàëèöêèõ, Âëàäèìèðñêèõ è Ëèòîâñêèõ Êíÿçåé, äî âðåìåí Âåëèêàãî Êíÿçÿ Âîòîëüäà, íè åãî îñíîâàòåëüíàãî ñêàçàòü íå ìîæåì. Íåîäíîêðàòíûÿ íàïàäåíèÿ Òàòàð, èñòðåáëÿâøèõ âñå îãíåì è ìå åì VI, õèùíè åñêèå íàáåãè Ìå åíîñöåâ, â îñîáåííîñòè æå Êîììîäîðîâ èç Áàëüãè, êîòîðûå íå ðàç îïóñòîøàëè ãîðîäà è ñåëåíèÿ Ïîäëÿñüÿ VII, è íàêîíåö, òÿãîñòíîå óïðàâëåíèå Êíÿæåñêèõ Íàìåñòíèêîâ, îáðåìåíÿâøèõ äàíüþ, ðàáîòàìè è äðóãèìè ïîâèííîñòÿìè ãîðîäà íàðàâíå ñ ñåëåíèÿìè: âñå ýòî áûëî ïðè èíîþ, òî Áåëüñê, ïîäîáíî ïðî èì ãîðîäàì â Ëèòâå, äî ââåäåíèÿ Ìàãäåáóðñêèõ çàêîíîâ è äî óñòðàíåíèÿ âëàñòè Ñòàðîñò è Âîåâîä íàä ãîðîäàìè, îñòàâàëñÿ íå áîëåå êàê ãîðîäîì îñîáîé îáëàñòè, à èñëèëñÿ â Çåìëå Äðîãè èíñêîé. Âèòîëüä, æåëàÿ óìíîæåíèåì íàñåëåíèÿ ãîðîäîâ óâåëè èòü äîõîäû êàçíû, ñòàë äàâàòü èì ïðèâèëëåãèÿìè ðàçíûÿ ëüãîòû. Òàêóþ ïðèââèëåãèþ ïîëó èë Áåëüñê â 1430 ãîäó (ïèñàíà â Ãðîäíå, â ïîíåäåëüíèê, â îñüìîé äåíü ïîñëå ïðàçäíèêà Îáðåçàíèÿ Ãîñïîäíÿ); åþ íàçíà åí, äëÿ íàáëþäåíèÿ çà âíóòðåííèì ïîðÿäêîì ãîðîäà è íàñåëåíèåì íîâûõ ïpèøåëüöåâ, îñîáûé Âîéò. Èòàê, ñ ýòîãî âðåìåíè Áåëüñê íà àë ïðèíàäëåæàòü ê èñëó ïðèâèëåãèðîâàííûõ ãîðîäîâ, õîòÿ, âïðî åì, ïðèâèëåãèè åãî áûëè åùå âåñüìà îãðàíè åííû: òîëüêî íà ïÿòü ëåò ñî âðåìåíè âûäà è ïðèâèëëåãèè îñâîáîäèë Âèòîëüä ïîñåëåíöåâ îò îáûêíîâåííûõ âçíîñîâ è ïîâèííîñòåé, à â îòíîøåíèè ñóäîïðîèçâîäñòâà îñòàâèë ìåùàí ïî-ïðåæíåìó â ïîä èíåíèè Êíÿæåñêîìó Íàìåñòíèêó èëè Ñòàðîñòå. Óæå, â ïîñëåäñòâèè, ïpèâèëëåãèè Âåëèêàãî Êíÿçÿ, à ïîòîì Êîðîëÿ Àëåêñàíäðà (â 1495, 1499 è 1501 ãîäó), è ïðèâèëëåãèÿ Ñèãèçìóíäà I (â 1526 ãîäó), ñpàâíèâ ïðåèìóùåñòâà Áåëüñêà ñ ïðåèìóùåñòâàìè äðóãèõ ãîðîäîâ è ìåñòå åê, óïðàâëÿåìûõ Òåâòîíñêèìè çàêîíàìè, èçìåíèëè ïîëîæåíèå åãî â îòíîøåíèè óïðàâëåíèè ñóäîïðîèçâîäòâà. Ïåðâàÿ èç ýòèõ VI VII Íà-ïðèìåð â 1259 è 1260 ãîäó äâà ãîäà ñðÿäó. Çà ìåñòå êîì Áîöüêàìè ïðè ðåêå Íóðeö è òåïåðü åñòü áðîä íàçûâàåìûé «Òàòàðñêèì». Â 1373-1379 ãîäàõ. 28
ïðèâèëåãèé (äàííàÿ â 1495 ãîäó, ïîñëå ïðàçäíèêà Ñâ. Ìàðòèíà, â Ãðîäíå), äàðóÿ ãîðîäó çàêîíû Ìàãäåáóðñêèå, ðàñïðîñòðàíÿåò âëàñòü è óâåëè èâàåò äîõîäû ïîæèçíåííàãî Âîéòà (ßêîâà Ãèïïåíà, èç Äàíöèãà); íàçíà àåò ïÿòü Ðàòìàíîâ, òðåõ Âîéòîâ, à äâóõ ìåùàíàìè èçáèðàåìûõ, êîòîðûå, îáùå ñ Âîéòîì, äîëæíû ñóäèòü è ðåøàòü âñå äåëà ãðàæäàíñêèÿ; èçúåìëåò Âîéòà îò ïîä èíåíèÿ êíÿæåñêèì èíîâíèêàì, è ïîä èíÿåò åãî òîëüêî âëàñòè ñàìàãî Êîðîëÿ; îñâîáîæäàåò ìåùàí îò áàðùèíû; äîçâîëÿåò óïîòðåáëåíèå êàçåííûõ ëåñîâ íà îòîïëåíèå è ïîñòðîéêè, ñ îäíîé ñòîðîíû ïî íàïðàâëåíèþ ê ãîðîäó Ãðîäíó, äî ðåêè Íàðåâà, ñ äðóãîé ïî íàïðàâëåíèþ ê ãîðîäó Áðåñòó, äî ðåêè Äîáðèâîäû, à ñ òðåòåé ñòîðîíû äî ñåëåíèÿ Áóðùèö; íàêîíåö, îçíà àåò ïðîñòðàíñòâî ïðèíàäëåæàùåé ãîðîäó çåìëè, îïðåäåëÿÿ ãðàíèöàìè åÿ äåðåâíþ Êîøåëå è ðå êè Êðèâóþ è Âåòóøîâêó. Äðóãîþ ïðèâèëëåãèåþ (äàííîþ â 1499 ãîäó, â åòâåðã, â äåíü Ñâ. Àðíóëüôà, â Âèëüíå), Âåëèêèé Êíÿçü Àëåêñàíäð îñâîáîæäàåò ãîðîä îò ñóäîïðîèçâîäñòâà çàìêîâîãî è Ñòàðîñòû, à òàêæå îò íî íûõ êàðàóëîâ ïðè Çàìêå íàçûâàâøèõñÿ êëèê, çà èñêëþ åíèåì ñëó àåâ íåïðèÿòåëüñêàãî íàïàäåíèÿ; çàïðåùàåò çàìêîâûì èíîâíèêàì ïðîíèìàòü ó àñòèå â ðàçñìîòðåíèè ìåùàíñêèõ äåë; ïîäòâåðæäàåò îñâîáîæäåíèå ìåùàí îò áàðùèíû âî âðåìÿ æàòâû; íàçíà àåò â äîõîä ãîðîäó ñáîð îò âåñîâ è ìåð è îò ïðîäàæè ñîëè, ïëàòåæ îò áàëàãàíîâ (áóä) è ñ âîçîâ â áàçàðíûå äíè, ñ âîñêîáîéíè è ìÿñíûõ ðÿäîâ, à â ïîëüçó Çàìêà ïîâåëåâàåò ïëàòèòü òîëüêî ïî 12 êîï ëèòîâñêèõ ãðîøåé (72 ð. ñåð.) Â ãîä è äàâàòü ïîäâîäû. Â òðåòüåé ïðèâèëëåãèè (äàííîé â 1501 ãîäó, âî âòîðóþ ñðåäó ïîñëå ïðàçäèêà Âñåõ-Ñâÿòûõ, â Ìåëüíèêå), Âåëèêèé Êíÿçü èçúÿñíÿåò, òî, óäîñòîâåðèâøèñü ñêîëüêî äàðîâàííûìè ñâîáîäàìè óëó øåíî èì ñîñòîÿíèå ãîðîäîâ, âíîâü óòâåðæäàåò äëÿ Áåëüñêà Ìàãäåáóðñêèå çàêîíû, è èçúåìëåò ìåùàí èç ïîä âëàñòè Âîåâîä, Ñòàðîñòû è Ïîäñòàðîñòû; ïðåäîñòàâëÿåò Âîéòó ïðàâî ðåøàòü âñÿêàãî ðîäà óãîëîâíûÿ äåëà, à â äåëàõ ãðàæäàíñêèõ íàçíà àåò Ìàãèñòðàò, ñ àïïåëÿöèåþ ê Âîéòó, à îò íåãî ê ñàìîìó Âåëèêîìó Êíÿçþ; ïðè âñÿêîé ïåðåìåíå èíîâíèêîâ, âåëèò èì äàâàòü îò åòíîñòü â óïîòðåáëåíèè ãîðîäñêèõ äîõîäîâ è âíîâü îïðåäåëÿåò ñèè-ïîñëåäíèå, òðåòüþ àñòü èõ íàçíà àÿ â ïîëüçó Âîéòà; ïîäòâåðæäàåò ñâîáîäó óïîòðåáëåíèÿ êàçåííûõ ëåñîâ, è åùå ðàç ãðàíèöû ãîðîäñêîé çåìëè îáîçíà àåò äåðåâíåþ 29
Król i wielki ksi¹ ê Aleksander Jagielloñczyk, rycina z 1506 r. 30
Êîøåëÿìè è ðå êàìè Êæèâîþ è Âåòóøîâêîþ. Âåðîÿòíî, â îäíî âðåìÿ ñ ýòîþ ïðèâèëåãèåþ äàíà áûëà ãîðîäó è ïå àòü, èçîáðàæàþùàÿ «âîëà íà áåãó», êîòîðóþ Ìàãèñòðàò è óïîòðåáëÿë ïîñòîÿííî; îòòèñêîâ ýòîé ïå àòè íàì îäíàêîæå íå ñëó èëîñü âèäåòü íà áóìàãàõ, ïèñàííûõ ïðåæäå 1616 ãîäà, õîòÿ îá íåé óïîìÿíóòî â ñîáðàíèè ãîðîäñêèõ ïðèâèëåãèé 1516 è 1580 ãîäîâ: òàê-êàê äîëæíîñòü Âîéòà îáûêíîâåííî ñîåäèíÿëàñü ñ äîëæíîñòþ Ñòàðîñòû, òî Âèöå-Âîéò èëè Ëàíäâîéò âñåãäà óïîòðåáëÿë ïå àòü ñ ãåðáîì Ñòàðîñòû. Ïîñëåäíåþ èç âûøåóïîìÿíóòûõ ïðèâèëåãèé (äàííîþ â Êðàêîâå, 1526 ãîäà 27 äåêàáðÿ, èíäèêòà ÕV), Êîðîëü Ñèãèçìóíä I, óíè òîæàÿ äîëæíîñòü ïîæèçíåííûõ Âîéòîâ, îò Êîðîíû óñòàíîâëåííûõ, äîçâîëÿåò ñàìèì ìåùàíàì èçáèðàòü â ýòó äîëæíîñòü õîðîøèõ ëþäåé, çíàþùèõ Ìàãäåáóðñêèå çàêîíû, è Âîéòîâñòâî ñ ôîëüâàðêîì Ãîëîäû ïðèñîåäèíÿåò ê ãîðîäó. Âñå ïðèâåäåííûÿ ïðèâèëåãèè áûëè óòâåðæäàåìû ïîñëåäóþùèìè Êîðîëÿìè äî Ñòàíèñëàâà âêëþ èòåëüíî, õîòÿ ïðàâî èçáèðàòü Âîéòà è âûøëî ñî âðåìåíåì èç îáûêíîâåíèÿ. Îðäèíàöèþ èëè Ó ðåæäåíèå, äàííîå Êîðîëåâîþ Áîíîþ (â 1542 ãîäó, â ïÿòíèöó ïîñëå ïðàçäèêà Óñïåíèÿ Ïð. Áîãîðîäèöû), â Êðàêîâå äîëæíî ñ èòàòü äîïîëíåíèåì ïîìÿíóòûõ ïðèâèëåãèé; â Ó ðåæäåíèè ýòîì èçëîæåíû ïðàâèëà ñóäîïðîèçâîäñòâà äëÿ Âîéòà è Ìàãèñòðàòà è îáîçíà åíû ãðàíèöû èõ âëàñòè. Ãîðîä Áåëüñê, êàê ñêàçàíî âûøå, òîëüêî ñ 1495 ãîäà ïîëüçîâàëñÿ ïðàâîì óïîòðåáëåíèÿ íà ñâîè íàäîáíîñòè êàçåííàãî ëåñà; ïîñëå òîãî, îñîáîþ ïðèâèëåãèåþ (äàííîþ â Âàðøàâå, 15 èþëÿ 1554 ãîäà) Êîðîëåâà Áîíà ïîäàðèëà ãîðîäó îêîëî 120 óâîëîê (2,385 äåñÿòèí) ëåñà, ïðè ðåêàõ Íàðåâå è Ëîêíèöå. Íå äîëãî îäíàêîæå ïîëüçîâàëñÿ Áåëüñê ýòèì äàðîì: ïðè ðàçìåæåâàíèè â 1561 ãîäó, íåêîèì Äçåâÿëòîâñêèì, êàçåííûõ èìåíèé, ïîìÿíóòûÿ 120 óâîëîê ëåñà îòíÿòû îò ãîðîäà; íî Ñèãèçìóíä-Àâãóñò, â òîìæå 1561 ãîäó (29 íîÿáðÿ, â Êíûøèíå), â âîçíàãðàæäåíèå çà ýòó ïîòåðþ, âåëåë âûäåëèòü ãîðîäó ëåñ â êàêîì-ëèáî óäîáíåéøåì ìåñòå. Ñòåôàí Áàòîðèé, 8 èþëÿ 1576 ãîäà, â Âàðøàâå, âîçîáíîâèë ýòî ïîâåëåíèå, à æåíà Áàòîðèÿ, Àííà ßãåëëîíêà, ïîñðåäñòâîì íàçíà åííîé â 1581 ãîäó Êîììèñèè ïðèâåëà åãî â äåéñòâèå, è 30 óâîëîê (596 äåñÿòèí) ëåñà, îòâåäåííûõ â Áåëîâåæñêîé-Ïóùå, ïîäàðèëà ãîðîäó íàâñåãäà, ïèñüìîì ñâîèì èç Âàð- 31
Królowa i wielka ksiê na Helena 32
øàâû îò 8 ìàðòà 1583 ãîäà. Ñèãèçìóíä III óòâåðäèë ýòîò äàð îñîáîþ ïðèâèëåãèåþ, ïîäïèñàííîþ â Êðàêîâå 28 ìàÿ 1588 ãîäà. Ñêîëü âåëèêî áûëî ïðîñòðàíñòâî çåìëè, ïåðâîíà àëüíî ïðèíàäëåæàâøåé ãîðîäó, î òîì èç ïðåæíèõ ïðèâèëåãèé ñ òî íîñòèþ óçíàòü íåâîçìîæíî; íî ïî èçìåðåíèþ, ñäåëàííîìó ïðè Ñèãèçìóíäå-Àâãóñòå, â 1563 ãîäó, Àíäðååì Äûáîâñêèì, îêàçàëîñü òî, êðîìå ãîðîäñêèõ ïëîùàäåé, îãîðîäîâ, ìîðãîâ è ïàñòáèù, âñåé çåìëè ñ çàñòåíêàìè ãîðîäó áûëà äàðîâàíà 381 óâîëîêà; ïðè yòâåðæäåíèè îäíàêîæå ýòîãî èçìåðåíèÿ Ñèãèçìóíäîì-Àâãóñòîì, 3 íîÿáðÿ 1565 ãîäà, â Âèëüíå, óïîìÿíóòî òîëüêî 359 óâîëîê (6,737 äåñÿòèí); ðàçíèöà ýòà ïðîèçîøëà, âåðîÿòíî, îò òîãî, òî â îáùèé ñ åò óâîëîê íå âîøëè òå èç íèõ, êîòîðûÿ áûëè îñâîáîæäåíû îò ïëàòåæà êàçåííûõ ïîäàòåé (êàê-òî: ðîçäàííûÿ öåðêâàì, áîãàäåëüíÿì, Âîéòó è íåêîòîðûì ëþäÿì, ïðèíàäëåæàâøèì ê Çàìêó). Äî ïîìÿíóòàãî èçìåðåíèÿ, ñäåëàííàãî ïî ïîâåëåíèþ Ñèãèçìóíäà- Àâãóñòà, ãîðîä îáëàäàë ãîðàçäî áîëüøèì ïðîñòðàíñòâîì çåìëè; â ýòîì óäîñòîâåðÿþò íåêîòîðûÿ ïðèâèëëåãèè, èç êîèõ âèäíî, òî íå ìàëîå êîëè åñòâî åÿ îò óæäåíî áûëî îò ãîðîäà â ðàçíîå âðåìÿ. Òàêèì îáðàçîì, óðî èùå Ñòóäçèâîäû, íà êîòîðîì íàõîäèëàñü ìåëüíèöà, ñ ïðèíàäëåæàùåþ ê íåé çåìëåþ (òåïåðü äåðåâíÿ â àñòíîì âëàäåíèè), áûëî ïðîäàíî Èâàíó Ñåãåíåâè ó, è ïðîäàæà ýòà yòâåðæäåíà Ñèãèçìóíäîì I â 1520 ãîäó (â ïîíåäåëüíèê ïîñëå ïðàçäèêà Ñâ. Òðîéöû); à Âîéñòîâñòâî Áåëüñêîå ñ ôîëüâàðêîì Ãîëîäû, îòäàíî â 1533 ãîäó (7 ìàÿ, èíäèêòà XI â çàëîã çà 450 êîï ãðîøåé Ëèòîâñêèõ (1,800 ð. ñåð.) Ôåäüêå Èâàíîâè ó Ñåãåíåâè ó, è ïîñëå òîãî óæå ãîðîäó íå âîçâðàùåíî, íåñìîòðÿ íà òÿæáó, íà àòóþ ïî ýòîìó ïîâîäó â 1786 ãîäó â Àññåñîðèè Êîðîííîé. Âîéòîâñòâî ýòî, ïåðåõîäÿ, ïî çàêëàäíîìó ïðàâó, èç ðóê â ðóêè, íåèçâåñòíî êàêèì îáðàçîì âîçâðàòèëîñü îïÿòü â íåïîñðåäñòâåííîå âëàäåíèå Êîðîëÿ, êàê âèäíî ýòî èç ïðèâèëëåãèè Ñòåôàíà Áàòîðèÿ, äàííîé â 1576 ãîäó (28 èþíÿ, â Âàðøàâå) Ìåëüíèöêîìó Ïîäêîìîðèþ Ãàñïåðó Åðæèêîâè ó, ñ äîçâîëåíèåì îòêóïèòü îçíà åííîå Âîéñòîâñòâî ó Ìàòâåÿ Ñåíÿâñêàãî è âëàäåòü èì ïîæèçíåííî. Íî â ïîñëåäóþùåì âðåìåíè, êîãäà íåcìîòðÿ íà ïðèâèëëåãèþ Ñèãèçìóíäà I, äàííóþ â 1526 ãîäó, Ñòàðîñòû óñïåëè óñòðàíèòü ìåùàí îò ó àñòèÿ â èçáðàíèè Âîéòà, è ñàìè íà àëè èñïðàâëÿòü ýòó äîëæíîñòü, òî äëÿ êàæäàãî èç íèõ, äî ïîñëåäíèõ âðåìåí ñóùåñòâîâàíiÿ Ïîëüøè, ïðàâî íà ïî- 33
æèçíåííîå âëàäåíèå ïîìÿíóòûì Âîéòîâñòâîì áûëî âîçîáíîâëåíî. Ïîñëåäíåå èçìåðåíèå çåìåëü, ïðèíàäëåæàâøèõ ãîðîäó Áåëüñêó, ïðîèçâîäèë â 1781 ãîäó Ôðàíö Ìîäçîëåâñêèé, â-ñëåäñòâèå ðåñêðèïòà Êîðîëÿ Ñòàíèñëàâà-Àâãóñòà (îò 28 àïðåëÿ 1779 ãîäà), êîòîðûì äëÿ ãîðîäîâ Ïîäëÿñüÿ íàçíà åíû Êîììèñàðû Boni Ordinis (Äîáðàãî-Ïîðÿäêà). Ïî ýòîìó èçìåðåíèþ, ïðîñòðàíñòâî ãîðîäñêîé çåìëè, íå ñ èòàÿ ïëîùàäåé è îãîðîäîâ, ñàìîìó ãîðîäó ïðèíàäëåæàùèõ, çàêëþ àëî â ñåáå 412 óâîëîê 1 ìîðã 283 ïðóòà (7,925 äåñ. 605 êâ. ñàæ.). Íî åñëè èñêëþ èòü èç ýòîãî çåìëè ïðèíàäëåæàâøèÿ Âîéòó, Äóõîâåíñòâó è Áîãàäåëüíÿì, ðàâíî-êàê è çåìëþ, íà êîòîðîé Âîéòîì Ëþáìàåðîì ïîñòðîåí áûë êîãäà-òî ôîëüâàðê Ëþáìàåðîâèçíà, òî îñòàíåòñÿ âñåãî 357 óâîëîê 4 ìîðãà 168 ïðóòîâ (6812 äåñ. 896 êâ. ñàæ. : èìåííî òî ñàìîå êîëè åñòâî çåìëè, êàêîå óïîìÿíóòî â ïðèâèëåãèè Ñèãèçìóíäà Àâãóñòà, óòâåðæäàþùåé èçìåðåíèå, ñäåëàííîå Äûáîâñêèì. Èç çåìåëü, ïðèíàäëåæàâøèõ ãîðîäó, íàõîäèâøèÿñÿ â íåáîëüøîì îò íåãî ðàçñòîÿíèþ, áûëè âîçäåëûâàåìû ìåùàíàìè; ëåæàâøèÿ æå äàëåêî çà ãîðîäîì áûëè ðîçäàíû òàê-íàçûâàåìûì «ôîëüâàð íûì» èëè «ïðåäìåùàíàì», ïîñåëåííûì â øåñòè îòäåëüíûõ äåðåâíÿõ, à èìåííî: ñ çàïàäíîé ñòîðîíû ãîðîäà â Àâãóñòîâå, Ñòðèêàõ (èëè Ìëîäçÿíîâå-Ãîðîäñêîì) è Øàñòàëàõ (èëè Êîùèíå); ñ âîñòî íîé â Âèäîâå (Ñòàíèñëàâîâå), Ïàðöåâå (èëè Ïèîòðîâå) è Øïè êàõ. Î âðåìåíè íàñåëåíèÿ ýòåõ äåðåâåíü íèêàêèõ ñâåäåíèé íå èìååòñÿ; íî êàê äðåâíåéøèÿ ïðèâèëëåãèè, äàííûÿ ãîðîäó Âèòîëüäîì (1430) ãîäà è Àëåêñàíäðîì (1495) ãîäà ðàñïðîñòðàíÿëè âëàñòü Âîéòà íå òîëüêî íà ìåùàí, íî è íà ëþäåé îêîëî ãîðîäà ïðîæèâàþùèõ, òî çàêëþ àòü ìîæíî, òî óæå è â òî âðåìÿ ñóùåñòâîâàëè ïî êðàéíåé ìåðå íåêîòîðûÿ èç ïîìÿíóòûõ äåðåâåíü (âåðîÿòíî Àâãóñòîâî è Âèäîâî, êàê áëèæàéøèÿ ê ãîðîäó). Ïîñåëèâøèåñÿ íà ãîðîäñêîé çåìëå «ïðåäìåùàíå» áûëè ñ-èçäàâíà ïîä èíåíû ãîðîäñêîìó ñóäîïðîèçâîäñòâó, óïëà èâàëè ãîðîäó îáðîê è îòáûâàëè â ïîëüçó åãî ðàçíûÿ ïîâèííîñòè. Îáðîê ýòîò èçâåñòåí áûë ïîä íàçâàíèåì «øîññà» VIII ; à ïðîèñõîæäåíèå åãî òàêîâî: Ñòåôàí Áàòîðèé, ïðèâèëåãèåþ äàííîþ 29 îêòÿáðÿ 1576 ãîäà â Òîðíå, óíè òîæèâ ïðåæíèå ëèòîâñêèå ïëàòåæè è ñáîðû, êîòî- VIII «Øîññ» ñëîâî Áîãåìñêîå ñîîòâåòñòâóåò Ëàòèíñêîìó «exactio»; à «ïîñîøèòè» çíà èò ïî-áîãåìñêè òîæå ñàìîå òî «ïîêîðèòü» òî åñòü «ïîäâåðãíóòü øîññó». Â Áîãåìèè 34
ðûå, íåñìîòðÿ íà ñîåäèíåíèå Ïîäëÿñüÿ ñ Ïîëüøåþ, ãîðîä Áåëüñê åùå ïëàòèë, ïîñòàíîâèë, òîáû ãîðîä ýòîò, ðàâíî êàê è ïðî èå ãîðîäà â Ïîëüøå, ñâåðõ äðóãèõ ñáîðîâ, óïëà èâàë ñ êàæäàãî äîìó (äûìó è øîññ). Ïîäàòü ýòà îáûêíîâåííî ñîñòàâëÿëà ñóììó â 50 òîãäàøíèõ çëîòûõ (66 ð. 45 ê. ñåð.), â ðåçâû àéíûõ-æå ñëó àÿõ âäâîå ïðîòèâ òîãî. Õîòÿ ïëàòåæ øîññà ïåðâîíà- àëüíî îòíîñèëñÿ òîëüêî ê ãîðîäàì, íî â ïîñëåäñòâèè ñëîâîì ýòèì íàçûâàëè è îáðîê, ñáèðàâøèéñÿ ãîðîäàìè ñ äåðåâåíü. Â 1779 ãîäó îáðîê ýòîò ñîñòàâëÿë 500 çëîòûõ (75 ð. ñåð.), êàêîâàÿ ñóììà óïëà èâàåòñÿ è òåïåðü. Æåëàÿ ñðàâíÿòüñÿ â ïðåèìóùåñòâàõ ñ ìåùàíàìè, êîòîðûå ïðèâèëåãèåþ Ñèãèçìóíäà Àâãóñòà â 1569 ãîäó â Êíûøèíå äàðîâàííîé áûëè óæå îñâîáîæäåíû îò ïëàòåæà îáðîêà ñ ïàõàòíîé çåìëè, ïðåäìåùàíå çàâåëè ñ íèìè òÿæáó, ñ òåì òîáû îñâîáîäèòüñÿ îò ïëàòåæà «ãèáåðíû» IX, è øîññà; íî Êîììèñèÿ Äîáðàãî Ïîðÿäêà, â 1785 ãîäó, íå îñâîáîäèëà èõ îò ýòîãî, à ðåøåíèå Àññåñîðèè Êîðîííîé, â 1786, óòâåðäèëî ïîñòàíîâëåíøå Êîììèñèè. Èç ëþñòðàöèé, â ðàçíûÿ âðåìåíà ïðîèçâåäåííûõ, â êîòîðûõ íàõîäÿòñÿ ñïèñêè âëàäåëüöåâ ãîðîäñêèõ è äåðåâåíñêèõ ãðóíòîâ, âèäíî, òî êàê ìåùàíå ïðèîáðåòàëè èíîãäà çåìëè â ìåñòàõ äëÿ ïðåäìåùàí íàçíà åííûõ, òàê-ðàâíî è ïðåäìåùàíå, ïðèîáðåòàÿ ìåñòà â ãîðîäå, ñåëèëèñü â íåì, à ïàõàòíóþ çåìëþ âáëèçè ãîðîäà äàæå è áåç òàêîâàãî ïåðåñåëåíèÿ èìåëè â ñâîåì âëàäåíèè. Ýòà ñâîáîäà ïåðåñåëÿòñÿ â ãîðîäà, îñíîâàííàÿ íà äàâíèõ îáûêíîâåíèÿõ, äîçâîëåíà êàê âûøå ïðèâåäåííûì ïîñòàíîâëåíèåì Êîìèñèè Äîáðàãî Ïîðÿäêà (â 1785 ãîäó), òàê è ðåøåíèåì Àññåñîðèè (1786 ãîäà) íà òîì îñíîâàíèè, òî âñå ýòå äåðåâíè ïîñòðîåíû íà ãîðîäñêèõ çåìëÿõ, äàííûõ Âåëèêèì Êíÿçåì Ëèòîâñêèì Àëåêñàíäðîì â 1499 ãîäó è Ìåæåâîþ Êîììèñiåþ â 1563 ãîäó ðàçìåæåâàííûõ, à ïðèâèëëåãèÿìè Ñèãèçìóíäà-Àâãóñòà â 1558 è 1568 ãîäàõ ïðèçíàííûõ ãîðîäñêîþ ñîáñòâåí- IX ( åõèè) è Ïîëüøå íàçûâàëè «øîññîì» ãîðîäñêèå ïëàòåæè; íî èíîãäà áûëè íàçûâàåìû òàê è äîáàâî íûå äåíåæíûå ñáîðû ê çåìñêèì ïîâèííîñòÿì êàê ýòî âèäíî èç êîíñòèòóöèè 1685 ãîäà. Ñì. Volumen Legum. V. f. 742. Ñ 1649 ãîäà ñîëäàò íàõîäÿùèéñÿ íà çèìíèõ êâàðòèðàõ íè åãî íå ñìåë óæå òðåáîâàòü îò ñâîåãî õîçÿèíà ïîòîìó òî ïîëó àë íà ñîäåðæàíèå ñâîå äåíüãè íàçûâàåìûÿ «ãèáåðíîé» (îò ëàòèíñêàãî «hiberna» - «çèìíåå». Ñ 1655 ãîäà äåíüãè ýòå íàçûâàëè «çèìíèì ïðîäîâîëüñòâiåì» (chlebem zimowym). Ñì. Volumen Legum. IV. f,501. 35
íîñòüþ. Ïðåäìåùàíàì äîçâîëåíî áûëî äàæå èñïðàâëÿòü â ãîðîäàõ ðàçíûÿ äîëæíîñòè, ëèøü-áû îêàçûâàëèñü ê òîìó ñïîñîáíûìè. Êðîìå ïîìÿíóòûõ øåñòè äåðåâåíü, ãîðîäó ïðèíàäëåæàëè åùå òàê íàçûâàåìûå «áîðòíèêè», êîòîðûå îáÿçàíû áûëè êàðàóëèòü ãîðîäñêîé ëåñ. Îáðîê, êîòîðûé âíîñèëè áîðòíèêè â 1779 ãîäó, âìåñòå ñ ïîäàòüþ ñ äîìîâ (ïîäûìíîå), è çà ìåä è âîñê, ïðåæäå äàâàåìûå Áóðãîìèñòðàì, ñîñòàâëÿë 400 çëîòûõ; òåïåðü ïëàòÿò îíè â ïîëüçó ãîðîäà 111 ð. 75 ê. ñåð. Íûíå áîðòíèêîâ ìóæåñêàãî ïîëà ñ èòàåòñÿ îêîëî 60 äóø. Ìû âèäåëè óæå, òî Áåëüñê, íà îñíîâàíèè ïðèâèëåãèé, äàðîâàííûõ Âåëèêèìè Êíÿçüÿìè Ëèòîâñêèìè è Êîðîëÿìè Ïîëüñêèìè, è ïî ñèëå Ìàãäåáóðñêèõ çàêîíîâ, íàäåëåííûé çíà èòåëüíûì ïðîñòðàíñòâîì çåìëè, íå îòíÿòîé ó íåãî è êîíñòèòóöèåþ 1776 ãîäà, êàê ó ãëàâíàãî ãîðîäà Áåëüñêîé Çåìëè, ïîñòåïåííî ïðèõîäèë â ëó øåå ñîñòîÿíèå â-îòíîøåíèè ïðàâèòåëüñòâåííàãî ïîðÿäêà. Íà îñíîâàíèè ïîìÿíóòûõ çàêîíîâ è ïðèâèëëåãèé, ãîðîä ýòîò èìåë ñâîé Ñóä, ñîñòàâëåííûé èç èíîâíèêîâ, èçáèðàâøèõñÿ ìåùàíàìè. Ìàãèñòð åãî, â ñëó àÿõ, êàñàþùèõñÿ äî îáùåé ïîëüçû æèòåëåé, èçäàâàë ñâîè ïîñòàíîâëåíiÿ, íàçûâàåìûÿ «âèëüêèðæàìè» (îò Íåìåöêàãî Wilkühre, òî çíà èò ñëîâî-â-ñëîâî «ïðîèçâîëåíèÿ» X è ðàñïîðÿæàëñÿ äîõîäàìè, îçíà åííûìè â ïðèâèëëåãèÿõ. Òåïåðü ïîñìîòðèì, êàêîâî áûëî ñîñòîÿíèå ãîðîäà â îòíîøåíiè ïðîìûøëåííîñòè è íàðîäîíàñåëåíèÿ, è êàêiÿ îáñòîÿòåëüñòâà íàèáîëåå ñïîñîáñòâîâàëè â ïðåæíèÿ âðåìåíà ê åãî ïðîöâåòàíèþ è ïàäåíèþ. Ïîëîæåíèå ãîðîäà ïðè ìàëîé è íåñóäîõîäíîé ðå êå, íå ïðåäñòâëÿÿ íèêàêèõ âûãîä äëÿ òîðãîâëè, çàñòàâëÿëî ìåùàí èñêàòü ñðåäñòâ ïðîïèòàíèÿ â çåìëåäåëèè, â çàíÿòèè íåêîòîðûìè ðåìåñëàìè è â òîðãîâëå ðàçíûìè íàïèòêàìè. Ïîýòîìó è Ñèãèçìóíä Àâãóñò (15 èþëÿ 1554 ãîäà, â Âàðøàâå) óòâåðæäàÿ ïðèâèëåãèþ, êàñàþùóþñÿ çåìåëü ãîðîäó äàðîâàííûõ, ìåæäó ïðî èì ïîÿcíèë: îíû íå ìîãóò ìåòè çàïîìîæåíèÿ èíîãî, îäíî ñ ôîëüâàðêîâ, ãäûæ ïîðò âîäÿíûé íå åñòü ïîä òûì ìåñòîì. Íåñìîòðÿ îäíàêîæ íà ýòî îáñòîÿòåëüñòâî, ïðèâèëëåãèÿ Âèòîëüäà, äàííàÿ â 1430 ãîäó è äîçâîëÿþùàÿ ñåëèòüñÿ â ãîðîäå îäíèì ëèøü Õðèñòèÿíàì, äî òàêîé ñòåïåíè óâåëè èëà èñëî ëèòåëåé Áåëüñêà è ñäåëàëà åãî ñòîëü çíà èòåëüíûì, X Ñëîâî ýòî äî ñèõ ïîð ñóùåñòâóåò â ìåñòíîì ñóäåáíîì ÿçûêå ãóáåðíèè Ïðè-Áàëòèéñêèõ. 36
òî îí åùå äî ñîåäèíåíèÿ Ëèòâû ñ Ïîëüøåþ â Ëþáëèíå, ñ èòàëñÿ óæå ïåðâûì ãîðîäîì â Ëèòâå: â óñòàâå Ñèãèçìóíäà I î ðàñïðåäåëåíèè âîåííûõ ïîâèííîñòåé è ñáîðîâ (1529 ãîäà Áåëüñê ïîñòàâëåí íà òàáåëè íåïîñðåäñòâåííî ïîñëå Âèëüíà, Êîâíà è Ãðîäíà, è äîëæåí áûë åäèíîâðåìåííî óïëàòèòü 100 êîï ãðîøåé Ëèòîâñêèõ (400 ð. ñåð.) Óìíîæèâøååñÿ èñëî ðåìåñëåííèêîâ áûëî ïîâîäîì, òî Ìàãèñòðàò ñ 1516 ãîäà íà àë â ñâîèõ ïîñòàíîâëåíèÿõ èëè âèëüêèðæàõ äàâàòü óñòàâû äëÿ ðàçíûõ öåõîâ, ñ ïîÿñíåíèåì èõ ïðàâ è îáÿçàíííîñòåé, à Êîðîëè óòâåðæäàëè ýòè ïîñòàíîâëåíèÿ îñîáûìè ïðîâèëåãèÿìè. Òàêîãî ðîäà óñòàâû è ïðèâèëëåãèè èìåëè öåõè: Ìÿñíè èé (ñ 1516, ïîäòâåðæäåííàÿ â 1558 ãîäó); Êóçíå ûé, Ïå àòíè èé è Îðóæåéíûé (ñ 1530, ïîäòâåðæäåííûÿ â 1611 è 1650 ãîäàõ); Ñàïîæíè èé, ïî ïðèìåðó ãîðîäîâ Ëîìæè è Ñòàðîé Âàðøàâû (ñ 1549, ïîäòâåðæäåííàÿ â 1565 è 1584 ãîäàõ), Êîæåâíè- ié (ñ 1565, ïîäòâåðæäåííûÿ â 1584, 1609, 1634, 1666 è 1778 ãîäàõ ñ äîïîëíåíèÿìè); Ïèâîâàðåííûé è Ñîëîäîâíè èé, êîòîðûå âàðèëè äàæå ïøåíè íîå ïèâî (ñ 1571, ïîäòâåðæäåííûÿ â 1580); íàêîíåö öåõ øàïî íèêîâ, ê êîòîðîìó ïðèíàäëåæàëè è Ïîðòíûå (ñ 1580, ïîäòâåðæäåííûÿ â 1581 è 1616). Ïîñòàíîâëåíèÿ Àññåñîðèè Êîðîííîé â 1786 ãîäó, ïîìÿíóòûå øåñòü öåõîâ ñëèëè â òðè, èç êîèõ ê ïåðâîìó áûëè ïðè èñëåíû ïîðòíûå, ê âòîðîìó ñàïîæíèêè è êîæåâíèêè, ê òðåòüåìó êóçíåöû, ñëåñàðÿ, îðóæåéíèêè, ïëîòíèêè, ñòîëÿðû è äðóãèå ðåìåñëåííèêè. Ïî òè äî ïîëîâèíû ÕVII âåêà íå áûëî îáðàùåíî âíèìàíèÿ íà âûãîäû, êàêèÿ ìîãëà áû äîñòàâèòü ãîðîäó òîðãîâëÿ. Ïîýòîìó, êðîìå åæåíåäåëüíûõ áàçàðîâ ïî åòâåðãàì, íå áûëî â ãîðîäå èíîäíîé ÿðìàðêè. Íàêîíåö, Êîðîëü ßí-Êàçèìèðì ïî ïðîñüáå Ñòàðîñòû Áåëüñêàãî, Àäàìà Êàçàíîâñêàãî, â îçíàìåíîâàíèå ïðèçíàòåëüíîñòè çà âåðíîñòü è óñëóãè ìåùàí âî âðåìÿ ìåæäóöàðñòâèÿ ïî êîí èíå Âëàäèñëàâà IV (ïðèâèëåãèåþ, äàííîþ 16 ìàðòà 1649 ãîäà), â Âàðøàâå ó ðåäèë â Áåëüñêå òðè åòûðåõíåäåëüíûÿ ÿðìàíêè â ãîä, ñî âñåìè îáû íûìè äëÿ êóïöîâ ïðåèìóùåñòâàìè, íàçíà èâ èì îòêðûâàòüñÿ: ïåðâîé â äåíü Ñâ. Òðîéöû, âòîðîé â äåíü Ðîæäåñòâà Ïð. Áîãîðîäèöû, òðåòüåé íà Áîãîÿâëåíèå Ãîñïîäíå; è ïðèòîì ïî Ñòàðîìó Êàëåíäàðþ, æåëàÿ óãîäèòü ýòèì Ðóññêèì æèòåëÿì, ïðåîáëàäàþùèì â êðàå. 37
Êàêîâî áûëî îòíîøåíiå ãîðîäà â îòíîøåíèè íàðîäîíàñåëåíèÿ è èñëà äîìîâ â ÕV è äî ïîëîâèíû ÕVI âåêà, íåèçâåñòíî; íî íåñîìíåííî òî, òî öàðñòâîâàíèå Ñèãèçìóíäåà-Àâãóñòà áûëî äëÿ Áåëüñêà ñàìûì áëåñòÿùèì ïåðèîäîì åãî ñóùåñòâîâàíiÿ. Çäåñü, â 1564 ãîäó, ïðîèñõîäèë Ñåéì, ïàìÿòíûé ñîñòàâëåíiåì âòîðàãî Ëèòîâñêàãî Ñòàòóòà. Èç àêòà, ñîñòàâëåííàãî çåìëåìåðîì Àíäðååì Äûáîâñêèì, èçìåðÿâøèì ãîðîäñêèÿ çåìëè â 1563 ãîäó, è èç ëþñòðàöèè â òîæå âðåìÿ ïðîèçâåäåííîé, âèäíî, òî â Áåëüñêå íàõîäèëîñü òîãäà 830 äîìîâ, èç êîòîðûõ â âåäåíèè Ìàãèñòðàòà áûëî 794, à â ðàñïîðÿæåíèè Çàìêîâàãî Âîéòà 36 äîìîâ. Ïîëàãàÿ íà êàæäûé äîì ïî ïÿòè äóø, íàéäåì, òî èñëî æèòåëåé (îäíèõ Õðèñòèàí, ïîòîìó òî Åâðååâ íå áûëî òîãäà â Áåëüñêå, ïðîñòèðàëîñü, ñâûøå 4000; à åæåëè ê ýòîìó ïðèáàâèì íàñåëåíèå øåñòè äåðåâåíü, ïðèíàäëåæàùèõ ãîðîäó, â êîòîðûõ ñ èòàëîñü áîëåå 220 äîìîâ, òî, ïî òîìóæå ðàñ åòó, èòîã ãîðîäñêàãî íàðîäîíàñåëåíèÿ ñ ïðèíàäëåæàùèìè ê íåìó ôîëüâàðêàìè âûéäåò ñëèøêîì 5000 äóø. Âî âðåìÿ äâóõ ñëåäóþùèõ ëþñòðàöèé, ïðîèçâåäåííûõ â 1576 è 1602 ãîäàõ, äîõîä, êîòîðûé ïîëó àëà òîãäà êàçíà îò ãîðîäà è ãîðîäñêèõ äåðåâåíü, íåìíîãèì ðàçíèëñÿ îò äîõîäà, ïîêàçàííàãî â ëþñòðàöèè Äûáîâñêàãî XI : ñòàëî áûòü ñîñòîÿíèå ãîðîäà äî íà- àëà è äàæå äî ïîëîâèíû ÕVII âåêà, ïî òè íå èçìåíèëîñü. Ê óëó øåíèþ áûòà åãî ñîäåéñòâîâàëî áåç ñîìíåíèÿ íå ìàëî è òî, òî Êîðîëåâû (Áîíà, æåíà Ñèãèçìóíäà I; Àííà ßãåëîíêà, æåíà Ñòåôàíà Áàòîðèÿ; Àííà, è ïîòîì Êîíñòàíöèÿ, æåíû Ñèãèçìóíäà III, íàêîíåö Ëþäâèêà æåíà Âëàäèñëàâà IV, à ïîòîì ßíà Êàçèìèðà) ïîëüçîâàëàñü àñòüþ äîõîäîâ ãîðîäà, ïî åìó ïîêðîâèòåëüñòâîâàëè åìó è çàùèùàëè åãî îò óãíåòåíèé. Ïîñëå, â öàðñòâîâàíiå ßíà Êàçèìèðà, îáñòîÿòåëüñòâà èçìåíèëèñü. Ïîæàðû âî âðåìÿ íàøåñòâèÿ Øâåäñêèõ âîéñê Êàðëà-Ãóñòàâà (1655) è Ñåäìèãðàäñêèõ Ðàêî èÿ (1656), âîéíà ñ Àëåêñååì Ìèõàéëîâè åì (1654) è Êàçàêàìè Õìåëüíèöêàãî (1648), ãðàáåæè Òàòàð, ïðèáûâøèõ íà ïîìîùü ßíó Êàçèìèðó, è íàêîíåö áóíò Ïîëüñêèõ âîéñê (1661 è 1662): âñå ýòî, îïóñòîøèâ ñòðàíó, íàíåñëî æåñòîêèé óäàð è áëàãîñîñòîÿíèþ ñàìàãî Áåëüñêà. Ïîýòîìó è ëþñòðàöèÿ 1664 ãîäà óïîìè- XI Ïî ëþñòðàöèè Äûáîâñêàãî (1563 ãîäà) äîõîä ñ Áåëüñêà â êàçíó ñîñòàâëÿë ñóììó â 377 êîï ãðîøåé Ëèòîâñêèõ òî åñòü îêîëî 1304 ð. ñåð.; ïî ëþñòðàöèè 1576 ãîäà 403 êîïû òî åñòü îêîëî 1341 ð. ñåð.; à ïî ëþñòðàöèè 1602 ãîäà 365 êîï èëè 1131 ð. ñåð. 38
íàåò, òî Áåëüñê Ðóññêèìè, Øâåäàìè è Êàçàêàìè, ðàâíî êàê ïðîõîäèâøèìè Ïîëüñêèìè è Ëèòîâñêèìè âîéñêàìè, ïî áîëüøåé àñòè ñîææåí è îïóñòîøåí. Êàêîâû áûëè îïóñòîøåíèÿ, ìîæíî ñóäèòü ïîòîìó, òî èç 830 äîìîâ îñòàëîñü òîëüêî 48 æèëûõ, äà 7 ïóñòûõ. Ïîäîáíàÿ ó àñòü ïîñòèãëà òîãäà è äåðåâíè, ïðèíàäëåæàùèÿ ãîðîäó: â íèõ åäâà îñòàëîñü ïî íåñêîëüêó åëîâåê æèòåëåé, à äåðåâíÿ Øïè êè îïóñòåëà ñîâåðøåííî. Î ïðåæíåé îáøèðíîñòè ãîðîäà ñâèäåòåëüñòâóþò òåïåðü ñëåäû êàìåííûõ ìîñòîâûõ, îñòàâøèõñÿ ïî Áðÿíñêîé è Ëèòîâñêîé äîðîãå. Ïîñëå òàêîãî ðàçîðåíèÿ, Áåëüñê, ïðè ïðåæíåì Ïðàâèòåëüñòâå, íå ìîã óæå äîñòèãíóòü ïðåæíÿãî öâåòóùàãî ñîñòîÿíèÿ; òåì áîëåå, òî âîéíà ñ Êàðëîì ÕII (1702) ñíîâà ðàçîðèëà ãîðîä, â êîòîðîì ïåðåáûâàëè ïîïåðåìåííî âîéñêà Øâåäñêèÿ, Ðóññêèÿ, Ñàêñîíñêèÿ è Ïîëüñêèÿ îáåèõ ïàðòèé. Â òîæå âðåìÿ, ìîæåò áûòü äàæå áîëåå íåæåëè âîéíà, ñîäåéñòâîâàëà ê îïóñòîøåíèþ Áåëüñêà ìîðîâàÿ ÿçâà, ñâèðåïñòâîâàâøàÿ ñ 1710 äî 1711 ãîäà â Áåëüñêîé Çåìëå. Ïî íåèìåíèþ ëþñòðàöèè ãîðîäà â ýòî âðåìÿ, íåèçâåñòíî ñêîëüêî íàðîäó ïîãèáëî â íåì îò ìîðîâîé ÿçâû; íî ïðåäàíèå ãëàñèò, òî îïóñòîøåííûå äîìà è ïóñòîïîðîæíèÿ ìåñòà äàâàëè íîâûì ïðèøåëüöàì äàðîì, è òî òîëüêî òàêèì îáðàçîì è çàñåëèëñÿ âíîâü ãîðîä. Èç ëþñòðàöèè, ïðîèçâåäåííîé â 1779 ãîäó Êîììèñèåþ Äîáðàãî Ïîðÿäêà, êîòîðàÿ äàëà ãîðîäó íîâûé óñòàâ, ñîîáðàçíûé ñ òîãäàøíèìè åãî íóæäàìè, âèäíî, òî â òî âðåìÿ â Áåëüñêå íàõîäèëîñü íàñåëåííûõ ìåñò 269, à â äåðåâíÿõ 417; â æàëîáå-æå, ïðèíåñåííîé ìåùàíàìè â Ëþñòðàöèþ Ñòàðîñòâà â 1780 ãîäó, ïîêàçàíî äîìîõîçÿåâ â ãîðîäå 226 (èç êîòîðûõ íåêîòîðûå ìîãëè èìåòü è ïî íåñêîëüêó äîìîâ, à â äåðåâíÿõ 431). Èç ýòîãî ñëåäóåò çàêëþ àòü, òî äåðåâíè, ïðèíàäëåæàâøèÿ ãîðîäó, îïðàâèëèñü ñêîðåå, åì ñàìûé ãîðîä; èáî èñëî äâîðîâ â íèõ â ñðàâíåíèè ñ èñëîì, ïîêàçàííûì ëþñòðàöèåþ ïðè Ñèãèçìóíäå-Àâãóñòå, ïî òè óäâîèëîñü. Ïðè Ïðóññêîì Ïðàâèòåëüñòâå (ñ 1796 äî 1807) èñëî äîìîâ â Áåëüñêå íà àëî óâåëè èâàòüñÿ. Â «Ñòàòèñòèêå Íîâî-Âîñòî íîé Ïðóñèè», èçäàííîé â 1800 ãîäó Äèðåêòîðîì Áåëîñòîöêîé Ðåãåíöèè Ãîëüøåìîì, ñêàçàíî, òî â Áåëüñêå íàõîäèëîñü òîãäà 320 äîìîâ ñ 1733 äóøàìè æèòåëåé. Ïðè Ïðóññàêàõ æå âûñòðîåíû âñå ñóùåñòâóþùèÿ â ãîðîäå êàìåííûå äîìà, è ïîëó- èëè äîçâîëåíèå (â 1803 ãîäó) ñåëèòüñÿ â íåì Åâðåè. 39
ÃËÀÂÀ II ÃÎÐÎÄÑÊÈß ÄÎÑÒÎ- ÏÐÈÌÅ ÀÒÅËÜÍÎÑÒÈ ÇÀÌÊÎÂÀß ÃÎÐÀ áëèçè ñàìàãî ãîðîäà, ñ þæíîé åãî ñòîðîíû, ïðè ðå êå Ëþáêå, âïàäàþùåé â Áÿëóþ, ñðåäè ëóãîâ è áîëîò, íàõîäèòñÿ íåáîëüøàÿ âîçâûøåííîñòü. Âîñòî íóþ è þæíóþ àñòü åÿ çàíèìàåò ïåðåóëîê íàçûâàåìûé Ïîäçàì å èëè Íîâàÿ Ïîäçàìåöêàÿ Êîëîíèÿ; çàïàäíàÿ-æå àñòü ñîñòàâëÿåò îñîáûé õîëì, ñî âñåõ ñòîðîí äîâîëüíî ïîêàòûé è ñîåäèíàþùèéñÿ ñ Ïîäçàì åì ïîñðåäñòâîì ãðåáëè, ïî êîòîðîé íåêîãäà âúåçæàëè â íàõîäèâøèéñÿ íà ýòîì õîëìó çàìîê. Êàê ãðåáëÿ, òàê è ñàìûé õîëì, íàñûïàííû áåç ñîìíåíèÿ ðóêàìè åëîâå åñêèìè. Áîêà ýòîãî õîëìà îêðóæåíû áûëè íåêîãäà âàëîì ñ ïðîìåæóòêîì, íàñóïðîòèâ ãðåáëè äëÿ âúåçäà; à âíóòðè âàëà íåáîëüøàÿ êðóãëàÿ ïëîùàäêà. Îêðóæíîñòü õîëìà ó îñíîâàíèÿ åãî îò îäíîé äî äðóãîé ñòîðîíû ãðåáëè çàêëþ àåò â ñåáå 120 ñàæåí, îêðóæíîñòü æå âåðøèíû â äîë âàëà 70 ñàæåí; âûøèíà õîëìà 7, à âåðøèíà åãî â ïåðåñå åíèè 20 ñàæåí. Ìåñòî ýòî îáûêíîâåííî íàçûâàþò òåïåðü Çàìêîâîþ, èëè Ëûñîþ Ãîðîþ; â ëþñòðàöèè-æå Äûáîâñêàãî (1563 ã.), íàçâàíà îíà Êî èùåì. Âo âðåìÿ Ïðóññêàãî çäåñü âëàäû åñòâà íà ýòîé ãîðå ïîñòðîåí áûë ïîðîõîâîé ìàãàçèí ñ ãðîìîâûì îòâîäîì. Ïîñëåäíÿãî äàâíî óæå íåò, à ìàãàçèí îáðàùåí ïîä ïîëêîâîé öåéõãàóç; ïðè íåì ïîñòàâëåí êðåñò, â ïàìÿòü ïðåêðàùåíèÿ õîëåðû â 1831 ã. Òàêîâ òåïåðü âèä ìåñòà, íà êîòîðîì íåêîãäà 40
ñòîÿëè äåðåâÿííûé çàìîê è äåðåâÿííàÿ öåðêîâü èëè àñîâíÿ, ïîä íàçâàíèåì Ñâÿòîé Ïðå èñòîé, òî åñòü Áîãîðîäèöû. Êîãäà èìåííî íàñûïàí ýòîò õîëì è ñîîðóæåí íà íåì çàìîê, èç ëåòîïèñåé è äðóãèõ ëåòîïèñíûõ è äðóãèõ ïèñìåííûõ ïàìÿòíèêîâ óçíàòü íåâîçìîæíî. Áûòü ìîæåò, òî ýòî ìåñòî íàõîäèâøååñÿ ïðåæäå ñðåäè ëåñîâ è áîëîò, à ïîòîìó ïî ñàìîìó ìåñòîïîëîæåíèþ ñâîåìó ñïîñîáíîå ê îáîðîíå, áûëî èçâåñòíî åùå ßòâÿãàì; íî îñòàâèâ äîãàäêè, ìîæíî, êàæåòñÿ, ïîëàãàòü ñ áîëüøèì ïðàâäîïîäîáèåì, òî Áåëüñêèé Çàìîê ñóùåñòâîâàë óæå â èñõîäå ÕIII âåêà: èáî Êíÿçü Ìñòèñëàâ Äàíèëîâè Âëàäèìèðñêèé (-Âîëûíñêèé), îâëàäåâ ýòèì óäåëîì ïîñëå êîí èíû Âëàäèìèðà Âàñèëüêîâè à (1289 ãîäó), íå â ãîðîäå, à â çàìêå äîëæåí áûë îñòàâèòü ñâîé ãàðíèçîí. Ïî çàâîåâàíèè Ïîäëÿñüÿ Ëèòâîþ, çàìîê ýòîò íåìàëîå âðåìÿ íàõîäèëñÿ åùå â îáîðîíèòåëüíîì ñîñòîÿíèè. Â 1377 ãîäó, Âåëèêèé Ìàãèñòð Òåâòîíè åñêàãî Îðäåíà, Âèíðèõ Êíèïðîäå íåñêîëüêî äíåé äåðæàë åãî â îñàäå, íî âèäÿ íåâîçìîæíîñòü âçÿòü îòñòóïèë ðàçîðèâ ñîâåðøåííî îêðåñòíûÿ ìåñòà. Êòî èìåííî çàùèùàë òîãäà çàìîê, íåèçâåñòíî; íî ïîòîì çàùèùàòü åãî âìåíåíî áûëî â îáÿçàííîñòü Áåëüñêèì ìåùàíàì è øëÿõòå. Î ïåðâûõ óïîìèíàåò ïðèâèëëåãèÿ Êîðîëÿ Àëåêñàíäðà (äàííàÿ â Âèëüíå â åòâåðã, â äåíü Ñâÿòàãî Àðíîëüôà), â êîòîðîé ñêàçàíî, òî áåëüñêèå ìåùàíå äîëæíû ïðè çàìêå îòáûâàòü ñòðàæó, èçâåñòíóþ ïîä íàçâàíèåì «êëèê»; î ïîñëåäíåé åñòü ñâåäåíèå â ïðèâèëëåãèè òîãîæ Êîðîëÿ (äàííîé â Âèëüíå 22 ôåâðàëÿ 1501 ã.), êîòîðàÿ ãëàñèò, òî øëÿõòà çåìëè Áåëüñêîé, äëÿ ñòðàæû çàìêà äîëæíà äîñòàâëÿòü â íóæíîå âðåìÿ ïî äåñÿòè âîîðóæåííûõ åëîâåê, à â âîåííîå áîëåå, ñìîòðÿ ïî íàäîáíîñòè. Âïîñëåäñòâèè, Áåëüñêèé çàìîê ïîòåðÿë ñâîå âîåííîå çíà åíèå, íî çàòî ïðèîáðåë äðóãîå: Êîðîëè Ïîëüñêèå â ïðîåçäàõ ñâîèõ â Ëèòâó, â îñîáåííîñòè-æå âî âðåìÿ îõîòû â Áåëîâåæñêîé Ïóùå, ïîñòîÿííî óäîñòîèâàëè åãî ñâîèì ïðåáûâàíèåì: òîãäà çâîçèëè ñþäà, îáûêíîâåííî, óáèòûõ çâåðåé, à áî àðè, ïîñåëåííûå íà òðåõ óâîëîêàõ çåìëè â ãîðîäñêîé äåðåâíå Ñòðèêàõ, èëè Ìëîäçÿíîâå, áûëè îáÿçàííû äîñòàâëÿòü ñþäà áî êè äëÿ óêëàäêè ñîëåííàãî ìÿñà, çóáðîâ è ëîñåé î åì óïîìèíàþò ìåæåâûå è ëþñòðàöèîííûå àêòû Ñòàðîñòâà Áåëüñêàãî, â 1563 ãîäó ñîñòàâëåííûå Äûáîâñêèì. Ìåíåå åì åðåç ãîä ïîñëå ýòîé ëþñòðàöèè Áåëüñêèé çàìîê èç åç íàâñåãäà: 22 èþëÿ 1564 ãîäà â âåðõíèé åãî ýòàæ óäàðèë ãðîì, è ïîæàð, ïåðåéäÿ ìãíî- 41
Góra Zamkowa w 1920 roku 42
âåííî â íèæíèé ýòàæ óñèëèëñÿ äî òàêîé ñòåïåíè, òî âñå çäàíèå, â òå åíèå äâóõ àñîâ, ñãîðåëî äî îñíîâàíèÿ. Áåëüñêèé â ñâîåé Ëåòîïèñè, ãîâîðèò, òî êîðîëü Ñèãèçìóíä Àâãóñò, íàõîäèâøèéñÿ òîãäà íà ñåéìå â Áåëüñêå, ñìîòðåë íà ýòîò ïîæàð ñèäÿ âåðõîì íà ëîøàäè, ïîäëå êîðîëåâñêîé êîíþøíè, â òîì ñàìîì ìåñòå, ãäå òåïåðü ñîîðóæåí êàìåííûé äîì, ïðèíàäëåæàùèé Ïðèêàçó Îáùåñòâåííàãî Ïðèçðåíèÿ. Î íàðóæíîì âèäå è îáøèðíîñòè çàìêîâàãî çäàíèÿ íå îñòàëîñü ïîäðîáíûõ ñâåäåíèé; îäíàêî æå íåò ñîìíåíèÿ, òî îíî áûëî ïîñòðîåíî èç äåðåâà. Âûøå ñêàçàííàÿ ëþñòðàöèÿ Äûáîâñêàãî ñâèäåòåëüñòâóåò, òî âîêðóã çàìêà áûëî 3 ìîðãà 6 ïðåíòîâ çåìëè, à ïðîñòðàíñòâî âíóòðåííåãî ïëàöà, çàêëþ àþùåãîñÿ ìåæäó âàëîì, èìåëî â ïîïåðå íèêå 11 ïðåíòîâ; òî äëèíà çàáîðà, îêðóæàâøàãî çàìîê, ïðîñòèðàëàñü äî 10,5 ñíóðîâ, à çà çàáîðîì áûëî åùå 2 ìîðãà 15 ïðåíòîâ çåìëè ïîä îãîðîäîì, äâà íåáîëüøèå ñàäà, âûãîí, êîíþøíè è ìåñòî äëÿ îáîçà âî âðåìÿ Êîðîëåâñêàãî ïðåáûâàíèÿ. Èç òîé æå ëþñòðàöèè âèäíî, òî ê Áåëüñêîìó çàìêó ïðèíàäëåæàëè òðè ôîëüâàðêà; ãëàâíûé èç íèõ íàõîäèëñÿ âáëèçè çàìêà, áûòü ìîæåò â òîì ìåñòå, ãäå òåïåðü äâîð Ãîëîâåñêàãî Àìòà. Âñÿ çàìêîâàÿ âîëîñòü áûëà ðàçäåëåíà íà 16 âîéòîâñòâ; êàæäûé âîéò èìåë îò 2 äî 6 óâîëîê çåìëè, à íåêîòîðûå èç íèõ, êðîìå çàìêîâîé ñëóæáû, ñîãëàñíî óñòàíîâëåíèþ, îáÿçàíû áûëè â âîåííîå âðåìÿ ÿâëÿòñÿ â ðÿäàõ êîííèöû. Êðåñòüÿíå áûëè íàäåëåíû çåìëåþ, ñ îáÿçàííîñòüþ óïëàòû ñ íåé èíøà èëè îòáûâàíèÿ ðàáîò. Ñ èíøåâûõ ãðóíòîâ ïëàòåæ ïðîèçâîäèëñÿ íàëè íûìè äåíüãàìè è ðàçíîþ äàíüþ, êîòîðóþ óïëà èâàëè ïðîäóêòàìè â íàòóðå èëè âìåñòî èõ äåíüãàìè, à çà ãðóíòû ñ êîòîðûõ ñëåäîâàëà ðàáîòà, îòáûâàëè áàðùèíó ïî äâà äíÿ â íåäåëþ, èëè 108 äíåé â ãîä, òî ïðè ïåðåâîäå íà äåíüãè ñîñòàâëÿëî òîãäà 54 ãðîøà (2 ð. 52 ê. ñåð.). Êðîìå êðåñòüÿí îáÿçàííûõ áàðùèíîþ áûëè òàêæå îãîðîäíèêè, êîòîðûå ïî îäíîìó äíþ â íåäåëþ äîëæíû áûëè îòáûâàòü ðàáîòó ïåøèå, è øåñòü äíåé â ëåòíåå âðåìÿ ðàáîòàòü ïðè óáîðêå õëåáà è ñåíà è î èùåíèè îãîðîäîâ: ñâåðõ òîãî, îíè óïëà èâàëè åùå ñ êàæäàãî ìîðãà çåìëè ïî òðè ãðîøà (îêîëî 9 êîï. ñåð.) èíøà. Áûëè åùå ãðóíòû ðàçäàâàâøèåñÿ çà ðàçíûå óñëóãè ïðè çàìêå: òàêèì îáðàçîì áîÿðå, êîòîðûìè öåëûÿ äåðåâíè áûëè 43
íàñåëåíû, èìåëè êàæäûé ïî 2 óâîëîêè çåìëè, ñ îáÿçàííîñòüþ ðàçâîçêè ïèñåìü, åñëè ñ òàêîâîé çåìëè íå ïëàòèëè èíøà. Èíîãäà íà òàêèõ èíøîâûõ ãðóíòàõ ïîñåëÿëàñü è øëÿõòà. Ñòðåëüöû, îñî íèêè, ãîí àðè, ïå íèêè, òðóáî èñòû, êóçíåöû, ïëîòíèêè, êîëåñíèêè, ðûáàêè, ñîëîäîâíèêè è ïèâîâàðè, èìåëè ïî îäíîé óâîëîêå, à ìåæåâùèêè, èçáèðàâøååñÿ èç êðåñòüÿí äëÿ ïðàâèëüíåéøàãî ìåæåâàíiÿ ãðóíòîâ, ïî 2 óâîëîêè çåìëè. Êðîìå òîãî, ê çàìêó ïðèíàäëåæàëè: 33 âîäÿíûÿ ìåëüíèöû è 2 æåëåçíûå çàâîäà: îäèí áëèç äåðåâíè Äóáè åé, ñ ïëàòåæåì 4 êîï ãðîøåé Ëèòîâñêèõ (13 ð. 70,5 ê. ñåð.), äðóãîé ïðè ðå êå Òðîñòÿíèöå, ñ ïëàòåæåì 6 êîï ãðîøåé Ëèòîâñêèõ (20 ð. 70,5 ê. ñåð.). Èç ïîìÿíóòûõ ìåëüíèö ñîõðàíèëèñü ëèøü íåìíîãèÿ, à çàâîäîâ è ñëåäà è òåïåðü íå ñóùåñòâóåò. Çàìîê Áåëüñêèé èìåë òàêæå â ñâîåé ïðèíàäëåæíîñòè âåñüìà îáøèðíûå ëåñà. Àêòà ðàçãðàíè åíèÿ â 1536 ãîäó Ãðîäåíñêèõ è Áåëüñêèõ êîðîëåâñêèõ èìåíèé îò èìåíèé Ðàéãðîäçñêèõ è Ãîíèîíäçñêèõ, ïðèíàäëåæàâøèõ òîãäà Ðàäçèâèëàì, äîêàçûâàåò, òî ýòè ëåñà ïðîñòèðàëèñü ïî ðåêàì Íàðåâå, Ñóïðàñëè è Íåðåøëè. Ýòîò æå àêò ñâèäåòåëüñòâóåò, òî íûíåøíåå ìåñòå êî Êíûøèí, ëþáèìîå ìåñòîïðåáûâàíèå Êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà Àâãóñòà, è ìåñòî åãî êîí èíû, âî âðåìÿ ýòîãî ðàçãðàíè åíèÿ áûëî åùå âíîâü îñíîâàííûì ïîñàäîì, è òî Áåëüñêèé Ñòàðîñòà Íèêîëàé Ðàäçèâèë, ïðèñâîèâ ñåáå íåìàëîå ïðîñòðàíñòâî Áåëüñêèõ ëåñîâ, ñæåã äâîð â äåðåâíå Âîéäçèëîâêå, ïîñòðîåííûé äëÿ îõîòû Âåëèêèì Êíÿçåì Âèòîëüäîì. Â ñêàçàííîì æå àêòå óïîìÿíóòî, òî çàíèìàþùååñÿ â Áåëüñêîé Ïóùå âûðóáêîþ áî àðíàãî è ìà òîâàãî ëåñó, èëè ãîíêîþ ñìîëû, ðàâíî êàê è èìåþùèå òàì çàâîäû, âíîñèëè â Áåëüñêèé çàìîê îïëàòó, íàçûâàåìîþ «ïîáåðåæíîå» è «â àéíîå». Â òîò æå çàìîê áîðòíèêè ñâîçèëè äàíü ìåäó, à áîáðîâíèêè áîáðîâ, èçëîâëåííûõ â ðåêàõ Íåðåøëè, Íàðåâå, åðíîé-ñîêîëäå è Ñóïðàñëè; ñåíî-æå ñêîøåííîå Áåëüñêèìè è Ñóïðàñëüñêèìè êðåñòüÿíàìè, áûëî äîñòàâëÿåìî â Áåëüñê, Ñóðàæ èëè â äâîð Âèòîëüäîâ. Íàêîíåö, èç ïîìÿíóòàãî àêòà âèäíî, òî íàäçèðàòåëè ëåñîâ çàíèìàëè ñâîè ìåñòà íàñëåäñòâåííî, òî îãíåñòðåëüíîå îðóæüå áûëî çäåñü òîãäà ðåäêîñòüþ, èáî àêò óïîìèíàåò òîëüêî î ëó íèêàõ è òî íàêàçàíèåì çà èñòðåáëåíèå çâåðåé áûëà âèñåëèöà. 44
ÖÅÐÊÂÈ ÏÐÀÂÎÑËÀÂÍÛß Â îääàëåííåéøèÿ âðåìåíà áûëî â Áåëüñêå ïÿòü ïðàâîñëàâíûõ öåðêâåé, èìåííî: 1) Ñâ. Ïðå èñòîé, ïåðåíåñåííàÿ èç çàìêà â Ñòàðûé Ãîðîä, 2) Ñâ. Ìèõàèëà, ïðè Øèðîêîé- Óëèöå, 3) Ñâåòëàãî Âîñêðåñåíiÿ Õðèñòîâà, áëèç äâîðà Ãîëîâåñîê, ïðè Áðåñòñêîé-Óëèöå, 4) Ñâ. Òðîéöû, ïðè Ëèòîâñêîé Óëèöå, è 5) ìîíàñòûðñêàÿ Ñâ. Íèêîëàÿ, ìåæäó Áðåñòñêîþ è Çàìêîâîþ óëèöàìè. Âñå ýòå öåðêâè áûëè äåðåâÿííûÿ. Íàì íåèçâåñòíî, ê êîòîðîé èìåííî äîëæíî îòíåñòè ñëîâà Âîëûíñêîé Ëåòîïèñè, òî Êíÿçü Âëàäèìèðñêié Âëàäèìèð Âàñèëüêîâè ïîäàðèë äëÿ öåðêâè â Áåëüñêå îáðàçà è êíèãè. Íî ýòî ñëóæèò äîêàçàòåëüñòâîì, òî óæå âî âòîðîé ïîëîâèíå ÕIII âåêà áûëà â Áåëüñêå ïðàâîñëàâíàÿ öåðêîâü. Êîðîëü Ñèãèçìóíä I ïîäàðèë äëÿ öåðêâåé Ñâ. Ïðå èñòîé, Ñâ. Ìèõàèëà, Ñâ. Âîñêðåñåíèÿ Õðèñòîâà, Ñâ. Òðîéöû îêîëî 39 äåñÿòèí çåìëè è ìåñòà â ãîðîäå ïîä ñòðîåíèÿ è îãîðîäû. Äàð ýòîò óòâåðæäåí ïðèâèëëåãèÿìè Ñèãèçìóíäà-Àâãóñòà â 1564, è Âëàäèñëàâà IV â 1634 ãîäó. Â ðåøåíèè êîììèñàðñêîì 1636 ãîäà óïîìÿíóòî, òî öåðêâàì Ñâ. Íèêîëàÿ (Ìèõàèëà) èëè Áîãîÿâëåíñêîé, è Ñâåòëàãî Õðèñòîâà Âîñêðåñåíèÿ Ïàòðèàðõ Êîíñòàíòèíîïîëüñêèé Êèð Èåðåìèé è Êèåâñêèé Ìèòðîïîëèò Èïàòèé Ïîòåé (ìåæäó 1599 è 1613 ãîäàìè) äàëè ïðèâèëëåãèþ íà óòâåðæäåíèå Áðàòñòâà èëè Öåðêîâíàãî Îáùåñòâà, êîòàðàÿ ïðèâèëëåãèÿ óòâåðæäåíà áûëà è Âëàäèñëàâîì IV (â 1633 ãîäó), âî âðåìÿ Êîðîíàöèîííàãî Ñåéìà. Ïðåæäå ïðè âñåõ ïÿòè öåðêâàõ íàõîäèëèñü áîãàäåëüíè, à ïðè öåðêâàõ Ñâ. Ìèõàèëà è Ñâ. Íèêîëàÿ áûëè è ó èëèùà; íûíå òîëüêî ïðè ïåðâîé åñòü áîãàäåëüíûé äîì, â êîòîðîì æèâåò òàêæå è ñâÿùåííèê ñ äÿ êîì, îáó àÿ òåíèþ è ïèñüìó íåñêîëüêèõ ìàëü èêîâ. Âñå ïîìÿíóòûÿ öåðêâè, èñêëþ àÿ ìîíàñòûðñêîé, ïðèíóæäåíû áûëè ïðèñîåäèíèòñÿ ê Óíèè, íî íå âñå â îäíî âðåìÿ; ñïåðâà ïîñòóãëà ýòà ó àñòü Ïðå èñòåíñêóþ è Ñâ. Òðîèöêóþ, ïîòîì Âîñêðåñåíñêóþ, à íàêîíåö óæå (îêîëî 1645 ãîäà) è Ìèõàéëîâñêóþ. Î öåðêâàõ Ñâ. Òðîèöêîé è Âîñêðåñåíñêîé ñîõðàíèëîñü ïðåäàíiå, òî ïåðâàÿ, òåïåðü çàêðûòàÿ, ïåðâîíà àëüíî áûëà ïîñòðîåíà èç ëåñà ñðóáëåííàãî íà ñàìîì æå ìåñòå åÿ çàëîæåíèÿ; à âòîðàÿ íàõîäèëàñü ïðåæäå ïðè äåðåâíå Ëåâêàõ, â ðàçñòîÿíèè 45
Cerkiew Woskresieñska, rysunek z 1915 roku 46
åòûðåõ âåðñò îò ãîðîäà, ïîòîì áûëà ïåðåíåñåíà íà Äóáèöêóþ-Óëèöó (ãäå è òåïåð ñòîèò êàìåííûé ñòîëï è âèäíû åøå ñëåäû êëàäáèùà), ñ ýòîãî æå ìåñòà ïåðåíåñåíà íàêîíåö áëèæå êî äâîðó Ãîëîâåñêà, ãäå è íûíå íàõîäèòñÿ. Î ïðî èõ òðåõ öåðêâàõ â Áåëüñêå èìååì ìû áîëåå ïîäðîáíûÿ èñòîðè- åñêèÿ è àðõåîëîãè åñêèÿ ñâåäåíèÿ, êîòîðûÿ è ñîîáùàåì. Öåðêîâü Ñâ. Ïðå èñòîé Öåðêîâü Ñâ. Ïðå èñòîé ñîáñòâåííî Ðîæäåñòâó Ïðå èñòîé Áîãîìàòåðè, ïåðâîíà àëüíî íàõîäèëàñü â çàìêå, íî â 1562 ãîäó ïåðåíåñåíà íà óëèöó, íàçûâàåìóþ Ñòàðûì-Ãîðîäîì. Îá îñíîâàíèè ýòîé öåðêâè è ïðè èíå ïåðåíåñåíèÿ åÿ, èçâåñòíî èç ãðàìîòû Êîðîëÿ Àëåêñàíäðà, ïèñàííîé íà ðóññêîì ÿçûêå â Ëîìæå, â 1506 ãîäó, ê Áåëüñêîìó Âîéòó è Ïîäñòàðîñòå Øèìáîðó, ê êîòîðîìó Êîðîëü ïîðó àë åþ ïåðåíåñòè îçíà åííóþ öåðêîâü íà óäîáíîå ìåñòî, à âìåñòå ñ òåì è òåëî áàáêè ñâîåé êíÿãèíè Âàññû Ìèõàéëîâîé, ñîîðóäèâøåé ýòó öåðêîâü. Êîïèÿ ñ ýòîé ãðàìîòû, äîâîëüíî îøèáî íî íà ïåðãàìåíòå ñïèñàííàÿ, õðàíèòñÿ ïðè òîéæå öåðêâè. Èçâåñòíî, òî ðîäíîþ áàáêîþ Àëåêñàíäðà áûëà Êíÿæíà Êèåâñêàÿ Ñîôèÿ, åòâåðòàÿ æåíà Âëàäèñëàâà ßãåëëû; ïîýòîìó î åâèäíî, òî â îçíà åííîé ãðàìîòå ãîâîðèòñÿ íå î Ñîôèè Êíÿæíå Êèåâñêîé, íî î äðóãîé ðîäñòâåííèöå, òàêæå â ñòåïåíè áàáêè äîâîäÿùåéñÿ êîðîëþ Àëåêñàíäðó. Êðîìå-òîãî, Àëåêñàíäð íàçûâàåò åå Ìèõàéëîâîé; ñëåäîâàòåëüíî îíà áûëà ñóïðóãîþ êàêîãî òî Êíÿçÿ Ìèõàèëà, òî íåêîòîðûì îáðàçîì ïîòâåðæàåò è êîïèÿ ñ àêòà î ââåäåíèè â ïðèõîä ñâÿùåííèêà, ïèñàííàÿ 1637 ãîäà, â êîòîðîé ìåæäó ïðî åì çíà èòñÿ: Öåðêîâü Ðîæäåñòâà Âëàäû èöû íàøåé Áîãîðîäèöû, çîñòàþùàÿñÿ íà ñòàðîì ìåñòå è ïåðåíåñåííàÿ 1562 ãîäà ñ çàìêó Áåëüñêàãî, ôóíäîâàííàÿ íåêãäû êíÿçåì Ìèõàèëîì Ñåìåíîâè åì Ãîðîäåíñêèì (íà Ãðîäêå, à íå Ãðîäíå), Áåëüñêèì è Êîáðèíñêèì, è Êÿãèíåþ Âàññîþ, ÿêî íàäïèñü îïèñûâàåò íà òàáëèöå ñ îáðàçàìè òðåìà íàìåñòíûìè, óêðàøåííûìè çîëîòîì è ò.ä. Äðåâíèé îáðàç Ïðåñâÿòîé Áîãîðîäèöû íàïèñàííûé íà ëèïîâûõ äîñêàõ è âûçîëî åííûé, äî ñèõ ïîð íàõîäèòñÿ â òîé öåðêâè, íî íèæíÿÿ åãî àñòü, ãäå ìîãëà áûòü óïîìÿíóòàÿ â àêòå íàäïèñü, îòðåçàííà ïðè ïåðåäåëêå 47
Ikona Deisis, która znajdowa³a siê w ikonostasie cerkwi zamkowej, siedemnasty wiek 48
èêîíîñòàñà. Ãðîá Êíÿãèíè Âàññû äîëæåí íàõîäèòñÿ ïîä îëòàðåì; íî ïðè âñåì ñòàðàíèè îòêðûòü åãî íå íàéäåíî íè åãî áîëåå, êðîìå êóñêà êàìåííîé ñòåíû. Äîêàçàòåëüñòâîì-æå, òî Êíÿãèíÿ ýòà, âìåñòå ñ Êíÿçåì Ìèõàèëîì, áûëè îñíîâàòåëÿìè çàìêîâîé öåðêâè ñëóæèò è öåðêîâíûé ïîìèíàëüíèê ÕVI â., â êîòîðîì îá íèõ óïîìÿíóòî. Â ïîìèíàëüíèêå ýòîì ñïèñàííîì óæå âî âðåìåíà Ñèãèçìóíäà I, ïî ïîâåëåíèþ Âëàäèìèðñêàãî è Áðåñòñêàãî Åïèñêîïà, ïîñëåäîâàâøåìó åùå â öàðñòâîâàíèå êîðîëÿ Àëåêñàíäðà, ìåæäó ïðî åì íàõîäèì:... Âåëèêèõ Ãîñóäàðåé Êàçèìèðà, Âëàäèñëàâà, Àëåêñàíäðà, Ñèãèçìóíäà, òåïåðü ãîñïîäñòâóþùàãî, è äðåâíèõ ðîä: Êíÿçÿ Ìàòôåÿ Ìèêèòèíè à, Êíÿãèíè Ôåòèíèè, Êíÿãèíè Âàññû, Êíÿçÿ Ìèõàèëà, Êíÿçÿ Ïåòðà, Êíÿçÿ Èâàíà... è ïðî ü. Ïðåäàíèå ãëàñèò, òî êíÿçü Ìèõàèë â òîæå âðåìÿ, êàê è â Áåëüñêîì çàìêå ñîîðóäèë è óêðàñèë èêîíàìè öåðêâè â Êîáðèíå è Ãðîäíå. Åæåëè ýòî áûëî äåéñòâèòåëüíî òàê, òî ëþáîïûòíî áû ïîñìîòðåòü, íåò-ëè íà ýòèõ èêîíàõ íàäïèñåé, ïîÿñíÿþùèõ âðåìÿ ïîäàðåíèÿ èõ, è ñâåäåíèé î ðîäå ïîìÿíóòûõ Êíÿçåé, î åì íå ìîãëè ìû óçíàòü íè èç êàêèõ ãåíåàëîãè åñêèõ òàáëèö, êîòîðûÿ áûëè íàì äîñòóïíû. Èçâåñòíî òîëüêî, òî îäèí èç êíÿçåé Ñâèñëîöêèé, êîòîðîãî Îëüãåðä ïîñûëàë â 1348 ãîäó, âìåñòå ñ áðàòîì ñâîèì Êîðèàòîì, ê Õàíó Òàòàðñêîé Îðäû àíîáåêó, íàçûâàëñÿ Ñåìåíîì (Òðîèöêàÿ Ëåòîïèñü â Èñòîðèè Ãîñóäàðñòâà Ðîññèéñêàãî ò. IV, íð 319). Ìîæåò áûòü, ïîìÿíóòûé Ìèõàèë Ñåìåíîâè áûë ñûíîì ýòîãî Ñåìåíà. Öåðêîâü Ñâ. Ìèõàèëà, ïðåæäå Áîãîÿâëåíñêàÿ Èñòîðèÿ ýòîé öåðêâè ïðåäñòàâëÿåò êðàòêèé î åðê òåõ ïðåñëåäîâàíèé, êîòîðûÿ, ïî íàóùåíèþ Èåçóèòîâ, íàâëåêëè íà çäåøíèé êðàé ñòîëüêî íåñ- àñòèé è áåçâîçâðàòíûõ ïîòåðü. Êîãäà èìåííî öåðêîâü Ñâ. Ìèõàèëà â ïåðâûé ðàç áûëà çàíÿòà Óíèàòàìè, î òîì ñ äîñòîâåðíîñòèþ ñêàçàòü íåâîçìîæíî; îäàêîæ ýòî äîëæíî áûëî ïîñëåäîâàòü â öàðñòâîâàíèå Ñèãèçìóäà III, êàê ñëóæèò òîìó äîêàçàòåëüñòâîì ðåñêðèïò Âëàäèñëàâà IV, äàíûé 14 ìàðòà 1633 ã., âî âðåìÿ Êîðîíàöèîííàãî Ñåéìà. Ðåñêðèïòîì ýòèì ïîâåëåâàåòñÿ âñåì ñâåöêèì è äóõîâíûì âëàñòÿì, äëÿ óñïîêîåíèÿ æèòåëåé Ãðå åñêàãî âåðîèñïîâåäàíèÿ, îòäàòü èì íà Ïîäëÿñüå äâå öåðêâè: Áîãîÿâëåíñêóþ, 49
Ikona Zejœcia Chrystusa do piekie³; pocz¹tek siedemnastego wieku 50
èëè Ñâ. Ìèõàèëà â Áåëüñêå, è Ñâ. Íèêîëàÿ â Êëåùåëÿõ, à äëÿ îòäà è ýòèõ öåðêâåé íàçíà àåòñÿ Ïèñàðü Çåìñêié Ëóöêèé, Ñåìåí Ãóëåâè Âîþòèíñêèé. Íî åäâà, â ñëåäñòâèå ýòîãî êîðîëåâñêàãî ïîâåëåíèÿ óñïåë Ãóëåâè âîçâðàòèòü ïðàâîñëàâíûì áåëü àíàì îçíà åííóþ öåðêîâü ñ ó èëèùåì, áîãàäåëüíåþ, ïðèõîäñêèìè ñòðîåíèÿìè è âñåì, òî ïðèíàäëåæàëî ê íåé, à ïî íåèìåíèþ ïðèõîäñêàãî ñâÿùåííèêà, îòïðàâëåíèåì ñëóæáû â öåðêâè è îáó- åíèåì äåòåé çàíÿëèñü ìîíàõè, êàê â òîì æå ñàìîì 1633 ãîäó Âëàäèìèðñêèé è Áðåñòñêèé Óíèàòñêèé Âëàäûêà, Èîñèô Ìîêîñåé Áàêîâåöêèé, íåñìîòðÿ íè íà äèïëîì Âëàäèñëàâà IV, ïîçâàëÿþùåé ïðàâîñëàâíûì ñâîáîäíî èñïîâåäûâàòü ñâîþ âåðó è óòâåðæäåííûé êîíñòèòóöèåþ âî âðåìÿ êîðîíàöèîííàãî Ñåéìà, íè äàæå íà âûøå ñêàçàííûé Êîðîëåâñêèé Ðåñêðèïò, âåëåë ñâîåìó íàìåñòíèêó Ñèìîíîâè ó ïîìÿíóòóþ öåðêîâü âíîâü îòîáðàòü îò Ïðàâîñëàâíûõ. È Ñèìîíîâè îâëàäåë åþ âîîðóæåííîþ ðóêîþ, îòáèâ äâåðü, ïðî ñîäåéñòâèè Áåëüñêàãî Óíèàòñêàãî Äóõîâåíñòâà è äðóãèõ ïîñòîðîííèõ ëèö. Ýòî ïðîèñõîäèëî â äåíü ïðàçäèêà Ðîæäåñòâà Ïðåñâÿòîé Áîãîðîäèöû. Ïîñëå òàêîãî ïðîòèâóçàêêîííàãî ïîñòóïêà è ïðîòåñòà (1633 ãîäà 14 ñåíòÿáðÿ), à âïîñëåäñòâèè è ïðîòåñòà, çàâåäåííàãî Ïðàâîñëàâíûìè, áûë íàçíà åí Êîììèññàðñêèé Ñóä, êîòîðûé, ïðîèçâåäÿ ìåñòíîå èçñëåäîâàíèå, ðåøåíèåì ñâîèì öåðêâè Áîãîÿâëåíñêóþ, Âîñêðåñåíñêóþ è ìîíàñòûðñêóþ Ñâ. Íèêîëàÿ, ñî âñåìè èõ ïðèíàäëåæíîñòÿìè âîçâðàòèë ïðàâîñëàâíûì è ïîä- èíèë èõ Ëóöêîìó Âëàäûêå; öåðêâè æå Ñâ. Ïðå èñòîé è Ñâ. Òðîèöêóþ îñòàâèë ïðè Óíèàòàõ â íåáîëüøîì èñëå íàõîäèâøèõñÿ â ãîðîäå; òî-æå îòíîñèòñÿ äî ëþäåé Ïðàâîñëàâíîé Âåðû, ïðîæèâàþùèõ â äâóõ ýòèõ ïðèõîäàõ, òî ñõîäíî ñ ïóíêòàìè, ïèñàííûìè âî âðåìÿ èçáðàíèÿ Âëàäèñëàâà IV, äîçâîëåíî èì ñâîáîäíî èñïîëíÿòü îáðÿäû âåðû; íàêîíåö, ðåøåíèåì ýòèì ñêàçàíî, òî íàðóøàþùèå åãî ïîäâåðãíóòñÿ ïëàòåæó 10000 Ïîëüñêèõ Ãðèâåí (6831 ð. 75 ê. ñåð.) øòðàôà. Êàçàëîñü, òî ìåðû ýòè áûëè äîñòàòî íû äëÿ âîäâîðåíèÿ ñïîêîéñòâèÿ; îäíàêî æå âûøëî ïðîòèâíîå. Óíèàòû, ïîëüçóÿñü ïîïàðîâêîþ ìåñòîé âëàñòè, âîçîáíîâèëè ïðåæíåå ïðåñëåäîâàíèå. Äàæå íà áîëüøèõ äîðîãàõ íà àëèñü íàïàäåíèÿ íà Ïðàâîñëàâíûõ, â åì îñîáåííî îòëè èëñÿ Òðîèöêèé ïîï Ìàëèøåâñêèé, êîòîðûé ñ åðíåöà, âîçâðàùàâøàãîñÿ îò áîëüíàãî, ñîðâàâ 51
îäåÿíèå îòîáðàë ó íåãî êðåñò è ñåðåáðÿíóþ àøó, à îñòàòêè Ñâ. Äàðîâ âûáðîñèë íà çåìëþ. Íàêîíåö, Áåëüñêèé Óíèàòñêèé ïðîòîïîï Ëóêèàí Áîãîâîëüñêèé, íåñìîòðÿ íè íà ïîñòàíîâëåíèÿ Ñåéìà 1633 ãîäà, íè íà Êîðîëåâñêèé ðåñêðèïò è ïîìÿíóòîå ðåøåíèå Êîììèññàðñêàãî Ñóäà, â 1643 ãîäó, âíîâü íàñèëüíûì îáðàçîì îòîáðàë ó Ïðàâîñëàâíûõ Áîãîÿâëåíñêóþ è Âîñêðåñåíñêóþ öåðêâè. Â ýòî áåçïîêîéíîå âðåìÿ, êðîìå âîçìóùåííàãî íàðîäà, ñîäåéñòâîâàëè Áîãîâîëüñêîìó â åãî íàñèëèè, êàê ìåñòíû âëàñòè, òàê è Ðîòìèñòð Âûáðàíåöêîé Ïåõîòû, ïî ïðîçâàíèþ Ñîêîë, ñ 200 ïîäêîìàíäûõ åìó ðÿäîâûõ, êîòîðûÿ øëè íà ýòî äåëî, êàê íà ñðàæåíèå, ñ çàææåíûìè ôèòèëÿìè; è â ñàìîì äåëå íå îáîøëîñü òîãäà áåç ïðîëèòèÿ êðîâè, õîòÿ è íå áûëî ñìåðòîóáèéñòâà. Íàãîâîðû è óãðîçû óìíîæàëè îòñòóïíèêîâ. Îñòàâàâøèìñÿ ïðè ïðåæíåé âåðå äåëàëè ðàçíûÿ ïðèòåñíåíèÿ, à îòíîñèòåëüíî îòïàâøèõ îò íåÿ è ïîòîì âíîâü ê íåé îáðàòèâøèìñÿ, ïîñëåäîâàëè àññåñîðñêèÿ îáâèíåíèÿ, êîòîðûìè îáâèíÿåìûÿ áûëè èçãîíÿåìû èç ãîðîäà è ëèøàëèñü èìóùåñòâà. Ó àñòü, êîòîðóþ èñïûòàëà Áîãîÿâëåíñêàÿ öåðêîâü, ïîñòèãëà â ñëåäóþùåì 1644 ãîäó è ìîíàñòûðñêóþ öåðêîâü Ñâ. Íèêîëàÿ. Ïîñëå 1643 ãîäà öåðêâè Áîãîÿâëåíñêàÿ è Âîñêðåñåíñêàÿ íå âîçâðàùàëèñü áîëåå â ïåðâîáûòíîå ñâîå ñîñòîÿíèå, ïîòîìó, òî Âëàäèñëàâ IV â ðåñêðèïòå 1645 ãîäà, äàííîì íà èìÿ ïðèäâîðíàãî Ìàðøàëà Ñòàðîñòû Áåëüñêàãî Àäàìà Êàçàíîâñêàãî, ñòðîãî ïîðèöàÿ ñîâåðøåííîå çëî, òåì íå ìåíåå óïîìèíàåò òîëüêî î âîçâðàùåíèè îäíîé öåðêâè Íèêîëàåâñêîé. Íåñêîëüêî ëåò åùå ïîñëå òîãî ïðîäîëæàëàñü ìåæäó Ïðàâîñëàâíûìè è Óíèàòàìè òÿæáà î âîçâðàòå öåðêâåé, íî ïî êîí èíå Âëàäèñëàâà IV (â 1648 ãîäó), íå-óíèòû ëèøèëèñü âñÿêîé íàäåæäû óäåðæàòñÿ â ñâîèõ ïðàâàõ è Óíèà âîñòîðæåñòâîâàëà. Ïîäðîáíûÿ ñâåäåíèÿ î ïîñëåäíåì íàñèëüñòâåííîì çàáðàíèè Áîãîÿâëåíñêîé èëè Ñâ. Ìèõàéëîâñêîé öåðêâè íàõîäÿòñÿ â ìåñòíîì èçñëåäîâàíèè, ïðîèçâåäåííîì â 1643 ãîäó îñîáîþ äëÿ òîãî Êîììèññåþ, è â ïðîòåñòå åðíåöà Èñààêà Åôðåìîâè à ñäåëàííîì îò èìåíè Ëóöêàãî Âëàäûêè Àôàíàñèÿ Ïóçûíû, è çàïèñàííîì â Ãðàäñêîì Ñóäå â Ìåëüíèêå; îáà ýòè äîêóìåíòà ðàâíî êàê è ìíîãî äðóãèõ ëþáîïûòíûõ çàïèñîê, èç êîèõ ïî åðïíóòûÿ ïðèâåäåííûÿ ñâåäåíèÿ, íàõîäÿòñÿ â öåðêîâíûõ àêòàõ Íèêîëàåâñêîé öåðêâè. 52
Êðîìå âûøå ïîìÿíóòûõ ïðèâèëåãèè, äàíûõ îçíà åííîé öåðêâè, ñóïðóãà êîðîëÿ Ñòåôàíà Áàòîðèÿ, Àííà ßãåëîíêà, 16 ñåíòÿáðÿ 1586 ãîäà ïîðó- èëà Ðåâèçîðó Ñòàðîñòâà Áåëüñêàãî, Íèêîëàþ Ïîäîñêîìó, âûäåëèòü äîñòàòî íîå êîëè åñòâî çåìëè äëÿ áîãàäåëüíè ïðè òîé öåðêâè íàõîäèâøåéñÿ, à ïîòîì, â 1586 ãîäó ïîäàðèëà íà ýòîò ïðåäìåò åòûðå óâîëîêè çåìëè ïðè äåðåâíå Ãðåäåëÿõ. Èç èñëà ýòèõ óâîëîê, òðè äîëæíû áûëè ïðèíàäëåæàòü áîãàäåëüíå, à îäíà áûëà íàçíà åíà äèàêîíó, íî âïîñëåäñòâèè äëÿ ïîñòðîåíèÿ êîëîêîëüíè. Íà îñòàëüíûõ óâîëîêàõ ïîñòðîåíà äåðåâíÿ, íàçûâàåìàÿ Øïèòàëå, â êîòîðîé äîíûíå íàõîäèòñÿ 9 õîçÿéñòâåííûõ äâîðîâ è 24 äóøè; äåðåâíÿ ýòà åæåãîäíî îïëà èâàåò èíø â ïîëüçó öåðêâè XII. Òåïåðü â ýòîé öåðêâè òîëüêî îäèí ïðåñòîë; íî ïðåæäå áûëî èõ òðè. Â ãëàâíîì îëòàðå íàõîäèëñÿ îáðàç Áîãîÿâëåíèÿ, à â áîêîâûõ Ñâ. Àïîñòîëîâ Ïåòðà è Ïàâëà è Ñâ. Ìèõàèëà. Ýòè æå ñàìûå îáðàçà èçîáðàæåíû è íà áîëüøîì êîëîêîëå, âûëèòîì â 1627 ãîäó. Âíóòðåííîñòü öåðêâè, â àðõåîëîãè åñêîì îòíîøåíèè, íå ïðåäñòàâëÿåò íè åãî ëþáîïûòíàãî. Âïðî åì, åñòü â íåé äâå âåñüìà ñòàðûÿ èêîíû: Ñïàñèòåëÿ è Áîãîìàòåðè, íà ëèïîâûõ äîñêàõ, âäåëàííûÿ íûíå â öàðñêèå âðàòà, íî êàê îíå áåç âñÿêîé íàäïèñè, òî è íåèçâåñòíî ê êàêîìó âðåìåíè ïðèíàäëåæàò. Ðàâíîìåðíî íåâîçìîæíî îïðåäåëèòü è âðåìåíè, êîãäà ïîëó óëè ñóùåñòâîâàíèå ðàçëè íûÿ, áóìàæíûÿ ðóêîïèñè, äîñåëå â òîé öåðêâè õðàíÿùèåñÿ. Âàæíåéøèÿ èç íèõ ñóòü: 1) «Åâàíãåëèå» ñ âèíåòàìè, äîâîëüíî õîðîøî èëëþìèíîâàííûìè ðàçíîöâåòíûìè êðàñêàìè, è â ïåðåïëåòå èç äóáîâûõ äîñîê, ïîêðûòûõ êîæåþ; 2) «Ñëóæåáíèê» ñ «Òðåáíèêîì», óêðàøåííûé âèíåòàìè ñäåëàííûìè êðàñíîþ êðàñêîþ è ñ óêðàøåíèÿìè ïåðâîíà àëüíûõ áóêâ; 3) «Òðèîäü Öâåòíàÿ» èëè ìîëèòâû íà èíàÿ ñ Âåðáíîé Íåäåëè äî Ñîøåñòâèÿ Ñâ. Äóõà, áåç âñÿêèõ óêðàøåíèé. Ýòàïîñëåäíÿÿ êíèãà êàæåòñÿ äðåâíåé äðóãèõ, íî ïðèïèñêè â íåé, â ìåñòàõ íåïîð åííûõ âðåìåíåì, ñäåëàííû â 1734 ãîäó. XII Äëÿ óñèëåíèÿ ñðåäñòâ ê ñîäåðæàíèþ áîãàäåëüíè ïðèâèëåãèåþ Âëàäèñëàâà IV äàííîþ â 1633 ãîäó äîçâîëåíî ñ êàæäàãî âîçà äðîâ ïðèâîçèìûõ íà áàçàð â Áåëüñêå ñîáèðàòü ïî îäíîìó ïîëåíó: òî âïðî åì äàâíî âûøëî èç îáûêíîâåíèÿ. 53
Fragment carskich wrót z ikonostasu cerkwi œw. Miko³aja; druga po³owa siedemnastego wieku 54
Öåðêîâü Ñâ. Íèêîëàÿ Îñíîâàíà êàê è öåðêîâü Ñâ. Ìèõàèëà, íåèçâåñòíî êîãäà è êåì; íî ìåñòîïîëîæåíèå åÿ âáëèçè Çàìêà è Ñòàðàãî-Ãîðîäà íå ïîçâàëÿåò ñîìíåâàòñÿ, òîáû îíà íå áûëà èç èñëà äðåâíåéøèõ. Âûøå ñêàçàíî óæå, òî ýòà öåðêîâü áûëà çàíÿòà óíèàòàìè, è òî Âëàäèñëàâ IV, ðåñêðèïòîì 1645 ãîäà, ïðèêàçàë âîçâðàòèòü åå ïðåæíèì âëàäåëüöàì; â ðåñêðèïòå ýòîì ñêàçàíî îäíàêî æå, òî îíà âîççâðÿùàåòñÿ âðåìåííî, äî äàëüíåéøàãî ñóäåáíàãî ðàñïîðÿæåíèÿ. Ïîñëå ïîæàðà, êîòîðûì â èñõîäå ÕVII âåêà áûëà èñòðåáëåíà ýòà öåðêîâü, è ïîñëå ïîñòðîéêè åÿ áåç äîçâîëåíèÿ Ïðàâèòåëüñòâà, ðåøåíèåì Êîìèññàðñêèì 9 ñåíòÿáðÿ 1699 ãîäà, äî äàëüíåéøàãî ðàñïîðÿæåíèÿ îääàíà îíà áûëà Áàçèëèàíñêîìó ìîíàñòûðþ, â Áåëüñêå íàõîäèâøåìóñÿ, íî ñ òåì, òîáû â ó èëèùû ïðè öåðêâè íàõîäÿùåìóñÿ, íå ïðèíèìàëè äåòåé Óíèàòîâ è Êàòîëè åñêàãî èñïîâåäàíèÿ Ðåøåíiå Àññåñîðèè Êîðîííîé, ñîñòîÿâøååñÿ â ñëåäóþùåì 1700 ãîäó 1 äåêàáðÿ, òàêæå íå îêîí èâ ñîâåðøåííî ñïîðà, êîìó èìåííî äîëæíà öåðêîâü ïðèíàäëåæàòü, ïðåäîñòàâèëî ðàçñóæäåíèå îá ýòîì Ðåëÿöèîííîìó Ñóäó, èúçÿâëÿÿ òîëüêî æåëàíèå, òîá ýòîò ñïîð áûë ïðåêðàùåí â âîçìîæíîé ñêîðîñòè è ìèðîëþáèâûì îáðàçîì, ðåç ïîñðåäíè åñòâî íàñòîÿòåëÿ Áåëüñêîé Ðèìñêî-Êàòîëè åñêîé Ñîáîðíîé öåðêâè. Âèäíî, òî ýòèì è êîí- èëîñü äåëî, èáî ñ òîãî âðåìåíè öåðêîâü ñî âñåìè ïðèíàäëåæíîñòàìè îñòàëàñü âî âëàäåíiè ìîíàõîâ Áàçèëèàí. Êîðîëü Ìèõàèë (Âèøíèîâåöêèé) ïðèâèëåãiåþ ñ 11 ôåâðàëÿ 1673 ãîäà îáåñïå èë ñîáñòâåííîñòü çåìëè ê Íèêîëàåâñêîìó Ìîíàñòûðþ ïðèíàäëåæàùåé, à 30 èþëÿ 1736 ãîäà Àâãóñò III âíîâü óòâåðäèë â Âàðøàâå ïðèâèëåãèè äàííûå òîé öåðêâè Âëàäèñëàâîì IV, ßíîì Êàçèìèðîì, Ìèõàèëîì Êîðûáóòîì è Àâãóñòîì II. Ñâåäåíèÿ îá ýòèõ ïðèâèëåãèÿõ ïî åðïíóòî èç îôèöèàëüíîé îïèñè öåðêîâíûõ áóìàã, êîòîðûÿ, áåç îñòàâëåíèÿ ñ íèõ êîïiè, ïîäëèííèêîì îòîñëàíû â Êîíñèñòîðèþ. Ïî óïðàçäíåíèè Áàçèëèàíñêàãî ìîíàñòûðÿ â 1835 ãîäó, ìîíàñòûðñêàÿ öåðêîâü îáðÿùåíà â ïðèõîäñêóþ. Ñòàðûÿ äåðåâÿííûÿ ñòðîåíèÿ, â êîòîðûõ ïðîæèâàëî âñåãäà íåáîëüøîå èñëî ìîíàõîâ, ñóùåñòâóþò è òåïåð. Ñ ýòèìè ñòðîåíiÿìè ñîåäèíåíà àñîâíÿ âî èìÿ Óñïåíèÿ Ïð. Áîãîðîäèöû, ãäå è òåïåðü â ãîäîâûå ïðàçäèêè ñîâåðøàåòñÿ ïî óòðàì áîãîñëóæåíèå. 55
ÖÅÐÊÂÈ ÐÈÌÑÊÎ-ÊÀÒÎËÈ ÅÑÊÈß Ðèìñêî Êàòîëè åñêàÿ ñîáîðíàÿ öåðêîâü â Áåëüñêå âî èìÿ Ðîæäåñòâà Ïðåñâÿòûÿ Áîãîðîäèöû è ñâ. Íèêîëàÿ, è àñîâíÿ ïðè áîãîäåëüíå Ñâ. Ìàðòèíà, ïðèíàäëåæàò ê èñëó äðåâíåéøèõ. Äðóãàÿ öåðêîâü, ñ ìîíàñòûðåì ìîíàõîâ Êàðìåëèòîâ, ïîñòðîåíà âïîñëåäñòâèè. Ñîáîðíàÿ öåðêîâü Ïîâåëåíèå Âåëèêàãî Êíÿçÿ Âèòîëüäà â ïðèâèëåãèè 1430 ãîäà íà èìÿ Áåëüñêàãî Âîéòà òîáû ñðåäè Ðóññêèõ, óæå îáèòàþùèõ â ãîðîäå, ïîñåëÿòü Ïîëÿêîâ è Íåìöåâ Ðèìñêî-Êàòîëè åñêàãî èñïîâåäàíèÿ, äîêàçûâàåò, òî ýòîò Êíÿçü íå çàáûë è î öåðêâè äëÿ íèõ. Ïðàâäà, ïåðâàÿ ïðèâèëåãèÿ Áåëüñêîé Êàòîëè åñêîé öåðêâè äàíà ëèøü â 1492 ãîäó, â ïîíåäåëüíèê, íàêàíóíå ïðàçäíèêà Ðîæäåñòâà Õðèñòîâà, Âåëèêèì Êíÿçåì Ëèòîâñêèì Àëåêñàíäðîì íî èç ýòîé ïðèâèëåãèè âèäíî, òî ñ äàâíèõ âðåìåí óæå áûëà â Áåëüñêå Ðèìñêî-Êàòîëè åñêàÿ öåðêîâü, òî ãîðàçäî ïðåæäå òîãî, íà ìåñòå, ãäå íàõîäèëàñü ñòàðàÿ, ïîñòðîåíà áûëà íîâàÿ, è òî Íàñòîÿòåëü Ìàòèàøü, ïîòîìó ïðîñèë Âåëèêàãî Êíÿçÿ î âîçîáíîâëåíèè ïåðâîíà àëüíîé ïðèâèëåãèè, òî ïðåæíèÿ ïðåäìåñòíèêè åãî çàòåðÿíû, à Åïàðõèàëüíûé Åïèñêîï ìåäëèò îñâÿùåíèåì íîâîïîñòðîåííîé öåðêâè Àëåêñàíäð, âîçîáíîâëÿÿ ïðåæíiÿ ïîæàëîâàíèÿ, ïîäòâåðäèë ïðèíàäëåæíîñòü ê Áåëüñêîé öåðêâè ìåñò, íà êîòîðûõ ïîñòðîåíà öåðêîâü, ñ êëàäáèùàìè, ó èëèùåì, äîìîì äëÿ ó åíiÿ Ðèìñêî-Êàòîëè åñêèõ ñâÿùåííèêîâ, ñòðîåíèÿìè çàíèìàåìûìè Íàñòîÿòåëåì, îãîðîäîì, è âîîáùå âñåãî òîãî, òî ñîñòàâëÿëî öåðêîâíóþ ñîáñòâåííîñòü; ïîäòâåðäèë ïðèíàäëåæíîñòü äåðåâåíü Ïóëüñû è Êîëáû (ïîñëåäíÿ óæå íå ñóùåñòâóåò), ñ èõ êðåñòüÿíàìè, ðàâíî êàê è ïàõîòíûõ ïîëåé è ëóãîâ çà Êîòîâè àìè, à òàêæå äåñÿòèííóþ äàíü èç íåêîòîðûõ êàçåííûõ è îáûâàòåëüñêèõ èìåíèé òàãîæ ïðèõîäà, è ñâîáîäíóþ ëîâëþ ðûáû íà ðåêå Áÿëîé, ïðè ãîðîäå è äåðåâíå Íàêîëÿíêàõ (òåïåðü òîæå íåñóùåñòâóþùåé); ïîäòâåðäèë ïëàòåæ â ïîëüçó Íàñòîÿòåëÿ: îò äîìîõîçÿåâ Êàòîëèêîâ â ãîðîäå ïî 4 ãðîøà â ãîä (îêîëî 30 ê. ñåð.), à îò æèëüöåâ ïî 2 ãðîøà (ìîæåò áûòü âìåñòî äåñÿòèíû, êîòîðîé ãîðîä 56
íèêîãäà íå äàâàë), äà ê ñóììå 3 êîï øèðîêèõ Ïðàæñêèõ ãðîøåé, ïîëó- àâøåéñÿ Íàñòîÿòåëåì ñ ãîðîäîâûõ êàð åì, Âåëèêîìó Êíÿçþ ïðèíàäëåæàùèõ, äîáàâèë ïëàòåæ åùå ïî 2 êîïû òàêèõ æå ãðîøåé XIII ; íàêîíåö, äîçâîëèâ ñâîáîäíûé ïåðåìîë çåðíà â Êíÿæåñêîé ìåëüíèöå, ïîâåëåë, òîáû èç ýòîé ìåëüíèöû åæåìåñÿ íî äàâàòü Íàñòîÿòåëþ íåêîòîðîå êîëè åñòâî (êîðåö) ìóêè. Ýòîò-ïîñëåäíèé äîõîä áûë îòíÿò ïðèâèëåãèåþ, äàííîþ â ñëåäóþùåì 1493 ãîäó, 2 íîÿáðÿ, â Âèëüíå; íî âìåñòî òîãî Àëåêñàíäð ïîçâîëèë Íàñòîÿòåëþ ïîñòðîèòü ìåëüíèöû â äåðåâíå Ïèëüñàõ, íà ðå êå Æàáåé. Ñèãèçìóíä I, â Êðàêîâå, 1512 ãîäà, â ñòðàñòíóþ ïÿòíèöó ïîäòâåðäèâ îáå âûøåñêàçàííûÿ ïðèâèëëåãèè, äëÿ óìíîæåíèÿ äîõîäà Íàñòîÿòåëÿ, ïîçâîëèë åìó ñâåðõ òîãî ïîñòðîèòü äâå êîð ìû è ñåëèòü ëþäåé íà öåðêîâíûõ çåìëÿõ. Êðîìå óïîìÿíóòûõ òðåõ, Ñèãèçìóíä äàë åùå åòûðå äðóãèÿ (1512, 1522, 1530 è 1536 ãîäîâ), à Ñèãèçìóíä-Àâãóñò äâå (1561 è 1563 ãîäà) ïðèâèëëåãèè, êîòîðûìè óòâåðæäåíà äåñÿòèííàÿ äàíü, ïî êîïå õëåáà ñ óâîëîêè (19 äåñÿòèí 2,100 êâ. ñàæåí) îò æèòåëåé êàçåíííîé äåðåâíè Ãðàáîâåö, ïîæàëîâàíû íîâûÿ çåìëè è ïîäòâåðæäåíû ïðåæíèå äåêðåòû â ïîëüçó öåðêâè. Çàòåì, äàâàëè-ëè Êîðîëè åùå êàêèÿ äðóãèÿ ïðèâèëåãèè Áåëüñêîé öåðêâè, íåèçâåñòíî; ïî êðàéíåé ìåðå, ïîñëå ïîñëåäíÿãî ñåðäèíåíèÿ Ëèòâû ñ Ïîëüøåþ, íåò î òîì íèêàêèõ ñâåäåíèé â öåðêîâíûõ àêòàõ. Òàê-êàê Áåëüñêàÿ öåðêîâü, èìåÿ ïðåæäå îêîëî 40 êðåñòüÿíñêèõ äâîðîâ â äåðåâíÿõ Ïóëüñû, Ñàìóëêè, Ìèñþêè, è ïðè ìåëüíèöå â Êîëáàõ, áûëà íàäåëåíà èìåíèÿìè ëó øå äðóãèõ öåðêâåé íà Ïîäëÿñüå XIV, òî è íåóäèâèòåëüíî, òî íàñòîÿòåëÿìè åÿ áûëè èíîãäà Ïðåëàòû è çíàòíûÿ äóõîâíûÿ ëèöà â Ãîñóäàðñòâå. Äî 1535 ãîäà, èñïîëíåíèå öåðêîâíûõ îáÿçàííîñòåé è òðåá ïî ïðèõîäó (cura animarum) âîçëîæåíî áûëî íà Áåëüñêàãî Íàñòîÿòåëÿ; íî êàê îí, îòïðàâëÿÿ â òîæå âðåìÿ âûñøèÿ äóõîâíûÿ èëè ãðàæäàí- XIII XIV Â öàðñòâîâàíèå ßíà-Àëüáðåõòà â Ïîëüøå è Àëåêñàíäðà â Ëèòâå øèðîêèé Ïðàæñêèé âêëþ àë â ñåáå 8 ê. ñåð.: ïîýòîìó 5 êîï ýòèõ ãðîøåé ñîîòâåòñòâóþò 24 ð. ñåð. Ýòè äåðåâíè îòîáðàíû ó Áåëüñêîé öåðêâè åùå Ïðóññêèì Ïðàâèòåëüñòâîì êîòîðîå íàçíà èëî âìåñòî íèõ äåíåæíîå æàëîâàíüå äëÿ íàñòîÿòåëåé. Îñòàâëåíà ëèøü â ðàñïîðÿæåíèè èõ ïðè äåðåâíå Ïóëüñàõ äåðåâÿííàÿ àñîâíÿ ïîä íàçâàíèåì Ñâ. Ñòàíèñëàâà êîòîðàÿ ñóùåñòâîâàëà óæå ïðåæäå 1688 ãîäà. 57
Obraz Ukrzy owania Chrystusa z koœcio³a farnego ufundowany w 1635 r. przez pisarza bielskiego Stanis³awa Kuleszê; klêczy jego ona Hanna Kad³ubowska, zmar³a w 1620 r. 58
ñêèÿ îáÿçàííîñòè, íå âñåãäà ìîã æèòü â ñâîåì ïðèõîäå, òî Ëóöêèé Åïàðõèàëüíûé Ýïèñêîï, Êíÿçü Îëüøàíñêèé Ïàâåë, äîëã ýòîò â òîìæå 1535 ãîäó ïîðó èë Ïîìîùíèêàì Íàñòîÿòåëåé, êîòîðûå ïî òè äî êîíöà ÕVIII âåêà èìåëè â ïîìîùü ñåáå ïî íåñêîëüêó âèêàðíûõ. Êòî èìåííî áûëè Íàñòîÿòåëè äî 1492 ãîäà, íåèçâåñòíî; íî ñ òîãî ãîäà ïî íàñòîÿùåå âðåìÿ áûëî èõ 23, à èìåííî: 1) îêîëî 1492 è äî 1512 ãîäà Ìàòèàø; 2) ñ 1512 Ìàðòèí Äóõíèöêèé, èëè Äóøíèöêèé, Âèëåíñêèé Êàíîíèê, Äîêòîð Ìåäèöèíû è Èçÿùíûõ Èñêóññòâ è Êîðîëåâñêèé Ôèçèê; 3) ñ 1522 Ëóêà Êñåíæïîëüñêèé; 4) äî 1535 Ôëîðèàí óðèëî, Êðàêîâñêèé Êàíîíèê; 5) ñ 1536 Ñåâàñòèàí Áðàíèöêèé, Êîðîííûé Ðåôåðåíäàðèé; 6) îêîëî 1561 Èâàí Èñêàðñêèé, Âàðøàâñêèé Áëàãî èííûé, Âèëåíñêèé Êàíîíèê, Íàñòîÿòåëü Íîâîãðóäñêîé öåðêâè è Ïðîïîâåäíèê Êîðîëåâñêèé; 7) ïåðåä 1589 è äî 1604 Ãàñïåð Ñàäëîõà, èëè Øàäëîâñêèé, Íàñòîÿòåëü Ãàðâàëüñêèé è Îñåöêèé, Ñåêðåòàðü Êîðîëåâñêèé; 8) ñ 1604 Ñòàíèñëàâ-Ãèàöûíò Áîëñê, â-ïîñëåäñòâèè Âàðøàâñêèé Êàíîíèê; 9) ñ 1624 Íèêîëàé Êðàñíîâñêèé, ìîíàõ Ôðàíöèñêàíñêàãî Îðäåíà, Ñåêðåòàòðü Êîðîëåâñêèé; îòêàçàâ ñâîå ìåñòî äðóãîìó, îí áûë ïîòîì Êîðíîâñêèì Àðõèìàíäðèòîì; 10) ñ 1641 Íèêîëàé Äóíèí, Ãíåçíåíñêèé Êàíîíèê; 11) îêîëî 1644 Êðèøòîô Îïàöêèé, Ëþáëèíñêié Àðõèäèàêîí; 12) îêîëî 1670 Èâàí Ìàòóøîâñêèé, Êîðîííûé Ðåôåðåíäàðèé; 13) îêîëî 1678 ßêîâ Ýâåéëàðä, Íàñòîÿòåëü Âàðøàâñêîé öåðêâè Ñâ. Êðåñòà; 14) ñ 1688 Íèêîëàé Òîìèñëàâñêèé, Âàðøàâñêèé Áëàãî èííûé; 15) äî 1728 Êàçèìèð, èç Òåí èíà, Îññîëèíñêèé, Êðàêîâñêèé Êàíîíèê, Êàíòîð Ñàíäîìèðñêèé; 16) ñ 1728 Íèêîëàé Äåìáîâñêèé, Ïëîöêèé è Âàðøàâñêèé Êàíîíèê, Ñåêðåòàðü Êîðîëåâñêèé, â ïîñëåäñòâèè Êàìåíåöêèé Åïèñêîï; 17) ñ 1737 Ìèõàèë Ìàëàõîâñêèé, Êàìåíåöêèé, à ïîòîì Ëóöêèé Êàíîíèê è Áðåñòñêèé Áëàãî èííûé; óìåð â Áåëüñêå 1756 ãîäà; 18) ñ 1756 Èâàí Øèéêîâñêèé, Ëóöêèé Êàíîíèê è Ñõîëàñòèê, íàñòîÿòåëü Ìèëåé èöêîé öåðêâè; óìåð â Áåëüñêå 15 äåêàáðÿ 1797 ãîäà; 19) ñ 1800 Èãíàòié Îòîöêèé; óñòðàíåí îò ìåñòà â 1806 ãîäó; 20) ñ 1806 Èâàí Õèëüêåâè, åùå ñ 1788 Áåëüñêèé Âèêàðíûé Ñâÿùåííèê; áûë ñïåðâà Àäìèíèñòðàòîðîì, à Íàñòîÿòåëåì óòâåðæäåí â 1813 ãîäó; óìåð 14 èþëÿ 1816 ãîäà; 21) ñ 1816 Êàçèìèð Êóáàòîâñêèé, Áåëîñòîöêèé Àðõèäèàêîí, Äîê- 59
òîð Îáîèõ Ïðàâ è Áîãîñëîâèÿ, Êèåâñêèé Êàíîíèê, Ïðèîð Ìèññè îíåðñêàãî ìîíàñòûðÿ â Áåëîñòîêå è Íàñòîÿòåëü òàìîøíÿãî ïðèõîäà; 22) ñ 1821 Àëåêñàíäð Áîðæèì; 23) ñ 1827 Èâàí Èçáèöêèé, Áåëüñêèé Áëàãî èííûé, íûíåøíèé Íàñòîÿòåëü. Ïåðâîíà àëüíî öåðêîâü ýòà áûëà äåðåâÿííàÿ, è äâàæäû ñíîâà îòñðàèâàëàñü: ïåðâûé ðàç â 1492 ãîäó ïðè Íàñòîÿòåëå Ìàòèÿøå, à ïîòîì â 1670 ãîäó ñòàðàíèåì Íàñòîÿòåëÿ Ìàòóøåâñêàãî. Âåðîÿòíî, â ñàìîì êðàþ òðóäíî áûëî èìåòü õîðîøèõ ìàñòåðîâûõ, êîãäà â 1679 ãîäó äëÿ ïåðåäåëêè è ïî- èíêè öåðêâè íóæíî áûëî ïðèçûâàòü èõ èç îêðåñòíîñòåé Ëþáëèíà. Ñïóñòÿ ñòî ëåò ïîñëå âòîðè íîé îòñòðîéêè åÿ, â 1770 ãîäó, Ãåòìàí Êëèìåíò Áðàíèöêié ñîáñòâåííûì èæäèâåíèåì âåëåë ñäåëàòü ïîä íåþ êàìåííûå ôóíäàìåíòû è òðè ñêëåïà. Íàêîíåö, ñòàðàíèåì îñòàâøåéñÿ ïîñëå íåãî âäîâû, Åëèñàâåòû (óðîæäåííîé Ïîíÿòîâñêîé) Áðàíèöêîé Ñòàðîñòèíû Áåëüñêîé, â ìàðòå 1783 ãîäà äåðåâÿííàÿ öåðêîâü áûëà ðàçîáðàíà, è èæäèâåíèåì åÿ, ïðè ïîñîáèè ãîðîäñêèõ âëàñòåé, â âåñüìà êîðîòêîå âðåìÿ, â òå åíèå øåñòè ìåñÿöåâ, âîçäâèãíóòà êàìåííàÿ, â êîòîðîé 1 íîÿáðÿ 1783 ãîäà ñîâåðøåíî áûëî â ïåðâûé ðàç áîãîñëóæåíèå. Öåðêîâü ýòà, äîâîëüíî îáøèðíàÿ è ñâåòëàÿ, ïîñòðîåíà â íîâîì âêóñå, áåç áàøåí, âìåùàåò ïÿòü àëòàðåé, èç êîòîðûõ â ãëàâíîì íàõîäèòñÿ îáðàç Ïðåñâÿòûÿ Áîãîðîäèöû, à â áîêîâûõ, ïî ïðàâîé ñòîðîíå îáðàç Ñâ. Àíòîíèÿ, à â ëåâîé Ñïàñèòåëÿ, ïèñàííûå æèâîïèñöåì Ìèðèñîì. Îíà óêðàøåíà åòûðíàäöàòüþ êîëîííàìè òîñêàíñêàãî ñòèëÿ, è åòûðìüÿ òàêèìèæå êîëîííàìè ïðè ãëàâíîì àëòàðå; ñâîäîâ îäíàêîæå íåò, íî âìåñòî èõ øèðîêié, ïîëóêðóãëûé ïîòîëîê. Â 1816 ãîäó, Àäìèíèñòðàòîð öåðêâè, ìîíàõ Äîìèíèêàíñêàãî Îðäåíà Íèêîëàé Àíäðóøêåâè, íà ïîæåðòâîâàííûå ïðèõîæàíàìè äåíüãè, âìåñòî ñòàðàãî îðãàíà, ïîñòàâèë íîâûé, ñäåëàííûé â Âàðøàâå. Â 1819 ãîäó êëàäáèùå îãðàæäåíî êàìåííûì çàáîðîì, íà ïîæåðòâîâàííûÿ Êàðëîì Ìèõàëüñêèì 9,000 çëîòûõ. Â 1843 ãîäó, ñòàðàíèåì íûíåøíÿãî Íàñòîÿòåëÿ, ïðè ïîñîáèè ïðèõîæàí, âîçëå öåðêâè ïîñòðîåíà êàìåííàÿ êîëîêîëüíÿ, íà êîòîðîé ïîâåøåí áîëüøîé êîëîêîë, ïðåæäå ïðèíàäëåæàâøèé Êàðìåëèòàì: êîëîêîë ýòîò, êàê ñâèäåòåëüñòâèåò íàäïèñü íà íåì, êóïëåí íà äåíüãè, ïîæåðòâîâàííûÿ Àëåêñàíäðîì Áîãóøåì è Áåëüñêèìè ïðèõîæàíàìè. 60
Áåëüñêàÿ öåðêîâü ïðèíàäëåæèò ê ïÿòîìó ðàçðÿäó. èñëî ïðèõîæàí åÿ: ìóæåñêîãî ïîëà 1995, æåíñêàãî 2002; âñåãî 4197 äóø. Â àðõåîëîãè åñêîì îòíîøåíèè, áåëüñêàÿ öåðêîâü íå ïðåäñòàâëÿåò òåïåðü íè åãî ëþáîïûòíàãî, èñêëþ àÿ àðõèâà, â êîòîðîì õðàíÿòñÿ äðåâíèÿ äèïëîìû è äðóãèå àêòà. Â îäíîé êíèãå, â êîòîðîé çàïèñàíû êîïèè ñ äèïëîìîâ, åñòü è êðàòêîå õðîíîëîãè åñêîå îïèñàíiå ãëàâíåéøèõ ñîáûòèé, êàñàþùèõñÿ äî öåðêâè. Îïèñàíèå ýòî íà àòî ñ 1688 ãîäà ìåñòíûìè Íàñòîÿòåëÿìè, èëè çàñòóïàâøèìè èõ ìåñòî, äîâåäåíî äî ïîñëåäíèõ âðåìåí è òîëüêî âî âðåìÿ ìîðîâîé ÿçâû íå áûëî ïðîäîëæàåìî. Ìåæäó öåðêîâíûìè àêòàìè íàõîäèòñÿ êîïèÿ ñ áóëëû Ïàïû Íèêîëàÿ V, îò 1449 ãîäà, ïèñàííàÿ íà ïåðãàìåíòå: ïðåäìåò åÿ ñîñòàâëÿåò èçâåùåíèå î øåñòîì âñåîáùåì Þáèëåå, êîòîðûé, áåç ñîìíåíèÿ â Áåëüñêîé öåðêâè áûë ïðàçäâîâàí. Ïîäîáíûÿ òîðæåñòâà, ïðîèñõîäÿùèÿ â Ðèìñêî-Êàòîëè åñêîé Öåðêâè ïî èñòå åíèè êàæäàãî ïîëóâåêà íà èíàÿ ñ 1300 ãîäà, âåðîÿòíî ïðàçäóåìû áûëè â Áåëüñêå êàê â íà àëå, òàê è â ïîëîâèíå ÕVI âåêà; íî öåðêîâíàÿ ëåòîïèñü, íà àòàÿ åäâà â êîíöå ÕVII ñòîëåòèÿ, óïîìèíàåò òîëüêî î ðåçâû àéíîì Þáèëåå â 1694 ãîäó, è î äâóõ îáûêíîâåííûõ, ñîâåðøåííûõ â Áåëüñêå: â 1701 ãîäó Èåçóèòàìè, à â 1770 ãîäà Òèêîöèíñêèìè Ìèññèîíåðàìè. Ó èëèùå ïðè ñîáîðíîé öåðêâè îñíîâàíî, âåðîÿòíî, â îäíî âðåìÿ ñ íåþ. Â èíñòðóêöèè 1672 ãîäà, äàííîé Áåëüñêîìó äóõîâåíñòâó, ñêàçàíî, òî çàâåäûâàþùèé ó èëèùåì, îáó àÿ äåòåé, äîëæåí çàáîòèòüñÿ î áëàãî åñòèè è õîðîøåì ïîâåäåíèè âîñïèòàííèêîâ è çíàêîìèòü èõ ñ öåðêîâíûìè îáðÿäàìè, à îðãàíèñò äîëæåí ó èòü èõ öåðêîâíîìó ïåíèþ. Â 1706 ãîäó, íàñòàâíèê è îðãàíèñò, êîòîðûé, êàê âèäíî, èñïîëíÿë îáå äîëæíîñòè âìåñòå, ïîëó àë, èç öåðêîâíûõ äîõîäîâ, ïî 80 çëîòûõ (15 ð. ñåð.) â ãîä. Â 1769 ãîäó ïîñòðîåí áûë íîâûé ó èëèùíûé äîì, â êîòîðîì ïîìåùàëèñü íàñòàâíèê è íàñòàâíèöà, ñ îòäåëåíèåì îñîáûõ êîìíàò äëÿ ìàëü èêîâ è äåâóøåê. Ó èëèùå ýòî ñóùåñòâîâàëî äî íàøèõ âðåìåí, è çàêðûòî óæå ñ ó ðåæäåíèåì íîâàãî Ïðèõîäñêàãî Äâóõêëàñíàãî Ó èëèùà, ïîäâåäîìñòâåííàãî Äèðåêöèè È èëèù Ãðîäíåíñêîé ãóáåðíèè. Ó èëèùå ýòî ïîìåùàåòñÿ â êàìåííîì äîìå, ïîñòðîåííûì Ïðóññêèì æå Ïðàâèòåëüñòâîì äëÿ ãî- 61
Rysunek koœcio³a pokarmelickiego z 1844 roku 62
ðîäñêàãî æå ó èëèùà. Íà ìåñòå, çàíèìàåìîì íûíå ýòèì äîìîì, áûëà áîãàäåëüíÿ ìîíàõîâ Êàðìåëèòîâ. Êàê ïðè ïðàâîñëàâíûõ, òàê è ïðè êàòîëè åñêèõ öåðêâàõ, Ïðóññêîå Ïðàâèòåëüñòâî çàïðåòèëî õîðîíèòü ìåðòâûÿ òåëà, è äëÿ êëàäáèù íàçíà åíî áûëî çà ðåêîþ Ëþáêîþ îñîáîå ìåñòî, ðàçäåëÿâøååñÿ ïðåæäå íà åòûðå àñòè: äëÿ Êàòîëèêîâ, Óíèÿòîâ, Ïðàâîñëàâíûõ è Ëþòåðàí. Ñïåðâà âîêðóã ýòèõ êëàäáèù áûëà îãðàäà; íî êàê îíà òåïåðü íå ñóùåñòâóåò, òî íàäãðîáíûå ïàìÿòíèêè, êðåñòû è ïîñàæåííûÿ íà êëàäáèùàõ äåðåâüÿ, åæåãîäíî èñòðåáëÿþòñÿ ñêîòîì è ðóêàìè äåðçêèõ ëþäåé. àñîâíÿ ñâ. Ìàðòèíà ñ Áîãàäåëüíåþ Ïðè âõîäå ñ Áàçàðíîé-Ïëîùàäè, ïî ïðàâîé ñòîðîíå Ëèòîâñêîé Óëèöû ïðè ðó üå Ñåðåä, ñòîÿëà íåêîãäà áîãàäåëüíÿ äëÿ íèùèõ ñ àñîâíåþ Ñâ. Ìàðòèíà. Äðåâíåéøèå äîêóìåíòû, îòíîñÿùèåñÿ ê ýòîìó çàâåäåíèþ, êîòîðûå ìû òåïåðü èìååì, èçäàíû Íóíöèÿìè: Ãîðäèåíñêèì Åïèñêîïîì Çàõàðèåì, 6 ôåâðàëÿ 1521 ãîäà, â Âèëüíå, è Ìîíòå-Ðåãàëüñêèì Åïèñêîïîì Âèêåíòèåì, â äåêàáðå 1575 ãîäà, â Ïîçíàíè. Ïåðâûì èç íèõ îáåùàëîñü îòïóùåíèå ãðåõîâ âñåì, êîòîðûå áóäóò ñïîñîáñòâîâàòü ïîñòðîéêå áîãàäåëüíè è ïðèìóò ó àñòèå â ñîäåðæàíèè íèùèõ, â íåé ïîìåùåííûõ; âòîðîé ïîÿñíÿåò îáÿçàííîñòè, ïðàâà è äîõîäû çàâåäûâàþùàãî áîãàäåëüíåþ, êîòîðûì, ïî ñìûñëó óñòàâà Êîðîëÿ Ñèãèçìóíäà-Àâãóñòà (íå íàõîäÿùàãîñÿ â àêòàõ), äîëæåí áûòü ìåñòíûé âèêàðíûé ñâÿùåííèê, êàê áûâàëî ïðåæäå. Èç ïîñëåäíÿãî äîêóìåíòà óçíàåì, òî áîãàäåëüíÿ áûëà îñíîâàíà Ñèãèçìóíäîì I, ñëåäîâàòåëüíî óæå ïîñëå 1506 ãîäà; ê áîãàäåëüíå ïðèíàäëåæàëà àñîâíÿ Ñâ. Ìàðòèíà; êðîìå äîáðîõîòíûõ ïîæåðòâîâàíèé, ñîäåðæàíèå åÿ áûëî îáåçïå åíî äîõîäàìè ñ âîäÿíîé ìåëüíèöû Êèùèí, íà ðå êå Áÿëîé, è äîõîäàìè ñ çåøëè, íàçûâàåìîé Âîõíîâùèçíà; çàâåäûâàþùèé áîãàäåëüíåþ ïîëó àë çà òðóäû ñâîè ñ Êîðîëåâñêèõ êîð åì â Áåëüñêå 2 êîïû Ëèòîâñêèõ ãðîøåé, ñà ñòîëüêîæå äîõîäà ñ ìåëüíèöû, ê áîãàäåëüíå ïðèíàäëåæàâøåé; ñòàëî áûòü, 13 ð. 58 ê. ñåð. Öåðêîâíàÿ ëåòîïèñü åùå äî 1700 ãîäà óïîìèíàåò î áîãàäåëüíå Ñâ. Ìàðòèíà; íî â 1707 ãîäà óæå íåâèäíî áûëî íà ýòîì ìåñòå íè àñîâíè, íè 63
áîãàäåëüíè. Ïî ïåðåìåùåíèè íèùèõ ê Ñîáîðíîé öåðêâè, ãäå è òåïåðü åñòü äëÿ íèõ ïðèþò, õîòÿ â ìåíüøåì, åì ïðåæäå îáúåìå, è ôóíäóøè ýòîãî çàâåäåíèÿ ïðèñîåäèíåíû ê Ñîáîðíîé öåðêâè. Ìåñòî, íà êîòîðîì áûëî êëàäáèùå Ñâ. Ìàðòèíà, ïîñðåäñòâîì çàìåíà çåìëè, ïåðåøëî âî âëàäåíèå àñòíûõ ëèö, è èìè çàñòðîåíî. Öåðêîâü ñ Êàðìåëèòñêèì Ìîíàñòûðåì Ìåæäó Êíûøèíñêîþ ( òî íûíå Áåëîñòîöêàÿ) è Ëèòîâñêîþ óëèöàìè, åñòü öåðêîâü è ìîíàñòûðü, ïðèíàäëåæàâøèå ïðåæäå ìîíàõàì Êàðìåëèòàì. Êàðìåëèòû ââåäåíû â Áåëüñêå â 1643 ãîäó, Ïðèäâîðíûì Ìàðøàëîì, Áåëüñêèì Ñòàðîñòþ, Àäàìîì Êàçàíîâñêèì. Êîðîëü ßí-Êàçèìèð ïðèâèëåãèÿìè, äàííûìè 1660 è 1662 ãîäà, îáåçïå èë ýòèì ìîíàõîâ èõ ïðàâà, ñâîáîäó è ñîáñòâåííîñòü. Ïåðâîíà àëüíûÿ ìîíàñòûðñêèÿ ñòðîåíèÿ è öåðêîâü áûëè äåðåâÿííûÿ, è ñóùåñòâîâàëè â òàêîì âèäå äî 1784 ãîäà, êîãäà, îò âîçíèêøàãî íà Äóáèöêîé-Óëèöå ïîæàðà, âìåñòå ñ ìíîãèìè äðóãèìè äîìàìè, ñîâåðøåííî ñãîðåëè. Â íåïðîäîëæèòåëüíîì âðåìåíè ïîñëå ýòîãî, Ðåãåíò çåìëè Áåëüñêîé, Àëåêñàíäð Áîãóø, âûñòðîèë äëÿ Êàðìåëèòîâ êàìåííûé ìîíàñòûðü è êàìåííóþ öåðêîâü; íî ïî ïðè èíå ñìåðòè îñíîâàòåëÿ, íåêîòîðûÿ ðàáîòû ñíàðóæè öåðêâè íå áûëè îêîí åíû. Êîãäà Ïðóññêîå Ïðàâèòåëüñòâî ïåðåâåëî Êàðìåëèòîâ â Âîíñîâ, öåðêîâü èõ âðåìåííî áûëà îòäàíà Óíèÿòàì, êîòîðûå â ñâîåé Âîñêðåñåíñêîé öåðêâè, ãðîçèâøåé ïàäåíèåì, íå ìîãëè ñîâåðøàòü áîãîñëóæåíèÿ; ìîíàñòûðü-æå, ïîñòðîåííûé êâàäðàòîì, â âîñòî íîé àñòè êîòîðàãî íàõîäèòñÿ öåðêîâü ïîñòóïèë â âåäåíèå Ïðàâèòåëüñòâà. Òåïåðü â ýòîì îäíîýòàæíîì çäàíèè ïîìåùàþòñÿ Óåçäíîå Êàçíà åéñòâî, Çåìñêèé Ñóä è Îñòðîã, à â öåðêâè Ïîëêîâîé Öåéõãàóç; íî åñòü ïðåäïîëîæåíèå îòâåñòè ýòî çäàíèå ïîä Ñóïðàñëüñêîå Äóõîâíîå Ó èëèùå. Ïî ñîîðóæåíèè â íåäàâíåå âðåìÿ íîâîé Âîñêðåñåíñêîé öåðêâè, ïåðåíåñåíû òóäà âñå îáðàçà, íàõîäèâøååñÿ â Êàðìåëèòñêîé; ìåæäó íèìè äîñòîèí âíèìàíèÿ îáðàç Ñâ. Àíòîíèÿ-Ïàäóàíñêàãî, íàïèñàííûé, êàê óâåðÿþò, åõîâè åì. Ïðè öåðêâè, ïðèíàäëåæàâøåé Êàðìåëèòàì, íà óãëó óëèö Áåëîñòîöêîé è Ëèòîâñêîé, åñòü ìàëåíüêàÿ àñîâíÿ ñ äåðåâÿííîþ ñòàòóåé Ñâ. Èîàííà- Íåïîìóêà, êîòîðàÿ ñóùåñòâîâàëà åùå äî ïîæàðà 1784 ãîäà. 64
XV ÐÀÒÓØÀ Ñóùåñòâóåò â Áåëüñêå, âåðîÿòíî, ñî âðåìåíè ñîâåðøåííàãî ââåäåíèÿ â êðàþ Ìàãäåáóðãñêèõ èëè Òåâòîíñêèõ ïðàâ, ñëåäîâàòåëüíî ñ êîíöà ÕV âåêà. Çäàíèå ýòî, êàê è òåïåðü, íàõîäèëîñü ïîñðåäè Áàçàðíîé Ïëîùàäè, íî ñïåðâà áûëî äåðåâÿííîå. Êîãäà æå, âñëåäñòâèå êîíñòèòóöèè 1768 ãîäà, ñóäåáíûå àêòû èç Áðàíñêà è Ñóðàæà äîëæíî áûëî ïåðåâåçòü â ãîðîä Áåëüñê, êóäà âìåñòå ñ òåì èìåëè áûòü ïåðåâåäåíû è Ñóäû Çåìñêèå XV, à Ñòàðîñòå ïîðó åíî áûëî ïðèèñêàòü äëÿ ïîìåùåíèÿ ýòèõ àêòîâ óäîáíîå ìåñòî; òîãäà Ãåòìàíøà Áðàíèöêàÿ ïðåäëîæîëà ãîðîäó, â 1775 ãîäó, ïðèíÿòü ó àñòèå â ïîñòðîåíèè çäàíèÿ íà ýòîò ïðåäìåò, êîòîðîå âìåñòå ñëóæèëî áû óêðàøåíèåì ãîðîäó. Âñëåäñòâèå òîãî ïîëîæåíî áûëî, âìåñòî äåðåâÿííîé Ðàòóøè, Íåñìîòðÿ íà îçíà åííîå ïîâåëåíèå àêòû ýòè íèêîãäà íå áûëè ïåðåâåçåíû â Áåëüñê; à Çåìñêèå Ñóäû ïî ñëó àþ Áàðñêîé Êîíôåäåðàöèè è êâàðòèðîâàíèÿ èíîñòðàííûõ âîéñê åäâà òîëüêî â 1775 ãîäó îòêðûëè ñâîè äåéñòâèÿ êàê óäîñòîâåðÿþò àêòû ðàçðåøåííûõ äåë. Ñóäû ýòè ñóùåñòâîâàëè â Áåëüñêå äî 1791 ãîäà êîãäà íîâàÿ ïîñëåäîâàâøàÿ òîãäà êîíñòèòóöèÿ óíè òîæèâ ïðåæíèå Çåìñêèå è Ãðàäñêèå Ñóäû è âìåñòî èõ ó ðåäèâ îáùèå Ñóäû Çåìñêèå ìåñòîì äëÿ ñèõ-ïîñëåäíèõ â Áåëüñêîé çåìëå íàçíà èëà ãîðîä Òèêîöèí; îäíàêîæ èç àêòîâ âèäíî òî ýòè ñóäû ïðîèñõîäèëè íå â Òèêîöèíå à â Áðàíñêå êóäà è àðõèâ Áåëüñêàãî Çåìñêàãî Ñóäà áûë ïåðåâåçåí. Ïî ðàñïîðÿæåíèþ âûñøàãî Íà àëüñòâà ïîñëåäîâàâøåìó â 1845 ãîäó àêòû ñóäåáíûõ ìåñò èç Äðîãè èíà è Áðÿíñêà áóäóò ïåðåâåçåíû â Áåëüñê ãäå îíè êàê â óåçäíîì ãîðîäå äîëæíû íàõîäèòüñÿ. Ñ àêòàìè Äðîãè èíñêèìè ñîåäèíåíû àêòû ãîðîäà Ìåëüíèêà à ñ Áðÿíñêèìè ãîðîäîâ Ñóðàæà è Áåëüñêà. Äðîãè èíñêèå çåìñêèå àêòû íà èíàþòñÿ ñ 1474 à ãîðîäñêèå ñ 1528 ãîäà; Ìåëüíèöêèå ãîðîäñêèå ñ 1551, à çåìñêèå òîëüêî ñ 1765 ãîäà. Ïðè áëèæàéøåì ðàçñìîòðåíèè äîêóìåíòîâ íàçûâàåìûõ «äóäêàìè» (òî-åñòü äîêóìåíòîâ Ðóññêèõ ïèñàííûõ â ïîëëèñòà) ìîæåòáûòü îêàçàëîñü-áû òî àêòû ãîðîäà Äðîãè èíà ïðîñòèðàþòñÿ è äàëåå 1474 ãîäà. Âîîáùå â Äðîãè èíñêîì àðõèâå íàõîäèòñÿ êíèã è ñâÿçîê áóìàã èñëîì 1565. Àêòû ãîðîäà Áðÿíñêà íà èíàþòñÿ ñ 1412 ãîäà; íî àñòü èõ â òîì èñëå ñàìûå äðåâíèå âî âðåìÿ ïîæàðà 1709 ãîäà ñãîðåëè âìåñòå ñ Ðèìñêî-Êàòîëè åñêîþ öåðêîâüþ ãäå õðàíèëèñü. Âåðîÿòíî â òîæå âðåìÿ ñãîðåëè è àêòû Ãàøòîëüäà êîòîðûå ñ 1607 ãîäà âåëåíî áûëî ïåðåâåçòü èç Ðàéãðîäà Ãîíèîíäçà è Òûêîöèíà â Áåëüñê. Èç îñòàâøèõñÿ Áðÿíñêèõ äðåâíåéøèå ñóòü àêòû ãîðîäñêè ñ 1537 ãîäà ïîñëå íèõ çåìñêèå Ñóðàæñêèå ñ 1544, à ïîòîì çåìñêèå Áðÿíñêèå ñ 1751 è çåìñêèå Áåëüñêèå ñ 1775 ãîäà. Âñåõ êíèã è ñâÿçîê áóìàã â Áðÿíñêîì àðõèâå èñëîì 1119. 65
Ulica Rynkowa na pocz¹tku dwudziestego stulecia; fotografia z 1915 r. 66
ïîñòðîèòü êàìåííóþ, â êîòîðîé ìîæíî áûëî áû ïîìåñòèòü íå òîëüêî äâîðÿíñêèé àðõèâ çåìëè Áåëüñêîé, íî è âñå ãîðîäñêèÿ ïðèñóòñòâåííûÿ ìåñòà. Íà ýòîò ïðåäìåò Ãåòìàíøà Áðàíèöêàÿ ïîæåðòâîâàëà íóæíîå êîëè åñòâî êèðïè à è åðåïèöû; êàçíà îòïóñòèëà èç Êîðîëåâñêàãî ëåñà ñòðîåâîå äåðåâî; à ãîðîä, ñ æèòåëÿìè ïðåäìåñòèé, ïðèíÿë íà ñåáÿ äîñòàâêó ìàòåðèàëîâ, ïîêóïêó èçâåñòè è æåëåçà, óäîâëåòâîðåíèå ïëàòåæåì ðåìåñëåííèêîâ, äîñòàâëåíèå â ïîìîùü èì ðàáîòíèêîâ, è íàêîíåö, äàæå ñâîè êèðïè è, äëÿ îáæèãàíèÿ êîòîðûõ îáûâàòåëè ïðåäìåñòèé äîñòàâèëè 3000 âîâîç äðîâ, êàê ýòî âèäíî èç ðåøåíèÿ Àññåñîðèè Êîðîííîé â 1786 ãîäó. Íà ïîêðûòèå âñåõ ýòèõ ðàñõîäîâ, ãîðîä óïîòðåáëÿë â òå åíèå íåñêîëüêèõ ëåò àêöèçíûé ñáîð, à êàê åãî íåäîñòàâàëî, òî çàíèìàë äåíüãè. Òàêèì îáðàçîì, â 1779 ãîäó ïîñòðîåíà êàìåííàÿ Ðàòóøà ñ áàøíåþ è àñàìè íà íåé, áåç âñÿêîé ïîìîùè ñî ñòîðîíû Äâîðÿíñòâà Áåëüñêàãî Çàìêà, êàê î òîì óäîñòîâåðÿåò àêò, â Ãîðîäñêîé Äóìå ñîõðàíèâøèéñÿ. Ìåæäó òåì, â íàñòîÿùåå âðåìÿ, òîëüêî â íèæíåì ýòàæå ýòîãî çäàíèÿ, ïî áîëüøåé àñòè çàíèìàåìàãî ãàóïòâàõòîé, íåñêîëüêî ëàâîê ïðèíàäëåæèò ãîðîäó, êîòîðûé ïðè ýòîì äîëæåí íàíèìàòü äðóãîå ïîìåùåíèå äëÿ ñâîèõ Ïðèñóòñòâåííûõ Ìåñò; âåðõíèé æå ýòàæ çäàíèÿ çàíÿò Óåçäíûì Ñóäîì è Äâîðÿíñêîþ Îïåêîþ, ñ èõ àðõèâàìè, ê êîèì ïðèñîåäèíåíà àñòü àðõèâà, ïåðåâåçåííàÿ èç Äðîãè èíà. Ãîâîðÿ î Ðàòóøå, ñëåäóåò óïîìÿíóòü è î Ãîðîäñêîì Àðõèâå. Ê äðåâíåéøèì àêòàì, õðàíÿùèìñÿ â Ìàãèñòðàòå, ïðèíàäëåæàò äâå êíèãè: îäíà çàêëþ àþùàÿ Àêòû Âîéòîâñêèå, à äðóãàÿ Àêòû Ðàòìàíñêèå. Ïåðâàÿ, áåç íà- àëüíûõ ëèñòîâ, âñÿ ïèñàííàÿ ïî Ïîëüñêè, íà èíàåòñÿ 1639 è êîí àåòñÿ 1714 ãîäîì. Èç ýòîé êíèãè âèäíî, òî â îçíà åííûé ïåðèîä âðåìåíè Ëàíäâîéòàìè, òî åñòü Âèöå-Âîéòàìè Áåëüñêèìè, ïî-áîëüøåé àñòè, áûâàëè èíîñòðàíöû, èìåâøèå îñåäëîñòü â ãîðîäå, êàê-òî: Çàíäôëåáåí, Àëëîí, Áîíàð, Øìàëü, Ëþáìàåð è ïðî. Äðóãàÿ êíèãà, çàêëþ àþùàÿ Àêòû Ðàòìàíñêèå èëè Ìàãèñòðàòñêèå, òàêæå áåç íà àëüíûõ ëèñòîâ, äî ïîëîâèíû 1591 ãîäà ïèñàíà, êàê è Ñòàòóò Ëèòîâñêèé, ïî-ðóññêè; â ñëåäóþùèõ åòûðíàäöàòè ãîäàõ, ìåæäó àêòàìè, âîîáùå ïî-ðóññêè ïèñàííûìè, åñòü óæå íåñêîëüêî Ïîëüñêèõ; à ñ ïîëîâèíû 1606 ãîäà âñå îíè ïèñàíû ïî-ïîëüñêè. Ãîðàçäî ëþáîïûòíåå áûë Àðõèâ Ãîðîäñêîé Äóìû, â êîòîðîì íàõîäèëèñü ïîäëèííèêè èëè êîïèè Êî- 67
ðîííûõ è Ëèòîâñêèõ ìåòðèê, äðåâíèÿ ïðèâèëëåãèè, ðåñêðèïòû, ðåøåíèÿ î ïèñüìà Âåëèêèõ Êíÿçåé Ëèòîâñêèõ è Êîðîëåé Ïîëüñêèõ, ó ðåæäåíèÿ äëÿ ãîðîäîâ è öåõîâ, ëþñòðàöèè è ìåæåâûå ðåãèñòðû çåìåëü, äåðåâåíü è ëåñîâ, ïðèíàäëåæàùèõ ãîðîäó. Íî òåïåðü, êðîìå êîïèé ñ âàæíåéøèõ äèïëîìîâ è àêòîâ, íèêàêèõ ïîäëèííûõ áóìàã, íèæå îôôèöèàëüíî çàñâèäåòåëüñòâîâàííûõ ñ íèõ êîïèé, â Äóìå íå èìååòñÿ. àñòü èõ, â èñëå 37 øòóê, ïðèëîæåíà ê äåëó, çàâåäåííîìó â 1818 ãîäó, î ïðàâàõ è ïðåèìóùåñòâàõ ãîðîäà XVI ; îñòàëüíûÿ æå àñòü ðàçíûõ ïîäëèííûõ äèïëîìîâ, è íåìàëîå èñëî çàñâîäåòåëüñòâîâàííûõ êîïèé, ïî ðàñïîpÿæåíèþ Âûñøàãî Íà àëüñòâà, îòîñëàíà â 1837 ãîäó à Àðõåîãðàôè åñêóþ Êîììèñèþ XVII. XVI Ïîä ýòèì äåëîì íàõîäÿòñÿ ïîäëèííûÿ ïðèâèëëåãèè ðåñêðèïòû ðåøåíèÿ è ïèñüìà: Êîðîëåâû Áîíû 1554; Ñèãèçìóíäà-Àâãóñòà 1558 1561 1565 è 1569 (îò 30 ìàðòà è 5 äåêàáðÿ); Ñòåôàíà Áàòîðèÿ 1576 (îò 20 ÿìíàðÿ 8 è 29 iþíÿ) î 1580; Àííû 1580 îò 9 ìàÿ è 5 ñåíòÿáðÿ) 1581 è 1583; Ñèãèçìóíäà III 1588 è 1616; Âëàäèñëàâà IV 1633 è 1637; Èîàííà-Êàçèìèðà 1649 (îò 15 è 16 ìàðòà); Ìèõàèëà Âèøíåâåöêàãî äâå ïðîâîëåãèè îò 24 îêòÿáðÿ 1669; Èîàííà III 1676 è 1680; Àâãóñòà II 1700; Àâãóñòà III 1744 è 1751; Ñòàíèñëàâà-Àâãóñòà 1767 ãîäà. Òàêæå ïðèâèëåãèè â çàñâèäåòåëüñòâîâàííûõ êîïèÿõ: Âèòîëüäà 1430; Àëåêñàíäðà 1495 1499 è 1501; Ñèãèçìóíäà I 1526; Ñòåôàíà Áàòîðiÿ 1576; Ñèãèçìóíäà III 1623 ãîäà. XVII Â èñëå ýòèõ äîêóìåíòîâ íàõîäèëèñü ïîäëèííûå ïèñàííûå íà ïåðãàìåíòå: Áîíû 1547; Ñèãèçìóíäà-Àâãóñòà 1555; Ñèãèçìóíäà III 1588 (îò 28 ìàÿ è 2 äåêàáðÿ); Âëàäèñëàâà IV 1635; Iîàííà-Êàçèìèðà 1650 ãîäà; íà áóìàãå ïèñàííûå: Ñèãèçìóíäà- Àâãóñòà äâà ïèñüìà îò 13 èþëÿ 1571; Ñòåôàíà Áàòîðiÿ 1576; ñòàðøåé è ìëàäøåé Àííû òî åñòü æåí Ñòåôàíà è Ñèãèçìóíäà III 1580 1582 (ïèñàííûº â ñðåäó ïîñëå ïðàçäèêà Ñâ. Àííû 19 àâãóñòà è 7 ñåíòÿáðÿ) 1584 1585 (îò 15 ìàÿ è 17 äåêàáðÿ) 1588 1590 1591 1593 è 1594; Êîíñòàíöèè 1609 (îò 3 è 4 îêòÿáðÿ) 1619 1624 1627 ðåñêpèïò è ðåøåíèå îò 1628; Âëàäèñëàâà IV 1634 1637 äâà ïîâåëåíèÿ îò 30 èþíÿ; Ëþäâèêè-Ìàðèè 1661; Èîàííà-Êàçèìèðà 1662; Iîàííà III 1693. Êðîìå ïåðå èñëåííûõ äèïëîìîâ îòîñëàíî åùå äî 30 çàñâèäåòåëüñòâîâàííûõ êîïié. Â òîæå âðåìÿ è öåõè ãîðîäà Áåëüñêà ïðåäñòàâèëè äëÿ îòñûëêè â Êîììèñèþ 12 ïîäëèííûõ ïðèâèëëåãèé ïèñàííûõ íà ïåðãàìåíòå. 68
ÃËÀÂÀ III ÁÅËÜÑÊ Â 1845 ÃÎÄÓ åëüñê, óåçäíûé ãîðîä Ãðîäíåíñêîé ãóáåðíèè, ðàñïîëîæåííûé ïî îáîèì áåðåãàì íåáîëüøîé ðå êè Áÿëîé, íà ïî òîâîé äîðîãå ìåæäó ãîðîäàìè Áåëîñòîêîì è Áðåñòîì-Ëèòîâñêèì, íàõîäèòñÿ ïîä 52. ñ.ø. è 40. â.ä., â ðàçñòîÿíèè: îò Ñ-Ïåòåðáóðãà 1020,25; îò Ìîñêâû 1118,75; îò Âèëüíî 313,25; îò Ìîãèëåâà íà Äíåïðå (ãäå íàõîäèòñÿ Ðèìñêî-Êàòîëè åñêàÿ Äóõîâíàÿ Êîíñèñòîðèÿ, ê êîòîðîé òåïåðü ïðèíàäëåæàò Ðèìñêî-Êàòîëè åñêîå äóõîâåíñòâî è öåðêâè áûâøåé Áåëîñòîöêîé Îáëàñòè) 693,75; îò Áåëîñòîêà 40, îò Áðåñòà-Ëèòîâñêàãî 83,75; íàêîíåö îò ñâîåãî ãóáåðíñêàãî ãîðîäà Ãðîäíî 113,25 âåðñò. Ìåñòíîñòü Ïîâåðõíîñòü çåìëè, íà êîòîðîé ïîñòðîåí Áåëüñê, ïðåäñòàâëÿåò ðàâíèíó, íåìíîãî ïîêàòóþ ïî íàïðàâëåíèþ ê ðå êå Áÿëîé; íî àñòü ãîðîäà íàõîäÿùàÿñÿ íà ïðàâîé ñòîðîíå ðå êè ëåæèò íà íåáîëüøîé âîçâûøåííîñòè. Â ðàçñòîÿíèè íåñêîëüêèõ âåðñò îò ãîðîäà, ñ þæíîé ñòîðîíû åãî âèäåí íåáîëüøîé ëåñ; à â ñàìîì ãîðîäå ñàäû è íåìàëîå êîëè åñòâî äåðåâüåâ, ïðèäàþò åìó, â ëåòíåå âðåìÿ âåñüìà ïðèÿòíûé âèä. Ïðîñòðàíñòâî çåìëè, çàíèìàåìîé ãîðîäîì, âûãîíàìè è ãîðîäñêèìè ïëîùàäÿìè, òåïåðü óïîòðåáëåííûìè ïîä çàñåâ õëåáîì, çàêëþ àåò â ñåáå 470 äåñÿòèí è 1000 êâ. ñàæåí, â òîì èñëå ïîä ñòðîåíèÿìè 117 äåñÿòèí 2056 êâ. ñàæåí. Íà íåçàñòðîåííîé â ñàìîì ãîðîäå çåìëå íàõîäèòñÿ 12 ïëîäîâûõ ñàäîâ, ïðèíàäëåæàùèõ àñòíûì ëèöàì è 50 îãîðîäîâ. Ïàõàòíàãî ïîëÿ è ëóãîâ ïðèíàäëåæèò ãîðîäó 1168 äåñÿòèí. Ñëåäîâàòåëüíî ãîðîä 69
èìååò äîñòàòî íîå êîëè åñòâî è ïðèòîì õîðîøåé çåìëè íà,íþ è ïîñåâ, íî íóæäàåòñÿ â âûãîíàõ. Âïðî åì, åñëè áû îñóøåíû áûëè áîëîòà, çàíèìàþùèÿ, ïðè ðå êå Áÿëîé, áëèç ãîðîäà, äîâîëüíî çíà èòåëüíîå ïðîñòàðíñòâî, òî ãîðîä ïðèîáðåë áû íå òîëüêî îáøèðíîå è óäîáíîå äëÿ ïàñòáèùà ìåñòî, íî îòêðûëàñü-áû äàæå âîçìîæíîñòü ïîëüçîâàòñÿ òîðôîì, â èçîáèëèè íàõîäÿùåìñÿ â ýòèõ áîëîòàõ. Ñàìàÿ áîëüøàÿ äëèíà ãîðîäà, îò ñåâåðà ê þãó 750, à íàéáîëüøàÿ øèðèíà, ñ âîñòîêà íà çàïàä 500 ñàæåí. Óëèö è ïåðåóëêîâ â ãîðîäå îñìíàäöàòü. Óëèöû Øèðîêàÿ, Ëèòîâñêàÿ, Ïðàâàÿ è Ëåâàÿ Ôàðíûÿ (Ñîáîðíûÿ), Êíûøèíñêàÿ ( òî íûíå Áåëîñòîöêàÿ), Áðåñòñêàÿ, Êëîïîòîâñêàÿ ( òî íûíå Áðàíñêàÿ), Çàìêîâàÿ, Ãðèöîâñêàÿ, Çàëþáîöêàÿ ( òî íûíå Áîöüêîâñêàÿ), Çàðûíîê è Êëåìåíòûíîâñêàÿ âûìîùåíû êàìíåì; íî íà íåêîòîðûõ, â îñîáåííîñòè íà äâóõ ïîñëåäíèõ - ìîñòîâàÿ èñïîð åíà. Îñòàþòñÿ íåâûìîùåííûìè òàê íàçûâàåìûé Ñòàðûé Ãîðîä è óëèöû Çàñòàâåöêàÿ, Äóáåöêàÿ, Ïîñâèîíòíå, Çàìêîâûé Ïåðåóëîê è Ïîäçàì å. Ïëîùàäåé äâå: îäíà Áàçàðíàÿ, âûìîùåíà êàìíåì; äðóãàÿ íàçûâàåìàÿ Êîíñêié Ðûíîê, è àñòüþ çàíÿòàÿ ïîä ïëàöïàðàäíîå ìåñòî, íåâûìîùåíà. Â ãîðîäå íåò íè áóëüâàðà, íè ïóáëè íàãî ñàäà. Â âîäå Áåëüñê íå íóæäàåòñÿ: êðîìå ðå êè Áÿëîé, ðå êè Ëþáêè, ðó üÿ íàçûâàåìàãî Ñåðåä è êëþ à ïðè îäíîì àñòíîì ïðóäå, åñòü åùå äâà îáùåñòâåííûÿ êîëîäåçÿ âáëèçè Ðàòóøè, è íåñêîëüêî àñòíûõ. Â íåêîòîðûõ èç íèõ âîäà ñîëîíîâàòà 5. Ìîñòîâ â ãîðîäå ñåìü: òðè íà ðå êå Áÿëîé, äâà íà ðå êå Ëþáêå, îäèí íà ðó üå Ñåðåä, è îäèí íà áîëîòå ìåæäó Ñòàðûì-Ãîðîäîì è Ãðèöîâñêîþ Óëèöåþ. Íàðîäîïîñåëåíèå Æèòåëåé, îáîåãî ïîëà, èñëèòñÿ â Áåëüñêå: Õðèñòèàí: 1449 Åâðååâ: 1310 Èòîãî: 2759 70
èñëî äóø åâðåéñêàãî íàðîäîíàñåëåíèÿ ïî íåèìåíèþ îôôèöèàëüíûõ ñâåäåíèé, ïîëîæåíî çäåñü ïðèáëèçèòåëüíî ïî 5 äóø íà êàæäîå ñåìåéñòâî, êîèõ ñ èòàåòñÿ 262. Çà îò èñëåíèåì èç îçíà åííûõ 1510 äóø, 248 ïðèíàäëåæàùèõ ìåñòíîìó Åâðåéñêîìó Îáùåñòâó, îñòàëüíûå 1062 äóøè ñîñòàâëÿþò Åâðåè èíîãîðîäíûå, èñëî êîòîðûõ óâåëè ûâàåòñÿ ïîñòîÿííî. Ýòè èíîãîðîäíûå Åâðåè, æèòåëüñòâóþùèå â Áåëüñêå íå ñîñòàâëÿþò îñîáàãî îáùåñòâà è íà îñíîâàíèè óêàçîâ áûâøàãî Áåëîñòîöêàãî Îáëàñòíàãî Ïðàâëåíèÿ, îò 14 àïðåëÿ 1825 ã., è Ãðîäíåíñêàãî Ãóáåðíñêàãî Ïðàâëåíèÿ îò 9 ìàðòà 1844 ã., ïðè èñëàþòñÿ ê Îðëÿíñêîìó Åâðåéñêîìó Îáùåñòâó. Ïî ñîñòîÿíèÿì îáùèé èòîã íàñåëåíèÿ ðàçäðaáëÿåòñÿ íà ñëåäóþùèÿ èñëà: Äâîðÿí î èíîâíèêîâ ñîñòîÿùèõ íà ñëóæáå 84 Íåñëóæàùèõ ëèö áëàãîðîäíàãî çâàíèÿ 8 Ëèö äóõîâíàãî çâàíèÿ 7 Öåðêîâíî-ñëóæèòåëåé 12 Êóïöîâ 8 Ìåùàí-õðèñòèàí: ìóæåñêàãî ïîëà 618 /1,299 æåíñêàãî ïîëà 681 ìåùàí-åâðååâ ìåñòíûõ: ìóæåñêàãî ïîëà 108 /248 æåíñêàãî ïîëà 140 Èíîãîðîäíûõ Åâðååâ 1,062 Ìåùàí öåõîâûõ, ìàñòåðîâ è ïîäìàñòåðåâ âî âðåìåííî ó ðåæäåííîì åâðåéñêîì öåõå ïîðòíûõ 28 Îòñòàâíûõ ñîëäàò 16 Ñëóæèòåëåé è ñòîðîæåé 10 Äâîðîâûõ ëþäåé 2 Íèæíèõ âîèíñêèõ èíîâ ìåñòíîé èíâàëèäíîé êîìàíäû 225 Æàíäàðìñêîé êîìàíäû 6 Âîåííûõ êàíòîíèñòîâ 13 Ïðîâèàíòñêàãî âåäîìñòâà 4 Íèæíèõ èíîâ â áåçñðî íîì îòïóñêó íàõîäÿùèõñÿ 9 Âî âðåìÿ êâàðòèðîâàíèÿ âîéñêà â ãîðîäå íàðîäîíàñåëåíèå óâåëè èâàåòñÿ íà 600 èëè 700 äóø. 71
Osiemnastowieczny dom G³adkiewiczów na ul. Ogrodowej, okres miêdzywojenny 72
èñëî íîâîðîæäåííûõ â îòíîøåíèè ê íàðîäîíàñåëåíèþ â îáûêíîâåííîå âðåìÿ, áûâàåò êàê 1: 20, à óìåðøèõ êàê 1:25. Ñòðîåíèÿ Äîìîâ è äðóãàãî ðîäà çäàíèé â ãîðîäå ñ èòàåòñÿ âñåãî 510. À èìåííî: Ïðèõîäñêèõ öåðêâåé äåðåâüÿííûõ (â òîì èñëå îäíà óïðàçäíåííàÿ) 5 Óïðàçäíåííàÿ ïîêàðìåëèòñêàÿ, òåïåð îáðàùåííàÿ â ïðàâîñëàâíóþ öåðêîâü, êàìåííàÿ 1 Ðèìñêî-êàòîëè åñêàÿ êàìåííàÿ 1 Åâðåéñêàÿ øêîëà, äåðåâÿííàÿ 1 Êàçåííûõ äîìîâ êàìåííûõ 2 äåðåâÿííûõ 4 Ãîðîäó ïðèíàäëåæàùèõ êàìåííûõ 3 äåðåâÿííûõ 3 Öåðêâàì ïðèíàäëåæàùèõ, äåðåâÿííûõ 7 Äâîðÿíñòâó ïðèíàäëåæàùèé, êàìåííûé 1 Äâîðÿíàì è èíîâíèêàì êàìåííûõ 3 äåðåâÿííûõ 40 Äóõîâåíñòâó, äåðåâÿííûõ 2 Ãèëüäåéíûì êóïöàì êàìåííûé 1 äåðåâÿííûõ 7 Ìåùàíàì êàìåííûé 1 äåðåâÿííûõ 109 Öåõîâûì, äåðåâÿííûõ 115 Ñîëäàòàì, äåðåâÿííûõ 3 Âîîáùå äåðåâÿííûõ ñòðîåíèé íàñ èòûâàåòñÿ 288, êàìåííûõ 43. Ñî âðåìåíè ñîåäèíåíèÿ áûâøàãî Äðîãè èíñêàãî óåçäà ç Áåëüñêèì, èñëî ñòðîèìûõ çäåñü äåðåâÿííûõ äîìîâ âèäèìî óâåëè èâàåòñÿ. 73
Portret mieszczan Jana i Natalii Kaliszewiczów, rok 1910 74
Äîõîäû è ðàñõîäû Äîõîäû ãîðîäà îáåçïå èâàþòñÿ: 1) êàïèòàëîì íàõîäÿùèìñÿ â Ïðèêàçå Îáùåñòâåííàãî Ïðèçðåíèÿ; 2) íåäâèæèìîþ ãîðîäñêîþ ñîáñòâåííîñòèþ; 3) ðàçíûìè ñáîðàìè, è 4) ñëó àéíûìè äîõîäàìè. Ïîëó àåòñÿ: Ïðîöåíòîâ ñ êàïèòàëà íàõîäÿùàãîñÿ â Ïðèêàçå Îáùåñòâåííàãî Ïðèçðåíèÿ: 555 ðóá. Ïðîöåíòîâ ñ ïðîöåíòîâ, îáðàùåííûõ â êàïèòàë: 15 ð. 71 êîï. Ñ çåìëè, ëóãîâ, êîð åì è ëàâîê: 1581 ðóá. 68 êîï. Òîðãîâàãî ñáîðà: 404 ðóá. Àêöèçà è ñ øèíêîâ: 56 ðóá. Ñ êàð åìåí: 20 ðóá. Ñ ìåëüíèö: 20 ðóá. Ñ âèíîêóðèí: 6 ðóá. Äâóõ êàíäèòåðñêèõ: 2 Îò âûäà è ãèëüäåéñêèõ ñâèäåòåëüñòâ: 68 Ðàçíûõ ñëó àéíûõ äîõîäîâ, îêîëî: 164 Èòîãî: 2840 ðóá. 39 êîï. Ãîðîäñêiå ðàñõîäû ñîñòàâëÿþò â ãîä îêîëî 2000 ð. ñåð. Èäóò: íà æàëîâàíüå èíîâíèêàì è ó èòåëÿì Ïðèõîäñêàãî Ó èëèùà, íà êàíöåëÿðñêèå èçäåðæêè, íà ñîäåðæàíèå ïîëèöåéñêîé êîìàíäû, äîìîâ ïðèíàäëåæàùèõ ãîðîäó, ïîæàðíûõ èíñòðóìåíòîâ è ïðî. Òîðãîâëÿ Â ãîðîäå, êðîìå åæåíåäåëüíûõ áàçàðîâ áûâàåò ïî îñüìè ÿðìàíîê â ãîä: â äåíü Áîãîÿâëåíèÿ Ãîñïîäíÿ, â ïåðâîå âîñêðåñåíüå Âåëèêàãî Ïîñòà, â ñðåäó íà 4 íåäåëå Âåëèêàãî Ïîñòà, â äåíü Âîçíåñåíèÿ Ãîñïîäíÿ, â äåíü Ñâ. Òðîéöû, â äåíü Òåëà Õðèñòîâà, íà Ðîæäåñòâî Ïðåñâÿòîé Áîãîðîäèöû è â äåíü Ñâ. Íèêîëàÿ. Òðè ïåðâûå ÿðìàíêè óñòàíîâëåíû ïðèâèëëåãèåþ Âëàäèñëàâà IV. Íà áàçàðàõ è ÿðìàíêàõ áûâàþò îäíè è òå æå ïðåäìåòû òîðãîâëè ñ ðàçíèöåþ òîëüêî â êîëè åñòâå, êîòîðîå îáûêíîâåííî áûâàåò áîëüøå íà ÿðìàíêàõ; õîòÿ, âïðî åì, áàçàðû îñåíüþ è çèìîþ íå óñòóïàþò ëåòíèì ÿðìàðêàì. Êðîìå ðàçíàãî ðîäà çåðíà õëåáà, ñåíà è ñòðîåâàãî äåðåâà, ïðîäàþò íà 75
òåõ è äðóãèõ: ñêîò, ëîøàäåé, îâåö, ñâèíåé, òåëÿò, ñêîòñêèÿ è îâå üè êîæè, îâå üþ è ñâèíóþ øåðòñü; ñóêíî, õîëñò, ëåí, êîíîïëþ, ãîòîâîå ñóêîííîå ïëàòüå, òóëóïû, îáóâü è ðàçíûÿ äðóãèÿ øåðñòÿíûÿ èçäåëèÿ, âñå äîìàøíiå âûäåëêè; äåðåâÿííóþ è ãëèíÿíóþ ïîñóäó, òåëåãè, ñàíè, êîëåñà è äðóãèÿ äåðåâÿííûÿ, õîçÿéñòâåííûÿ âåùè; áðóñüÿ, êîñû, ñåðïû, ñîøíèêè; ñûòû, ìàñëî êîðîâüå è êîíîïëÿíîå, ñîëü, ñåëüäè, ìåä, âîñê, ñìîëó, äåãîòü, äîìàøíþþ ïòèöó, îâîùè è ò. ï. Ïðåäìåòû ýòè áûâàþò ïðèâîçèìû â áîëüøåì èëè ìåíüøåì êîëè åñòâå, ñîîòâåòñòâåííî âðåìåíè ãîäà è íàäîáíîñòè. Â áàçàðíûå äíè è íà ÿðìàíêè íå òîëüêî ñîáèðàåòñÿ íàðîä èç áëèçêèõ îêðåñòíîñòåé, íî íàåçæàþò, èíîãäà â áîëüøåì èñëå, è æèòåëè ñîñåäíèõ óåçäîâ. ßðìàðêè ïîñåùàþò è ðóññêèå êóïöû, ïðèâîçÿ ñîëåíóþ ðûáó, èêðó, êîíôåêòû è ðàçíûÿ èçäåëèÿ ðóññêèõ ôàáðèê. Òðóäíî ñ äîñòîâåðíîñòüþ îçíà èòü öåííîñòü òîâàðîâ, ïðèâîçèìûõ íà áàçàðû è ÿðìàíêè; ìîæíî ñêàçàòü òîëüêî, òî ñàìûå ëó øèå áàçàðû è ÿðìàðêè áûâàþò îñåíüþ è çèìîþ, è òî íà êàæäîé òàêîé ÿðìàðêå ïðîäàåòñÿ äî òûñÿ è áîðîâîâ, äî 200 ëîøàäåé, äî 500 øòóê ðîãàòàãî ñêîòà. Äî 1803 ãîäà îäíè òîëüêî õðèñòèàíå çàíèìàëèñü â Áåëüñêå òîðãîâëåé. Îíè ñîäåðæàëè ìîñêîòèëüíûÿ è ìåëî íûÿ ëàâêè, âèííûå ïîãðåáà è äàæå êàáàêè, â êîòîðûõ ïðè òîì ãîðÿ åå âèíî è ïèâî áûëî èç ñîáñòâåííûõ èõ âèíîêóðåí. Êðîìå-òîãî, îíè èìåëè áîëüøèå êàïèòàëû â îáîðîòå è âåëè òîðãîâëþ øêóðàìè è êðåñòüÿíñêîþ îäåæäîþ, â îñîáåííîñòè æå õìåëåì, âûâîçèâøèìñÿ ïðåæäå â Âàðøàâó, Äàíçèã, Êåíèãñáåðã è Ýëüáèíã. Òåïåðü âñÿ òîðãîâëÿ, ñ ìàëûìè ëèøü èçüÿòüÿìè ïåðåøëà â ðóêè åâðååâ, êîòîðûå, ïîñåëÿñü â ñàìîé ñðåäèíå ãîðîäà âûòåñíèëè õðèñòèàí íà êðàé íåãî è ïðåäîñòàâèëè èì çàíÿòèÿ òîëüêî ðåìåñëàìè è òîðãîâëåé. Ìåæäó åâðåÿìè, íå ñ èòàÿ ìíîæåñòâà áàðûøíèêîâ, åñòü 44 òîðãóþùèõ ïî ëàâêàì, 8 òðåòüåé-ãèëüäèè êóïöîâ, è äî ñîðîêà åëîâåê çàíèìàþùèõñÿ ïðîäàæåé ãîðÿ åãî âèíà; èç õðèñòèàí çàíèìàåòñÿ ýòèì ïîñëåäíèì ïðîìûñëîì â ãîðîäå âñåãî òîëüêî îäèí åëîâåê. Ãëàâíûå ïðåäìåòû òîðãîâëè åâðååâ ñóòü áóìàæíûÿ è øåðñòÿíûÿ ìàòåðèè, ñóêíà è øåëêîâûÿ òêàíè, êîíîïëÿíûÿ ïðîèçâåäåíèÿ, âèíà è äðóãèÿ íàïèòêè, æåëåçíûÿ èçäåëèÿ è, íàêîíåö, ðàçíûé ìåëêèé òîâàð. 76
Ðåìåñëåííàÿ ïðîìûøëåííîñòü Äî ñèõ ïîð íå áûëî, äà è òåïåðü íåò â Áåëüñêå íè îäíîé ôàáðèêè. Åñòü, âïðî åì, âåñüìà íåçíà èòåëüíûå çàâîäû, ê êàêîâûì ìîæíî îòíåñòè: 24 êîæåâåííûõ çàâåäåíiÿ, 18 ñêîðíÿæèõ, 4 ñâå íûõ, îäíó ìûëîâàðíþ, 3 ìàñëîáîéíè è íåñêîëüêî õðèñòèàíñêèõ è åâðåéñêèõ äîìîâ, â êîòîðûõ èçãîòîâëÿþò ãëèíÿíóþ ïîñóäó, øëÿïû, ðûáèé êëåé è âàòó. Â çàêëþ åíèå, òðè âèíîêóðåííûõ çàâîäà. Âñåõ çàâîäíèêîâ è ðåìåñëåííèêîâ, Õðèñòèàí è Åâðååâ, ñ èòàåòñÿ 197. À èìåííî: Õðèñòèàí: Êîæåâíèêîâ 24 Ñêîðíÿêîâ 18 Ñàïîæíèêîâ 33 Ïîðòíîé 1 Ãîðøå íèêîâ âûäåëûâàþùèõ ìóðàâëåííóþ ïîñóäó 2 Ïðîñòûõ ãîðøå íèêîâ 5 Ñòîëÿðîâ 7 Ïëîòíèêîâ 4 Êîëåñíèêîâ 1 Êàìåíùèêîâ 4 Êóçíåöîâ 4 Ñëåñàðåé 2 Æåñòÿíèê 1 Òðóáî èñòîâ 2 Èòîãî: 108 Åâðååâ: Ìûëîâàð 1 Ìàñëîáîéíèêîâ 2 Òàáà íèêîâ 2 Ñâå íèêîâ 4 Äåëàþùèõ âàòó 3 Ïðèãîòîâëÿþùèõ ðûáèé êëåé 2 77
Mieszczañska rodzina Artysiewiczów, 1908 78
Êðàñèëüíèêîâ 3 Øëÿïî íèê 1 Ïîðòíûõ áåç ïîäìàñòåðåâ 15 Ñàïîæíèê 1 Ïîçóìåíòùèê 1 Êàìåíùèêîâ 2 Ïëîòíèêîâ 4 Ôîíòàííûé ìàñòåð 1 Áî àð 1 Ñòåêîëüùèêîâ 3 Êóçíåöîâ 3 Ìåäíèêîâ, êîòåëüíèêîâ è æåñòÿíèêîâ 2 àñîâîé ìàñòåð 1 Çîëîòûõ äåë ìàñòåð 1 Ìåëüíèêîâ (â 9 êîííûõ è 1 âåòðÿíîé ìåëüíèöå) 10 Ïåðåïëåò èê 1 Èçâîç èêîâ 2 Ìÿñíèêîâ 4 Ïåêàðåé 8 Âèíîêóðîâ 3 Ìàëÿðîâ 4 Èòîãî: 89 Ïîñòîÿëûõ äâîðîâ 5; òðàêòèð 1; êàíäèòåðñêèõ 2, èç êîòîðûõ îäíó ñîäåðæèò Õðèñòèàíèí, à äðóãóþ Åâðåé; ñâåðõ òîãî íåñêîëüêî áèëèàðäîâ ïî åâðåéñêèõ äîìàì. Áëàãîòâîðèòåëüíûÿ çàâåäåíèÿ Ñþäà îòíîñèòñÿ Ãîðîäñêàÿ äëÿ Èíâàëèäîâ Áîëüíèöà, ñîñòîÿùàÿ â çàâåäûâàíèè Äâîðÿíñêîé Îïåêè, ïîä íåïîñðåäñòâåííûì íàáëþäåíèåì Ãîðîäîâîãî Âðà à, â ïîìîùü êîòîðîìó èìåþòñÿ äâà ôåëüäøåðà, ñìîòðèòåëü è òðè ñòîðîæà. òî æå êàñàåòñÿ äî áîãàäåëåí ïðè Ïðàâîñëàâíûõ è Ðèìñêî-Êàòîëè åñêèõ öåðêâàõ, êîòîðûõ ñîäåðæàíèå èçäàâíà áûëî îáåñïå åíî 79
îñîáûìè ôóíäóøàìè, òî òåïåðü èõ òîëüêî äâå, ïðè öåðêâè Ñâÿòàãî Ìèõàèëà, è ïðè ñîáîðíîé Ðèìñêî-Êàòîëè åñêîé. Ó åáíûÿ Çàâåäåíèÿ Èõ äâà: Ïðèõîäñêîå äâóõêëàññíîå Ó èëèùå ç äâóìÿ ó èòåëÿìè è àñòíûé Æåíñêèé Ïàíñèîí, â êîòîðîì âîñïèòûâàåòñÿ íåñêîëüêî äåâèö, êàê èç ãîðîäà, òàê è èç óåçäà. Â 1847 ãîäó â ó èëèùå áûëî 50 ó åíèêîâ. Ñîäåðæàíèå ó èëèùà, íå ñ èòàÿ äðîâ, äîñòàâëÿåìûõ ãîðîäîì, îáõîäèòñÿ 284 ð. ñåð., èç êîèõ 184 ïîëó àåòñÿ èç ãîðîäñêèõ äîõîäîâ, à 100 èç îáùàãî ýäóêàöèîííàãî ôóíäóøà. 80
Rozdział I PRZEGLĄD HISTORII MIASTA I REGIONU raina ta s¹siaduj¹ca z Lachami, dlatego pocz¹tkowo przez Polaków i Ruœ zwana s³usznie Podlaszem, a nie Podlasiem (jak teraz zazwyczaj siê pisze), do pocz¹tku drugiej po³owy XIII wieku zasiedlona by³a przede wszystkim przez JadŸwingów. By³o to plemiê pochodzenia ba³tyjskiego, spokrewnione z pruskimi Sudawami. Nieprzerwana wojna z Krzy akami, Polsk¹, Rusi¹ po³udniow¹, i ostateczne zwyciêstwo nad JadŸwingami odniesione przez Boles³awa V Wstydliwego (1264), wytrzebi³y to plemiê. Ci, którzy przetrwali czêœciowo zasymilowali siê z nowymi mieszkañcami, albowiem kraina ta, prawie ca³kowicie spustoszona, powoli i niejednokrotnie by³a zasiedlana przez polskich i ruskich osadników. Daniel kniaÿ halicki, zwyciê ywszy JadŸwingów, oko³o roku 1256 zmusi³ ich do z³o enia przyrzeczenia zajêcia siê budow¹ miast. Jednak JadŸwingowie, ywi¹cy pewnego rodzaju wstrêt do miejskiego ycia, prawdopodobnie adnego miasta na Podlasiu nie za³o yli. Ruscy latopisarze donosz¹, i wielki ksi¹ ê Jaros³aw W³adimirowicz (M¹dry), aby umocniæ sw¹ w³adzê w po³udniowej czêœci Podlasia przesiedli³ JadŸwingów w g³¹b ziem ruskich, a na ich terytorium oko³o 1038 roku za³o y³ kolonie ruskie, ochraniane zbudowanymi dla nich umocnionymi zamkami. Dlatego byæ mo e, za³o enie Drohiczyna, Mielnika, Brañska i Bielska, najstarszych grodów Podlasia odnosi siê do tego czasu 1. Dok³adne dane historyczne na ten temat znajdujemy nieco póÿniej. Po wyniszczeniu JadŸwingów i wœród spustoszeñ, którym niejednokrotnie 81
ulega³ ten obszar za spraw¹ Krzy aków i Tatarów, w³adzê nad ca³ym Podlasiem lub jego czêœciami przejmowali a to ksi¹ êta ruscy (haliccy, w³odzimierscy i che³mscy), a to mazowieccy i litewscy. Od koñca XII wieku ci ostatni osi¹gnêli widoczn¹ przewagê nad pozosta³ymi, pomimo i w tym okresie miasta Bielsk, Drohiczyn i Mielnik po kilka razy zmienia³y w³aœcicieli. Ostatecznie, wielki ksi¹ ê litewski Gedymin, a zw³aszcza Olgierd z pomoc¹ traktatów zawartych przez wielkiego ksiêcia Olgierda, Kiejstuta i Lubarta z polskim królem Kazimierzem Wielkim (w 1351 i 1366 roku) utrwalili w³adzê Litwy nad tym obszarem. Ca³a kraina do rzeki Bug z grodami Kamieñcem Litewskim, Brzeœciem, Drohiczynem, Mielnikiem i Bielskiem zosta³a uznana za w³asnoœæ ksi¹ ¹t litewskich. Od tego czasu, przez ponad dwa stulecia by³a nierozerwalnie z³¹czona z Litw¹, stanowi¹c pocz¹tkowo czêœæ Ksiêstwa Litewskiego, póÿniej zaœ wesz³a w sk³ad województwa trockiego. Do czasów Witolda Podlasie by³o s³abo zaludnione. Najazdy Krzy aków, za panowania Olgierda i Kiejstuta, jak te po œmierci Olgierda (do 1379 roku), a póÿniej wojna z ksiêciem mazowieckim Januszem, zrujnowa³y i spustoszy³y Podlasie prawie do samego Bugu; stan ludnoœciowy tej krainy zacz¹³ siê powiêkszaæ nie wczeœniej ni za panowania Witolda-Aleksandra, a w szczególnoœci po zakoñczeniu walk tego ksiêcia z królem Jagie³³¹. Potem wielki ksi¹ ê Aleksander bardzo troszczy³ siê o powiêkszenie liczby mieszkañców miast, a Gaszto³d zarz¹dzaj¹cy Podlasiem za Zygmunta I bardzo wiele zrobi³, aby powiêkszyæ ogóln¹ liczbê mieszkañców tych ziem. Aby zachêciæ ch³opów do osiedlania siê na opuszczonych ziemiach nowi kolonizatorzy otrzymywali ró - nego rodzaju ulgi. Za czasów Witolda, a mo e nawet w koñcu XV wieku, ch³op za ³an ziemi I odpracowywa³ rocznie tylko 14 dni pañszczyzny, i dopiero w 1501 roku Aleksander zwiêkszy³ te powinnoœci, zarz¹dzaj¹c, aby pracowaæ u pana po jednym dniu w tygodniu, a oprócz tego jednorazowo cztery dni w roku. Kraj ten rz¹dzi³ siê prawami litewskimi, a jego obywatele p³acili podatki i odbywali swe powinnoœci wzglêdem pañstwa na podstawie tych praw. Szlachta sk³adaj¹ca siê w wiêkszoœci z Mazowszan doœæ wczeœnie tzn. jeszcze za królo- I an zawiera w sobie 30 morg lub 585 dziesiêcin 39 s¹ ni kwadratowych. 82
wania Kazimierza Jagielloñczyka zapewni³a sobie zgodê s¹dzenia siê wedle praw polskich, co wynika z przywilejów nadanych przez Aleksandra Ziemi Bielskiej w 1501 roku, a tak e przez Zygmunta I, nadanego w 1516 roku Ziemi Drohiczyñskiej. Podlasie, które jak ju wspomniano nale a³o do województwa trockiego, w póÿniejszym okresie, na podstawie przywileju nadanego przez Zygmunta I (w 1520 roku) w Trokach sta³o siê oddzielnym województwem, a pierwszym jego wojewod¹ zosta³ Iwan Sapieha 2. Wówczas to liczba ludnoœci na tym terytorium zwiêkszy³a siê do tego stopnia, i w czasach historyka Gwagnina (w XVI wieku) same tylko Ziemie Bielska i Drohiczyñska wysy³a³y na wojnê oko³o 20000 wojska szlacheckiego. Zjednoczenie Podlasia z Polsk¹ nast¹pi³o wraz z po³¹czeniem Litwy z Koron¹ na Sejmie Lubelskim w 1569 roku. Województwo podlaskie sk³ada³o siê wtedy z trzech ziem: Drohiczyñskiej, Mielnickiej i Bielskiej; ostatnia dzieli³a siê na trzy powiaty: brañski, tykociñski i suraski. G³ównym miastem województwa by³ Drohiczyn; tutaj przebywa³ marsza³ek ziemski. Podczas sejmików wybierano pos³ów i delegatów na sejm, szlachta zbiera³a siê dla manewrów wojennych; ustanowiono Wiecze (Termini Generalis), na którym decydowano o sprawach województwa II. Trwa³o to do utworzenia przez Stefana Batorego sta³ych Trybuna³ów; po czym w Drohiczynie pozosta³ tylko S¹d Grodzki i Ziemski, a województwo przy³¹czono do Ma³opolski, dla której najwy szym s¹dem by³ Trybuna³ w Lublinie. Po 237 latach przynale noœci do Polski Podlasie, za wyj¹tkiem czêœci le ¹cej po lewej stronie Bugu, znalaz³o siê pod w³adz¹ Prus. Wtedy to obecne miasteczko skarbowe Niemirów, znajduj¹ce siê w powiecie bielskim, ³¹czy³o trzy granice: rosyjsk¹, prusk¹ i austriack¹. Du a czêœæ trzech odwiecznych ziem województwa podlaskiego wesz³a w sk³ad Prus Nowowschodnich, a dok³adnie Departamentu Bia³ostockiego, sk³adaj¹cego siê z czterech powiatów: bielskiego, drohiczyñskiego, suraskiego i goni¹dzkiego. W takim kszta³cie region ten przetrwa³ jedenaœcie lat; Traktat Tyl ycki z 1807 roku zmieni³ kszta³t Prus II Tak nazywa³y siê zebrania lub zjazdy na prowincji dla rozs¹dzania spraw. 83
Pieczêæ wielkiego ksiêcia Witolda 84
Nowowschodnich. Z powiatów d¹browskiego, bia³ostockiego, bielskiego, drohiczyñskiego, suraskiego i czêœci goni¹dzkiego departamentu bia³ostockiego, które przypad³y Rosji, utworzono Obwód Bia³ostocki, który nastêpnie z czterema swoimi powiatami: sokólskim, bia³ostockim, bielskim i drohiczyñskim, w 1845 roku zosta³ przy³¹czony do guberni grodzieñskiej, przy czym powiat drohiczyñski po³¹czono z bielskim. Jak wczeœniej wspomniano, nie da siê dok³adnie okreœliæ daty za³o enia Bielska, jak i innych miast Podlasia, lecz s¹ niepodwa alne dowody historyczne, e Bielsk istnia³ ju w XIII wieku i do drugiej po³owy tego stulecia podlega³ ksi¹ êtom ruskim. Po raz pierwszy wspomina siê o Bielsku w 6761 (1253) roku w latopisie wo³yñskim, gdzie mówi siê, e kniaÿ halicki Daniel, walcz¹c ko³o Nowogródka z wielkim ksiêciem litewskim Mendogiem, dotar³szy w drodze powrotnej do Bielska, pos³a³ stamt¹d swego syna Romana i brata Wasilka aby zajêli Grodno, a sam wróci³ do domu III. Z tego samego Ÿród³a dowiadujemy siê, i do kniazia wo³yñskiego (na Wo³yniu) W³odzimierza Wasilkowicza, oprócz Brzeœcia i Kamieñca Litewskiego nale a³ tak e Bielsk, i e dla tamtejszej cerkwi ofiarowa³ on ksiêgi i ikony IV. Kiedy zaœ ksi¹ ê ten, bêd¹c bezdzietnym, przekaza³ w 6797 (1289 roku) swoje ksiêstwo Mœcis³awowi Dani³owiczowi, swojemu bratu ciotecznemu, kuzyn Mœcis³awa Juryj Lwowicz, w³adaj¹cy Drohiczynem, musia³ zrzec siê Brzeœcia, Kamieñca i Bielska, w którym Mœcis³aw zostawi³ swe wojska. Mœcis³aw zaœ, mówi wo³yñski latopisiec, przebywszy wiele dni w Brzeœciu pojecha³ do Kamieñca i Bielska i radzi byli mu wszyscy ludzie; uspokoiwszy ich, za³ogê zostawi³ w Bielsku i Kamieñcu V. Z zacytowanych s³ów kronikarza nale a³oby wnioskowaæ, e ju wtedy by³ w Bielsku zamek, zdolny pomieœciæ wojsko. W jego pobli u, w miejscu gdzie teraz znajduje siê ulica zwana Starym Miastem, prawdopodobnie wziê³o pocz¹tek osadnictwo w Bielsku. O stanie miasta pod w³adaniem ksi¹ ¹t halickich, w³odzimierskich i litewskich nie mamy bli szych wiadomoœci ze wzglêdu na liczne najœcia Tatarów, III Pe³ny Zbiór Kronik Rosyjskich II s. 188. IV Tam e, s. 222. V Tam e, s. 224. 85
niszcz¹cych wszystko ogniem i mieczem VI, rabunkowe najazdy Krzy aków, a szczególnie Kommodrów z Balgi, którzy nie raz pustoszyli miasta i wsie Podlasia VII. Ciê kie by³y równie rz¹dy namiestników królewskich, obci¹ aj¹cych daninami, pañszczyzn¹ i innymi powinnoœciami miasta na równi ze wsiami. Wszystko to powodowa³o, e Bielsk, podobnie jak i inne miasta na Litwie, do czasu wprowadzenia praw magdeburskich i likwidacji w³adzy starostów i wojewodów, pozostawa³ miastem innego okrêgu i zalicza³ siê do Ziemi Drohiczyñskiej. Witold, chc¹c zwiêkszyæ liczebnoœæ miast i powiêkszyæ dochody skarbca, nadawa³ im poprzez przywileje ró ne ulgi. Taki akt otrzyma³ Bielsk w 1430 roku (spisany w Grodnie w poniedzia³ek ósmego dnia po œwiêcie Obrzezania Pañskiego). Na jego mocy wyznaczono specjalnego wójta dla zapewnienia porz¹dku w mieœcie i osiedlania nowych przybyszów. W tym czasie Bielsk zacz¹³ wiêc nale eæ do uprzywilejowanych miast, choæ jego przywileje by³y bardzo ograniczone; Witold zwolni³ osadników od zwyczajowych op³at i powinnoœci jedynie na piêæ lat, a co do s¹downictwa, to pozostawi³ mieszczan w podleg³oœci ksi¹ êcemu namiestnikowi lub staroœcie. W póÿniejszym okresie przywileje wielkiego ksiêcia, a nastêpnie króla Aleksandra (w 1495, 1499 i 1501 roku), oraz przywilej Zygmunta I (w 1526 roku) zrówna³y prawa Bielska z prawami innych miast i miasteczek zarz¹dzanych na prawach niemieckich, zmieni³y jego pozycjê odnoœnie zarz¹dzania i s¹downictwa. Pierwszy z trzech przywilejów (wydany w 1495 roku po œwiêcie œw. Marcina w Grodnie), nadaj¹cy miastu prawa magdeburskie, poszerzy³ w³adzê i zwiêkszy³ dochody wójta (Jakuba Hoppena z Gdañska); wyznaczy³ piêciu retmanów, w tym trzech wójtów, i dwóch przez mieszczan wybieranych, którzy razem z wójtem powinni s¹dziæ a rozwi¹zywaæ wszelkie sprawy obywatelskie; oswobodzi³ równie wójta spod w³adzy urzêdników ksi¹ êcych i podporz¹dkowa³ go tylko królowi; zwolni³ mieszczan z pañszczyzny. Zezwoli³ na wykorzystanie lasów hospodarskich dla celów budowlanych i na opa³. Z jednej strony lasy siêga³y VI Na przyk³ad w 1259 i 1260 roku dwa lata z rzêdu. Za miasteczkiem Boæki przy rzece Nurzec i teraz jest bród zwany Tatarskim. VII W latach 1373-1379. 86
w kierunku Grodna, do rzeki Narew, z drugiej w kierunku Brzeœcia, do rzeki Dobrywody, a z trzeciej do Burszczyc. Na koniec okreœlono obszar ziemi nale ¹cej do miasta, z granicami siêgaj¹cymi do wsi Koszele, rzeki Krzywej i Wietuszowki. Drugim przywilejem (wydanym w 1499 roku w czwartek, w dzieñ Œw. Arnulfa w Wilnie), wielki ksi¹ ê Aleksander zwalnia³ miasto od w³adzy s¹downiczej zamku i starosty, a tak e nocnych wart przy zamku zwanych klikiem, z wyj¹tkiem napadu wroga; zabroni³ urzêdnikom zamkowym brania udzia³u w rozstrzyganiu spraw miejskich; potwierdzi³ zwolnienie mieszczan od pañszczyzny w czasie niw; jako dochód miasta wyznaczy³ op³aty od miar i wag i od sprzeda y soli, op³aty od ba³aganów (bud) i wozów w dni bazarowe, od woskowników i straganów miêsnych, a dla zamku nakaza³ p³aciæ tylko po 12 kop litewskich groszy (72 rubl. srebr.) i dawaæ podwody. W trzecim przywileju (nadanym w 1501 roku w drug¹ œrodê po œwiêcie Wszystkich Œwiêtych w Mielniku) wielki ksi¹ ê wyjaœnia, e przekonawszy siê, ile to darowanymi swobodami poprawi³ sytuacjê miast, ponownie potwierdza dla Bielska prawo magdeburskie i oswobadza mieszczan spod w³adzy wojewodów, starosty i podstarosty; pozwala wójtowi rozwi¹zywaæ wszelkiego rodzaju sprawy karne, a do spraw obywatelskich wyznacza magistrat z prawem apelacji do wójta, a od niego do samego wielkiego ksiêcia. Przy jakiejkolwiek zmianie urzêdników nakazuje im rozliczaæ siê z wykorzystania dochodów miejskich i ponownie okreœla te ostatnie, jedn¹ trzeci¹ przeznaczaj¹c na poczet wójta. Potwierdza te swobodê wykorzystania lasów hospodarskich i ponownie wyznacza granicê gruntów miejskich do wsi Koszele, rzek Krzywej i Wietuszowki. Prawdopodobnie razem z tym przywilejem dana by³a miastu pieczêæ z wizerunkiem wo³a w biegu, której magistrat stale u ywa³; odcisków tej pieczêci nie widzieliœmy jednak na dokumentach pisanych przed rokiem 1616, chocia wspomina siê o niej w zbiorze przywilejów miejskich z 1516 i 1580 roku. Poniewa funkcja wójta zazwyczaj ³¹czy³a siê z funkcj¹ starosty to wicewójt lub landwójt zawsze u ywali pieczêci z herbem starosty. Ostatnim z wy- ej wspominanych przywilejów (nadanym w Krakowie 27 grudnia 1526 roku, indyktu XV), król Zygmunt I likwiduje do ywotni¹ funkcjê wójtów, ustanowion¹ przez Koronê i pozwala samym mieszczanom wybieraæ na to stanowi- 87
Iwan Semenowicz Sapieha, pierwszy wojewoda podlaski 88
sko odpowiednich ludzi znaj¹cych dobrze prawa magdeburskie, a wójtostwo z folwarkiem Ho³ody przy³¹cza do miasta. Wszystkie cytowane przywileje zatwierdzali kolejni królowie do Stanis³awa w³¹cznie, choæ prawo wyboru wójta z czasem wysz³o z u ytku. Ordynacjê lub powo³anie dane przez królow¹ Bonê w 1542 roku, w pi¹tek po œwiêcie Zaœniêcia Przenajœwiêtszej Bogurodzicy w Krakowie nale y uznaæ za dope³nienie wspomnianych przywilejów; w Ordynacji tej wymienione s¹ sposoby postêpowania s¹dowego dla wójta, magistratu i okreœlone granice ich w³adzy. Miasto Bielsk, jak wspomniano wy ej, dopiero od 1495 roku korzysta³o z prawa eksploatacji lasu skarbowego; póÿniej specjalnym przywilejem (wydanym w Warszawie 15 lipca 1554 roku) królowa Bona podarowa³a miastu oko³o 120 w³ók (2385 dziesiêcin) lasu przy rzekach Narwi i oknicy. Nied³ugo jednak Bielsk korzysta³ z tego daru: gdy w 1561 roku niejaki Dziewia³towski rozgranicza³ maj¹tki skarbowe, wspomniane 120 w³ók lasu odebrano miastu. Zygmunt August w tym e 1561 roku (29 listopada w Knyszynie), jako rekompensatê, nakaza³ wydzieliæ miastu las w jakimœ lepszym miejscu. Stefan Batory, 8 lipca 1576 roku w Warszawie, ponowi³ ten nakaz, a ona Batorego Anna Jagiellonka za poœrednictwem wyznaczonej w 1581 roku komisji wprowadzi³a go w ycie i 30 w³ók (596 dziesiêcin) lasu, wydzielonych w Puszczy Bia³owieskiej, darowa³a miastu po wsze czasy, swoim pismem wydanym w Warszawie 8 marca 1583 roku. Zygmunt III potwierdzi³ ten dar specjalnym przywilejem podpisanym w Krakowie 28 maja 1588 roku. Jak du y by³ obszar ziemi pocz¹tkowo nale ¹cej do miasta, na podstawie poprzednich przywilejów, nie sposób œciœle okreœliæ. Pomiary przeprowadzone za panowania Zygmunta Augusta w 1563 roku przez Andrzeja Dybowskiego pokaza³y, e miastu darowano 381 w³ók z zaœciankami, wy³¹czaj¹c place miejskie, ogrody, morgi i pastwiska. Jednak e przy zatwierdzaniu tego pomiaru przez Zygmunta Augusta, 3 listopada 1565 roku w Wilnie, wspomniano tylko o 350 w³ókach (6737 dziesiêcin). Ró nica ta wynika³a prawdopodobnie z tego, i do ogólnej liczby nie wesz³y w³óki zwolnione od p³acenia podatków skarbowych (przydzielone cerkwiom, koœcio³owi, przytu³kom, wójtowi i niektórym ludziom nale ¹cym do zamku). 89
Portret mieszczanina na odwrocie ikony Zejœcia Chrystusa do piekie³, cerkiew Michaj³owska, pocz¹tek siedemnastego wieku 90
Do wspomnianego pomiaru, przeprowadzonego na polecenie Zygmunta Augusta miasto w³ada³o du o wiêkszym obszarem, co potwierdzaj¹ niektóre przywileje. Wynika z nich, e niema³a iloœæ gruntów zosta³a w ró nym czasie od³¹czona od miasta. W taki sposób, uroczysko Studziwody, na którym znajdowa³ siê m³yn z nale ¹c¹ do niego ziemi¹ (teraz wieœ prywatna) zosta³o sprzedane Iwanowi Sieheniewiczowi, a transakcjê zatwierdzi³ Zygmunt I w 1520 roku (w poniedzia³ek po œwiêcie Œw. Trójcy). Wójtostwo bielskie z folwarkiem Ho- ³ody oddano w 1533 roku (7 maja, XI indyktu), w zastaw za 450 kop groszy litewskich (równowartoœæ 1800 rubli srebrem) Fied ce Iwanowiczowi Siehieniewiczowi; póÿniej ju miastu nie zosta³o zwrócone, pomimo procesu rozpoczêtego w 1786 roku w Assesorii Koronnej. Wójtostwo to, przechodz¹c wedle prawa zastawnego z r¹k do r¹k, nie wiadomo w jaki sposób powróci³o w bezpoœrednie w³adanie króla. Wynika to z przywileju Stefana Batorego, wydanego w 1576 roku (28 czerwca w Warszawie) mielnickiemu podkomorzemu Kacprowi Irzykowiczowi, z pozwoleniem na odkupienie powy szego wójtostwa od Mateusza Sieniawskiego i w³adanie nim do ywotnio. Z biegiem czasu, mimo przywileju Zygmunta I wydanego w 1526 roku, starostowie zdo³ali odsun¹æ mieszczan od udzia³u w wyborze wójta i sami zaczêli sprawowaæ tê funkcjê. Ka demu z nich do ostatniego okresu istnienia Polski przywrócono prawo na do ywotnie w³adanie wspomnianym wójtostwem. Ostatni pomiar ziem nale ¹cych do miasta przeprowadzi³ w 1781 roku Franciszek Modzolewski. Dokonano go na podstawie dekretu króla Stanis³awa Augusta (z 28 kwietnia 1779 roku), który dla miast Podlasia wyznaczy³ Komisarzy Boni Ordinis (Dobrego Porz¹dku). Po tym pomiarze obszar miejskiej ziemi, nie licz¹c placów i ogrodów warzywnych samemu miastu przynale nych, liczy³ 412 w³ók 1 morgê 283 prêty (7925 dziesiêcin 605 s¹ ni kw.). Lecz je eli wy³¹czyæ z tego ziemie nale ¹ce do wójta, duchowieñstwa i przytu³ków, a tak e ziemiê, na której niegdyœ wójt Lubmajer zbudowa³ folwark Lubmajerowizna 3, zostanie w sumie 357 w³ók, 4 morgi, 168 prêtów (6812 dzies. 896 s¹ ni kw.). Ta sama powierzchnia wspomniana jest w przywileju Zygmunta Augusta, który zatwierdza pomiar zrobiony przez Dybowskiego. Ziemie nale ¹ce do miasta, po³o one nieopodal uprawiali mieszczanie; le- 91
¹ce daleko za miastem rozdano tak zwanym folwarczanom lub przedmieszczanom osiedlonym w szeœciu wsiach: z zachodniej strony miasta w Augustowie, Strykach (lub M³odzianowie Miejskim) i Szasta³ach (lub Koszczynie); od wschodu w Widowie (Stanis³awowie), Parcewie (lub Piotrowie) i Spiczkach. Nie ma adnych danych o pocz¹tkach osadnictwa w tych wsiach. Poniewa najstarsze przywileje nadane miastu przez Witolda w 1430 roku i Aleksandra w 1495 roku rozszerza³y w³adzê wójta nie tylko na mieszczan, lecz równie na ludzi zamieszka³ych wokó³ miasta, to przypuszczaæ mo na, e ju wówczas istnia³y chocia niektóre ze wspomnianych wsi (prawdopodobnie Augustowo i Widowo, jako najbli sze miastu). Osiedleni na miejskiej ziemi przedmieszczanie byli od dawna podporz¹dkowani miejskiemu s¹downictwu, p³acili miastu czynsz i œwiadczyli na jego rzecz ró ne powinnoœci. Czynsz ten znany by³ pod nazw¹ szossa VIII, a jego pochodzenie jest nastêpuj¹ce. Stefan Batory przywilejem danym 29 paÿdziernika 1576 roku w Toruniu, zniós³szy dawne litewskie op³aty i podatki, które mimo po³¹czenia Podlasia z Polsk¹ Bielsk jeszcze p³aci³, postanowi³ by miasto to tak jak i inne miasta w Polsce, prócz innych podatków p³aci³o od ka dego dymu tak e szoss. Podatek ten zwyczajowo wynosi³ 50 ówczesnych z³otych (66 rubli 45 kopiejek srebrem), w nadzwyczajnych zaœ wypadkach dwa razy wiêcej. Chocia op³ata szossu pocz¹tkowo odnosi³a siê tylko do miast, to póÿniej s³owem tym nazywano i czynsz zbierany od wsi na rzecz miasta. W 1779 roku podatek ten stanowi³ 500 z³otych (75 rubl. srebr.).taka te suma wp³acana jest i teraz. Pragn¹c zrównaæ siê w prawach z mieszczanami, którzy na mocy przywileju Zygmunta Augusta z 1569 roku, wydananego w Knyszynie, byli ju zwolnieni od op³aty czynszu z ziemi uprawnej, przedmieszczanie rozpoczêli z nimi spór maj¹cy zwolniæ ich od op³aty hiberny IX i szossu. Komisja Dobrego Porz¹dku w 1785 roku VIII IX Szoss s³owo czeskie odpowiada ³aciñskiemu exastio ; a pososzyti znaczy po czesku tyle co podporz¹dkowaæ to jest poddaæ szossu. W Czechach i Polsce nazywano szossem miejskie op³aty; lecz czasem by³y zwane tak i dodatkowe pieniê ne pobory do powinnoœci ziemskich jak to widaæ z konstytucji 1685 roku; patrz: Volumen Legum, V, f. 742. Od 1649 roku o³nierz znajduj¹cy siê na zimowych mieszkaniach niczego nie œmia³ ju 92
jednak nie zwolni³a ich z tego, a Asesoria Koronna w 1786 r. zatwierdzi³a decyzjê Komisji. Z lustracji prowadzanych w ró nych okresach, w których znajduj¹ siê spisy posiadaczy gruntów miejskich i wiejskich widaæ, e tak jak mieszczañstwo nabywa³o niekiedy ziemie w miejscach wyznaczonych dla przedmieszczan, równie i przedmieszczanie zdobywaj¹c teren w mieœcie osiedlali siê na nim, a ziemiê orn¹ blisko miasta posiadali nawet bez jej zasiedlania. Tê swobodê osiedlania siê w mieœcie, opart¹ na dawnych zwyczajach, potwierdzi³a wy ej wymieniona decyzja Komisji Dobrego Porz¹dku (w 1785 roku), jak i postanowienie Asesorii (1786 roku). Podstaw¹ by³o to, e wszystkie te wsie wybudowane zosta³y na miejskich ziemiach nadanych przez wielkiego ksiêcia litewskiego Aleksandra w 1499 roku i rozgraniczonych przez komisjê graniczn¹ w 1563 roku. Na mocy przywilejów Zygmunta Augusta z 1558 i 1568 roku uznano je za w³asnoœæ miejsk¹. Przedmieszczanom zezwolono nawet zajmowaæ w mieœcie ró ne posady, byle okazywali siê do tego zdatnymi. Prócz wspomnianych szeœciu wsi do miasta nale eli jeszcze tak zwani bartnicy którzy zobowi¹zani byli strzec miejskiego lasu. Czynsz, który wnosili w 1779 roku razem z podatkiem z domów (podymne) za miód i wosk, przedtem p³acony burmistrzom wynosi³ 400 z³otych. Teraz p³ac¹ oni na korzyœæ miasta 111 rubli 75 kopiejek srebrem. Obecnie bartników p³ci mêskiej jest oko³o szeœædziesiêciu 4. Wiemy ju, e Bielsk na podstawie przywilejów nadanych przez wielkich ksi¹ ¹t litewskich i królów polskich i w oparciu o prawa magdeburskie nadzielony by³ znacznymi obszarami ziemi. Nie odebra³a ich konstytucj¹ z 1776 roku i g³ówne miasto Ziemi Bielskiej stopniowo podwy sza³o swój status. Na podstawie wspomnianych praw i przywilejów miasto to mia³o swój s¹d z³o ony z urzêdników wybieranych przez mieszczan. Jego magister w wypadkach dotycz¹cych ogólnego po ytku mieszkañców wydawa³ swoje decyzje nazywane wilkir ami (od niemieckiego Wilkühre co znaczy dos³ownie ³askami ) X X ¹daæ od swego gospodarza, dlatego e otrzymywa³ na swoje utrzymanie pieni¹dze nazywane hybern¹ (od ³aciñskiego hiberna zimowe ). Z 1655 roku pieni¹dze te nazywa³y siê zimow¹ ywnoœci¹ (chlebem zimowym); patrz: Volumen Legum, IV, f, 501. S³owo to do tej pory istnieje w miejscowym s¹dowym jêzyku guberni nadba³tyckich. 93
W domu bogatych mieszczan, rycina z I po³owy siedemnastego wieku 94
i zarz¹dza³ dochodami, wymienionymi w przywilejach. Teraz zobaczmy, jaki by³ stan miasta odnoœnie przemys³u i stanu ludnoœciowego, i jakie okolicznoœci sprzyja³y w przesz³oœci jego rozkwitowi, a jakie doprowadzi³y do upadku. Po³o enie miasta przy ma³ej i nie eglownej rzeczce nie dawa³o adnych korzyœci z handlu, zmusza³o mieszczan do szukania Ÿróde³ utrzymania w rolnictwie, rzemioœle i handlu ró nymi trunkami. Dlatego te Zygmunt August, potwierdzaj¹c 15 lipca 1554 roku w Warszawie przywilej, dotycz¹cy darowanych miastu ziem, m.in. objaœni³: nie mog¹ one mieæ wspomo enia innego jeno z folwarków gdy port wodny nie jest pod tym miastem. Nie bacz¹c jednak e na tê okolicznoœæ, przywilej Witolda dany w 1430 roku i zezwalaj¹cy osiedlaæ siê w mieœcie tylko chrzeœcijanom, powiêkszy³ liczbê mieszkañców i uczyni³ Bielsk tak znacz¹cym, e jeszcze do czasu po³¹czenia Litwy z Polsk¹ w Lublinie, uwa any by³ za pierwsze miasto na Litwie. W statucie Zygmunta I o podziale wojennych powinnoœci i podatków (1529 roku) Bielsk zajmowa³ miejsce w tabeli bezpoœrednio po Wilnie, Kownie i Grodnie, jednorazowo p³ac¹c 100 kop groszy litewskich (400 rubli srebrem) 5. Zwiêkszaj¹ca siê liczba rzemieœlników spowodowa³a i magistrat od 1516 roku zacz¹³ w swoich postanowieniach lub wilkir ach nadawaæ statuty ró nym cechom z objaœnieniem ich praw i obowi¹zków, a królowie zatwierdzali te postanowienia osobnymi przywilejami. Takie statuty i przywileje mia³y cechy: rzeÿniczy (z 1516, potwierdzony w 1558 roku), kowalski, stolarski i miecznikarski (z 1530, potwierdzony w 1611 i 1650 roku), szewski, za przyk³adem miast om y i Starej Warszawy (z 1549, potwierdzony w 1565 i 1584 roku), garbarski (z 1565, potwierdzony w 1584, 1609, 1634, 1666 i 1778 roku z uzupe³nieniami), piwowarski i s³odowniczy, które warzy³y nawet pszenne piwo (z 1571, potwierdzony w 1580 roku), wreszcie cech czapników do którego nale eli i krawcy (z 1580, potwierdzony w 1581 i 1616 roku). Decyzj¹ Asesorii Koronnej w 1786 roku wspomnianych szeœæ cechów po³¹czy³o siê w trzy, z których do pierwszego byli zaliczeni krawcy, do drugiego szewcy i rymarze, do trzeciego kowale, œlusarze, p³atnerze, cieœle, stolarze i inni rzemieœlnicy. Prawie do po³owy XVII wieku nie zwrócono uwagi na korzyœci jakie móg³by przynieœæ miastu handel. Dlatego prócz cotygodniowych bazarów we czwar- 95
Adam Kazanowski, starosta bielski w latach 1638-1649 96
tki nie by³o w mieœcie ani jednego targu. W koñcu król Jan Kazimierz, na proœbê starosty bielskiego Adama Kazanowskiego, dla podkreœlenia wdziêcznoœci za wiernoœæ i us³ugi mieszczan w czasie bezkrólewia po œmierci W³adys³awa IV, przywilejem nadanym 16 marca 1649 roku w Warszawie ustanowi³ w Bielsku trzy czterotygodniowe jarmarki z wszystkimi zwyczajowymi dla kupców prawami. Pierwszy zaczyna³ siê w dniu Œw. Trójcy, drugi w dniu Narodzenia Przenajœwiêtszej Bogarodzicy, trzeci na Objawienie Pañskie; przy tym wed³ug starego kalendarza, pragn¹c dogodziæ przez to Rusinom dominuj¹cym w kraju. Jakim by³o miasto odnoœnie stanu ludnoœciowego i liczby domów w XV i do po³owy XVI wieku, nie wiadomo; lecz niew¹tpliwie panowanie Zygmunta Augusta by³o dla Bielska najlepszym okresem jego istnienia. To tu w 1564 roku odbywa³ siê sejm, pamiêtny uchwaleniem drugiego statutu litewskiego. Z aktu sporz¹dzonego przez mierniczego Andrzeja Dybowskiego, który prowadzi³ pomiary ziem grodzieñskich w 1563 roku, i z lustracji przeprowadzonej w tym samym czasie widaæ, e w Bielsku znajdowa³o siê 830 domów, z których pod zarz¹dem Magistratu by³o 794, reszta zaœ pod zarz¹dem wójta podzameckiego. Zak³adaj¹c, e na ka dy dom przypada³o piêæ dusz, miasto liczy³o ponad 4000 mieszkañców (wy³¹cznie chrzeœcijan, ydów nie by³o wtedy w Bielsku). A je eli do tego dodamy szeœæ wsi nale ¹cych do miasta, które liczy³y ponad 220 domów, ludnoœæ miasta z nale ¹cymi do niego folwarkami wynosi- ³a powy ej 5000 osób. W czasie dwu nastêpnych lustracji przeprowadzonych w 1576 i 1602 roku, dochód jaki otrzymywa³ skarbiec od miasta i miejskich wsi niewiele ró ni³ siê od dochodu wskazanego w lustracji Dybowskiego XI, wiêc stan miasta do pocz¹tku i nawet do po³owy XVII wieku prawie siê nie zmieni³. Do jego polepszenia przyczyni³o siê bez w¹tpienia i to, e królowe (Bona ona Zygmunta I; Anna Jagiellonka ona Stefana Batorego; Anna i potem Konstancja ony Zygmunta III; wreszcie Ludwika ona W³adys³awa IV, a potem Jana Kazimierza) XI Wed³ug lustracji Dybowskiego (z 1563 roku) dochód z Bielska dla skarbu stanowi³ 377 kop groszy litewskich to jest oko³o 1304 rubli srebrem; wed³ug lustracji z 1576 roku 403 kopy to jest ko³o 1341 rubl. srebrem; a wed³ug lustracji z 1602 roku 365 kop lub 1131 rubli srebrem. 97
Artystyczna wizja staroœciñskiego dworu na Ho³owiesku w czasach Izabeli Branickiej 98
korzystaj¹c z czêœci dochodów miasta otacza³y je opiek¹ i broni³y od ucisku. Helena, córka wielkiego ksiêcia moskiewskiego i ona Aleksandra, od 1507 r. posiada³a w swym do ywotnim w³adaniu Bielsk, Sura i Brañsk 6. W okresie panowania Jana Kazimierza okolicznoœci zmieni³y siê. Po ary w czasie najazdów wojsk szwedzkich Karola Gustawa (1655) i siedmiogrodzkich Rakoczego (1656), wojna z Aleksiejem Michaj³owiczem (1654) i kozakami Chmielnickiego (1648), grabie e Tatarów, którzy przybyli na pomoc Janowi Kazimierzowi i wreszcie bunt wojsk polskich (1661 i 1662); wszystko to spustoszywszy kraj uderzy³o w dobrobyt samego Bielska. Dlatego lustracja z 1664 roku wspomina e Bielsk Rosjanami Szwedami i Kozakami równie jak przechodz¹cymi wojskami Polskimi i Litewskimi po wiêkszej czêœci spalony i spustoszony 7. Jakie by³y spustoszenia mo na s¹dziæ po tym, e z 830 zosta³o tylko 48 domów zamieszka³ych i 7 pustych. Podobny los spotka³ wtedy i wsie nale ¹ce do miasta: w nich zosta³o ledwie po kilku mieszkañców, a wieœ Spiczki opustosza³a ca³kowicie 8. O dawnej obszernoœci miasta œwiadcz¹ teraz œlady brukowanych jezdni które zosta³y na ulicach Brañskiej i Litewskiej. Po takim spustoszeniu Bielsk, przy dawnym zarz¹dzie, nie móg³ ju osi¹gn¹æ wczeœniejszego, kwitn¹cego stanu; tym bardziej e wojna z Karolem XII (1702) znów zrujnowa³a miasto, w którym przebywa³y na przemian wojska szwedzkie, rosyjskie, saskie i polskie obu partii. W maju 1705 r. Bielsk zajêli saksoñczycy, znaczn¹ czêœæ miasta zniszczy³ po ar. We wrzeœniu nieopodal miasta stacjonowa³ obóz wojsk polskich, litewskie zaœ by³y rozlokowane we wsi Saszudki (?). W listopadzie Bielsk zajê³o wojsko litewskie. W styczniu 1706 r. przez ziemiê bielsk¹ przesz³y armie Karola XII i Stanis³awa Leszczyñskiego. W kwietniu przez Bielsk, z Grodna w kierunku Prypeci, przechodzi³a armia rosyjska, a od grudnia, przez ca³¹ zimê, stacjonowa³ tu Pu³k Kazañski, pod komend¹ pu³kownika de Brauna. W 1707 r. polskie wojsko zbiera³o w Bielsku hybernê; w listopadzie zaœ znowu przechodzili têdy Rosjanie, czêœæ których pod kierunkiem Holtscha zajmowa³a miasto przez ca³y grudzieñ. W lutym 1708 r. znowu têdy przechodzi³y wojska rosyjskie, a we wrzeœniu Bielsk zajê³a armia Stanis³awa Leszczyñskiego. Nieustanne przemieszczanie siê stron walcz¹cych przynios³o dla 99
miasta op³akany skutek. ycie mieszczan znajdowa³o siê w nieustannym zagro eniu 9. W tym samym czasie byæ mo e nawet bardziej ani eli wojna Bielsk spustoszy³o morowe powietrze, które szala³o w ziemi bielskiej od 1710 do 1711 roku. Z powodu braku lustracji miasta z tego okresu, nie wiadomo ilu ludzi zginê³o wówczas od moru. Podanie g³osi, e spustoszone domy i puste tereny dawano nowym przybyszom za darmo, i e tylko w ten sposób miasto zasiedli³o siê ponownie. Z lustracji przeprowadzonej w 1779 roku przez Komisjê Dobrego Porz¹dku która da³a miastu nowy odpowiedni do jego potrzeb statut widaæ e wtenczas w Bielsku znajdowa³o siê zasiedlonych placów 269 a we wsiach 417. W skardze zaœ wniesionej przez mieszczan do Lustracji Starostwa w 1780 roku wskazano gospodarzy w mieœcie 226 (z których niektórzy mogli mieæ i po parê domów) a we wsiach 431. Z tego nale y wnioskowaæ e wsie nale ¹ce do miasta dÿwignê³y siê szybciej ni samo miasto; poniewa liczba domów w porównaniu z lustracj¹ z czasów Zygmunta Augusta prawie siê podwoi³a. Za czasów rz¹dów pruskich, w latach 1796-1807, liczba domów w Bielsku zaczê³a siê powiêkszaæ. W «Statystyce Prus Nowowschodnich» wydanej w 1800 roku przez Dyrektora Bia³ostockiej Regencji Golshemma mówi siê e w Bielsku znajdowa³o siê wtedy 320 domów z 1733 duszami 10. Przy Prusakach zaœ wybudowano wszystkie istniej¹ce w mieœcie domy murowane a ydzi otrzymali pozwolenie (w 1803 roku) osiedlania siê w nim. Warto dodaæ, e w lipcu 1807 r. Bielsk zajmowa³ francuski genera³ Klapereda z czterotysiêcznym oddzia³em wojska, a w 1812 r. przez miasto przemieszcza³ siê austriacki korpus Schwarcenberga z saksoñczykami 11. 100
ROZDZIAŁ II OBIEKTY MIEJSKIE GODNE UWAGI GÓRA ZAMKOWA pobli u miasta, z jego po³udniowej strony, nad rzeczk¹ Lubk¹ wpadaj¹c¹ do Bia³ej, wœród ³¹k i bagien znajduje siê niewielkie wzniesienie. Wschodni¹ i po³udniow¹ jego czêœæ zajmuje zau³ek zwany Podzamczem lub Now¹ Osad¹ Podzameck¹ 12. Zachodnia czêœæ stanowi osobne wzniesienie, ze wszystkich stron doœæ spadziste i ³¹cz¹ce siê z Podzamczem za poœrednictwem grobli, po której wje d ano dawniej do znajduj¹cego siê na tym pagórku zamku. Grobla, jak i sam pagórek zosta³y bez w¹tpienia usypane ludzkimi rêkami. Zbocza tego pagórka dawniej by³y okolone wa³em ziemnym z przerw¹ dla wjazdu naprzeciwko grobli; we wnêtrzu wa³u znajdowa³ siê okr¹g³y plac. Obwód pagórka u jego podstawy, od jednej strony grobli do drugiej stanowi 120 s¹ ni, obwód wierzcho³ka wzd³u wa³u 70 s¹ ni; wysokoœæ pagórka 7, a œrednica wierzcho³ka 20 s¹ ni 13. Miejsce to zazwyczaj nazywane jest Zamkow¹ lub ys¹ Gór¹; zaœ w lustracji Dybowskiego (1563 r.) nazwano j¹ Koziszczem. W czasach w³adztwa pruskiego na górze tej zbudowano magazyn prochu z odgromieniem. Tego ostatniego dawno ju nie ma, a magazyn przekszta³cono na granizonowy cekhauz; obok postawiono krzy na pami¹tkê ust¹pienia epidemii cholery w 1831 r. 14 Tak obecnie wygl¹da miejsce, na którym kiedyœ sta³ zamek z cerkwi¹ czy te kaplic¹ pod wezwaniem Œwiêtej Przeczystej, to jest Bogarodzicy. 101
Fragment korczagi (amfory) z dwunastego wieku, znaleziony podczas prac wykopaliskowych na ulicy Zamkowej; widoczne cyrylickie inicja³yäøëi; jest to najstarszy zabytek piœmiennictwa z Bielska; ze zbiorów Dzia³u Archeologii Muzeum Podlaskiego 102
Kiedy mianowicie usypano ten pagórek i zbudowano na nim zamek, z latopisów i innych zabytków piœmiennictwa dowiedzieæ siê nie sposób 15. Byæ mo- e, miejsce to, na skutek swojego po³o enia wœród b³ot i lasów, dawniej odpowiedniego do obrony, znane by³o jeszcze JadŸwingom. Mo na chyba z du ym prawdopodobieñstwem przypuszczaæ, e bielski zamek istnia³ ju w koñcu XIII wieku; bowiem KniaŸ Mœcis³aw Dani³owicz W³odzimierski (Wo³yñski), zaw³adn¹wszy tym udzia³em po œmierci W³odzimierza Wasilkowicza (w 1289 roku) nie w mieœcie, lecz w zamku musia³ zostawiæ swój garnizon. Po zawojowaniu Podlasia przez Litwê, jeszcze d³ugi czas znajdowa³ siê on w gotowoœci obronnej. W 1377 r. wielki mistrz zakonu krzy ackiego Winrych von Kniprode kilkanaœcie dni oblega³ zamek, ale widz¹c niemo noœæ jego zdobycia wycofa³ siê, pal¹c okoliczne miejscowoœci 16. Kto wówczas broni³ zamku, nie wiadomo, lecz póÿniej zobowi¹zano do tego bielskich mieszczan i szlachtê. O tych pierwszych mówi przywilej króla Aleksandra (nadany w Wilnie we czwartek, w dniu œwiêtego Arnulfa), w którym wspomina siê, e mieszczanie bielscy musz¹ pe³niæ stra, znan¹ pod nazw¹ «klik»; o ostatniej wiadomo z przywileju tego króla (danym w Wilnie w 1501 r). Wed³ug niego, szlachta ziemi bielskiej dla obrony zamku musi w odpowiednim czasie odkomenderowaæ dziesiêciu ludzi, w okresie wojny wiêcej, odpowiednio do potrzeb. W póÿniejszym okresie bielski zamek utraci³ swoje obronne znaczenie, za to zyska³ inne. Królowie polscy jad¹c na Litwê, zw³aszcza podczas polowañ w Puszczy Bia³owieskiej, stale zaszczycali go sw¹ bytnoœci¹. Wtedy to zwo ono tu upolowan¹ zwierzynê, a bednarze, osiedleni na trzech w³ókach ziemi we wsi miejskiej Stryki (M³odzianowo), mieli obowi¹zek dostarczania beczek do solenia miêsa ubrów i ³osi o czym wspominaj¹ akty miernicze i lustracyjne Starostwa Bielskiego, sporz¹dzone w 1563 roku przez Dybowskiego. Niespe³na rok po owej lustracji bielski zamek znikn¹³ na zawsze: 22 lipca 1564 roku w najwy sz¹ kondygnacjê uderzy³ piorun i po ar, przerzuciwszy siê b³yskawicznie na ni sze piêtro nabra³ takiej si³y, e w ci¹gu dwóch godzin budowla sp³onê³a doszczêtnie. Bielski w swej kronice mówi, e król Zygmunt August, bêd¹cy w tym czasie na sejmie w Bielsku, spogl¹da³ na ów po ar siedz¹c wierzchem na swoim koniu, obok stajni królewskiej. W tym samym miej- 103
scu stoi dzisiaj murowany budynek, nale ¹cy do Urzêdu Opieki Spo³ecznej 17. O wygl¹dzie zewnêtrznym i wielkoœci zamku brak dok³adnych informacji; jednak e nie ma w¹tpliwoœci, e by³ on zbudowany z drewna. Wy ej wymieniona lustracja Dybowskiego œwiadczy, e wokó³ zamku znajdowa³y siê 3 morgi 6 prêtów ziemi, a przestrzeñ placu wewn¹trz wa³u, liczy³a po przek¹tnej 11 prêtów. D³ugoœæ ogrodzenia wokó³ zamku rozci¹ga³a siê na 10,5 sznura, a za ogrodzeniem by³y jeszcze 2 morgi 15 prêtów ziemi pod ogrodem, dwa niewielkie sady, wygon, stajnie i miejsce dla obozowiska w czasie pobytu króla 18. Z tej e lustracji wynika, i do zamku nale a³y trzy folwarki; z których g³ówny znajdowa³ siê w pobli u zamku, byæ mo e w miejscu, gdzie teraz znajduje siê siedziba Amtu Ho³owieskiego. Zamkowe w³oœci by³y podzielone na 16 wójtostw, ka dy wójt mia³ od 2 do 6 w³ók ziemi, a niektórzy z nich oprócz s³u by w zamku, zgodnie z postanowieniami, zobowi¹zani byli w czasie wojny stawiæ siê w szeregach konnicy 19. Ch³opi byli nadzieleni ziemi¹, z obowi¹zkiem op³aty czynszowej lub odpracowania. Z gruntów czynszowych p³atnoœci pobierano pieniêdzmi i ró nymi daninami, op³acanymi produktami w naturze lub pieniêdzmi, a za grunty do odpracowania, odbywano pañszczyznê po dwa dni w tygodniu, lub 108 dni w roku, co w przeliczeniu na pieni¹dze stanowi³o 54 grosze (2 rubl. 52 kop. srebrem). Prócz ch³opów zobowi¹zanych pañszczyzn¹ byli te ogrodnicy, którzy musieli odpracowaæ jeden dzieñ pieszo, i pracowaæ szeœæ dni latem przy zbiorze zbo a, siana i porz¹dkach w ogrodach; oprócz tego op³acali 3 grosze czynszu za morgê (ok. 9 kop. srebrem). By³y jeszcze grunty rozdawane za ró - ne s³u by przy zamku. W taki sposób bojarzy, którzy zasiedlali ca³e wsie, mieli ka dy po 2 w³óki ziemi, zwolnionej od czynszu 20. Zobowi¹zani byli jedynie do rozwo enia listów. Czasami na takich gruntach osiedla³a siê szlachta. Strzelcy, osocznicy, garncarze, zduni, kominiarze, kowale, cieœle, ko³odzieje, rybacy, s³odownicy i piwowarzy mieli po jednej w³óce, a mierniczy wybierani spoœród ch³opów dla w³aœciwego rozdzia³u gruntów, po dwie w³óki. Do zamku nale a³y równie 33 m³yny wodne i 2 warsztaty elazne (huty): jeden w pobli u wsi Dubicze z op³at¹ 4 kop groszy litewskich (13 rubl. 70,5 kop. srebr.); drugi przy rzeczce Trzeœciance z op³at¹ 6 kop groszy litew- 104
skich (20 rubl. 70,5 kop. srebr.). Ze wspomnianych m³ynów zachowa³y siê tylko nieliczne, a po warsztatach nie ma ju œladu 21. Zamek bielski posiada³ tak e bardzo du e obszary lasu. Akt rozgraniczenia w 1536 roku grodzieñskich i bielskich dóbr królewskich od w³oœci rajgrodzkich i goni¹dzkich, nale ¹cych wtedy do Radziwi³³ów dowodzi, e lasy rozpoœciera³y siê wzd³u rzek Narwi, Supraœli i Nereszli. Ten e akt œwiadczy o tym, e dzisiejsze miasteczko Knyszyn, ulubione miejsce pobytu króla Zygmunta Augusta i miejsce jego œmierci, w czasie tego rozgraniczenia by³o nowo za³o- on¹ osad¹ 22. Starosta Bielski Miko³aj Radziwi³³, przyswoiwszy sobie niema³y obszar lasów bielskich, spali³ dwór we wsi Wojdzi³ówce, zbudowany do polowañ przez wielkiego ksiêcia Witolda 23. Wspomniany akt wzmiankuje, e ludzie zajmuj¹cy siê w Puszczy Bielskiej wyrêbem drewna na beczki i maszty, pozyskiwaniem ywicy, jak i posiadaj¹cy tam swoje warsztaty, wnosili do bielskiego zamku op³aty zwane «pobere - ne» i «wczajne». Do tego zamku bartnicy wnosili daninê miodu, a bobrownicy bobry z³owione w rzekach Nereszli, Narwi, Czarnej-Soko³dzie i Supraœli. Siano skoszone przez bielskich i supraskich ch³opów dostarczano do Bielska, Sura a lub na dwór Witolda. I na koniec ze wspomnianego aktu wynika, i nadzorcy lasów zajmowali swoje miejsca dziedzicznie, e broñ palna by³a tu wtedy rzadkoœci¹, bowiem akt wspomina tylko o ³ucznikach, a kar¹ za wytrzebienie zwierz¹t by³a szubienica. CERKWIE PRAWOSŁAWNE W przesz³oœci w Bielsku by³o piêæ cerkwi prawos³awnych: 1) œw. Przeczystej, która by³a przeniesiona z zamku do Starego Miasta, 2) œw. Micha³a, przy Szerokiej ulicy, 3) Œwiat³ego Zmartwychwstania Pañskiego, w pobli u dworu Ho³owiesk, przy ulicy Brzeskiej, 4) Œw. Trójcy, przy ulicy Litewskiej, 5) monasterska œw. Miko³aja, miêdzy ulicami Brzesk¹ a Zamkow¹. Wszystkie cerkwie by³y drewniane. Nie wiemy, do której z nich odnieœæ mo na s³owa latopisu wo³yñskiego, mówi¹ce o tym jak kniaÿ w³odzimierski W³odzimierz Wasil- 105
Skrzy owanie ulicy Litewskiej i drogi do Widowa na planie z 1859 r., zaznaczony plac cerkwi Œw. Trójcy 106
kowicz podarowa³ cerkwi w Bielsku obrazy i ksiêgi. Œwiadczy to jednak o tym, e ju w drugiej po³owie XIII wieku by³a w Bielsku cerkiew prawos³awna 24. Król Zygmunt I podarowa³ cerkwi Œw. Przeczystej, œw. Micha³a, Œw. Zmartwychwstania Pañskiego, Œw. Trójcy oko³o 39 dziesiêcin ziemi i grunty w mieœcie pod zabudowê i ogrody. Dar ten potwierdzaj¹ przywileje Zygmunta Augusta z 1564 r. i W³adys³awa IV z 1634 roku. W komisarskim postanowieniu z 1636 roku wspomniano, i cerkwiom œw. Micha³a lub Bohojawleñskiej i Œwiat- ³ego Zmartwychwstania Pañskiego Patriarcha Konstantynopola Kir Jeremiasz i Kijowski Metropolita Hipacy Pociej (miêdzy 1599 a 1613 rokiem) wydali przywilej na powo³anie Bractwa czyli wspólnoty cerkiewnej, który to przywilej potwierdzi³ W³adys³aw IV (w 1633 roku), w czasie Sejmu Koronacyjnego 25. Wczeœniej przy wszystkich piêciu cerkwiach znajdowa³y siê przytu³ki, a przy cerkwiach œw. Micha³a i œw. Miko³aja szko³y; teraz tylko przy pierwszej pozosta³ przytu³ek, w którym mieszka te duchowny z diakonem, ucz¹c czytania i pisania kilku ch³opców. Wszystkie wspomniane cerkwie, nie wy³¹czaj¹c monasterskiej zmuszone by³y przy³¹czyæ siê do Unii, ale nie wszystkie w tym samym czasie. Najpierw ten los spotka³ cerkiew Przeczystej i Œw. Trójcy, potem Zmartwychwstania, a w koñcu te (oko³o 1645 roku) i Michaj³owsk¹. O cerkwiach Œw. Trójcy i Zmartwychwstania zachowa³ siê przekaz, e pierwsza, teraz zamkniêta, pocz¹tkowo by³a zbudowana z drewna wyr¹banego na tym samym miejscu, na którym zosta³a za³o ona 26. Druga znajdowa³a siê przy wsi Lewki, w odleg³oœci czterech wiorst od miasta, potem przeniesiono j¹ na ulicê Dubick¹ (gdzie i teraz stoi kamienny s³up i widaæ jeszcze œlady cmentarza). Z tego zaœ miejsca przeniesiona zosta³a ostatecznie bli ej dworu Ho³owiesk, gdzie i dziœ siê znajduje 27. O pozosta³ych trzech cerkwiach w Bielsku mamy szczegó³owe historyczne i archeologiczne dane, o których napiszemy. Cerkiew Œw. Przeczystej Cerkiew Œw. Przeczystej, a mianowicie Narodzenia Przeczystej Bogurodzicy, pocz¹tkowo znajdowa³a siê w zamku, ale w 1562 roku przeniesiono j¹ na ulicê zwan¹ Starym Miastem. O za³o eniu tej cerkwi i przyczynie jej przeniesienia, dowiadujemy siê z aktu króla Aleksandra, pisanego po rusku w om y 107
Cudowna ikona Bogarodzicy z zamkowej cerkwi Preczystieñskiej, pocz¹tek szesnastego wieku 108
w 1506 roku, dla wójta bielskiego i podstarosty Szymbora, król poruczy³ mu przeniesienie powy szej cerkwi na dogodne miejsce, a przy tym przeniesienie cia³a swej babki ksiê nej Wassy Michaj³owej, która zbudowa³a tê cerkiew. Kopia tego aktu, doœæ b³êdnie spisana na pergaminie, przechowywana jest przy tej cerkwi 28. Wiadomym jest, i rodzon¹ babk¹ Aleksandra by³a ksiê na kijowska Zofia, czwarta ona W³adys³awa Jagie³³y; dlatego oczywistym jest, e w powy szym akcie mówi siê nie o Zofii ksiê nej kijowskiej, ale o innej krewnej króla Aleksandra, tak e w stopniu babki. Aleksander nazywa j¹ Michaj³ow¹; a wiêc by³a ona ma³ onk¹ jakiegoœ ksiêcia Micha³a. W pewien sposób potwierdza to kopia aktu o mianowaniu duchownego na parafiê, spisana w 1637 roku, w którym miêdzy innymi czytamy: Cerkiew Narodzenia W³adczyni naszej Bogurodzicy, bêd¹ca na starym miejscu i przeniesiona w 1562 roku z zamku Bielskiego, fundowana onegdaj kniaziem Micha³em Siemionowiczem Gorodeñskim (na Gródku, a nie Grodnie), Bielskim i Kobryñskim, i kniahini¹ Wass¹, jako napis opisuje na tablicy z obrazami trzema namiestnymi, z³otem dekorowanymi itp 29. Zabytkowa ikona Przenajœwiêtszej Bogarodzicy napisana na lipowych deskach i poz³ocona, do tej pory znajduje siê w tej cerkwi. Doln¹ jej czêœæ, gdzie móg³ siê znajdowaæ wspomniany w akcie napis, odciêto przy przeróbce ikonostasu. Grób ksiê nej Wassy powinien znajdowaæ siê pod o³tarzem; lecz pomimo wszelkich starañ, aby go odnaleÿæ, nie znaleziono niczego prócz kawa³ka kamiennego muru 30. Zaœ dowodem na to, e ksiê na razem z ksiêciem Micha³em byli za³o ycielami cerkwi zamkowej, s³u y równie XVI-wieczny cerkiewny synodyk, w którym wspomina siê o nich. W synodyku tym, spisanym ju w czasach Zygmunta I, na polecenie biskupa w³odzimierskiego i brzeskiego, za panowania króla Aleksandra, czytamy miêdzy innymi:...wielkich Hospodarów Kazimierza, W³adys³awa, Aleksandra, Zygmunta, teraz panuj¹cego, i ze starego rodu: Kniazia Matwieja Mikitinicza, Kniahini Fetinii, Kniahini Wassy, Kniazia Micha³a, Kniazia Petra, Kniazia Iwana... i innych. Tradycja g³osi, e ksi¹ ê Micha³, w tym samym czasie, co i w bielskim zamku, za³o y³ i ozdobi³ ikonami cerkwie w Kobryniu i Grodnie. Jeœli rzeczywiœcie tak by³o, to warto by³o by sprawdziæ czy nie ma na tych ikonach napisów, 109
Sygnatura cerkwi Preczystieñskiej, osiemnasty wiek 110
uœciœlaj¹cych datê ich darowania oraz informacji o rodzie wspomnianych ksi¹- ¹t. Nie mogliœmy jednak o tym dowiedzieæ siê z adnych dostêpnych nam tablic genealogicznych 31. Wiadomo jedynie, i jeden z ksi¹ ¹t Swis³ocki, którego w 1348 roku Olgierd posy³a³ wraz ze swoim bratem Koriatem do Chana Tatarskiej Ordy Czanobeka, nazywa³ siê Semen (Latopis Troicki w Historii Pañstwa Rosyjskiego, IV, nr 319). Mo e wspomniany Micha³ Semenowicz by³ synem tego Siemiona. Cerkiew Œw. Micha³a, dawniej Bohojawleñska Historia tej cerkwi stanowi krótki szkic tych przeœladowañ, które za namow¹ Jezuitów, œci¹gnê³y na te ziemie wiele nieszczêœæ i niepowetowanych strat. Kiedy w³aœciwie cerkiew œw. Micha³a po raz pierwszy by³a zajêta przez Unitów wiarygodnie powiedzieæ siê nie da; jednak e prawdopodobnie nast¹pi³o to za panowania Zygmunta III. Dowodem tego jest reskrypt W³adys³awa IV, wydany 14 marca 1633 r., w czasie Sejmu Koronacyjnego. Reskrypt ten nakazuje w³adzom œwieckim i duchowym, dla uspokojenia mieszkañców greckiej wiary (prawos³awnych), oddaæ im dwie cerkwie na Podlasiu: Bohojawleñsk¹ lub œw. Micha³a w Bielsku oraz œw. Miko³aja w Kleszczelach. Do dokonania zwrotu tych cerkwi zosta³ wyznaczony pisarz ziemski ³ucki, Semen Hulewicz Wojutyñski. Z powodu braku parafialnego duchownego, odprawianiem cerkiewnych s³u b i nauczaniem dzieci zajêli siê mnisi. Lecz ledwie w skutek tego nakazu królewskiego zd¹ y³ Hulewicz zwróciæ prawos³awnym bielszczanom oznaczon¹ cerkiew ze szko³¹, przytu³kiem, zabudowaniami parafialnymi i wszystkim co do niej nale a³o, kiedy w tym e 1633 roku unicki biskup w³odzimierski i brzeski Józef Makosiej Bakowiecki, nie bacz¹c ani na dyplom W³adys³awa IV, pozwalaj¹cy prawos³awnym swobodnie wyznawaæ swoj¹ wiarê i zatwierdzony przez konstytucje w czasie Sejmu Koronacyjnego, ani na wy ej wymieniony Dekret Królewski, poleci³ swemu namiestnikowi Simonowiczowi wspomnian¹ cerkiew znów prawos³awnym odebraæ. I Simonowicz zaw- ³adn¹³ ni¹ zbrojn¹ rêk¹, odbiwszy drzwi z pomoc¹ bielskiego duchowieñstwa unickiego i innych osób postronnych. A dzia³o siê to w dniu œwiêta Narodzenia Przenajœwiêtszej Bogarodzicy. Po takim bezprawnym postêpku i proteœ- 111
Ikona Bo ego Narodzenia, ufundowana do cerkwi Bohojawleñskiej przez Josifa i Onisjê Radkiewiczów, po³owa siedemnastego wieku 112
cie (14 wrzeœnia 1633), a póÿniej na skutek protestu z³o onego przez prawos- ³awnych, wyznaczono S¹d Komisarski, który przeprowadziwszy œledztwo na miejscu, swoim postanowieniem zwróci³ prawos³awnym cerkwie Bohojawleñsk¹, Zmartwychwstania i monastersk¹ œw. Miko³aja z ca³ym ich maj¹tkiem i podporz¹dkowa³ je w³adyce ³uckiemu. Natomiast cerkwie œw. Przeczystej i Œw. Trójcy pozostawi³ unitom, w niewielkiej liczbie zamieszkuj¹cym miasto; co siê zaœ tyczy zamieszkuj¹cych te parafie wyznawców prawos³awia, to zgodnie z punktami zapisanymi w czasie wyboru W³adys³awa IV, zezwolono im na swobodne sprawowanie obrzêdów wiary. W koñcu, postanowieniem tym zdecydowano, e naruszaj¹cy je obywatele bêd¹ poddani grzywnie 10000 polskich grzywien (6831 rubli 75 kopiejek srebrem). Wydawa³o siê, e kroki te wystarczaj¹ do zaprowadzenia spokoju; jednak e zdarzy³o siê coœ przeciwnego. Unici korzystaj¹c z poparcia miejscowych w³adz, wznowili wczeœniejsze przeœladowania. Nawet na g³ównych drogach zaczêto napadaæ na prawos³awnych, czym szczególnie odznacza³ siê duchowny unickiej cerkwi Troickiej Maliszewski. Zdar³szy ubranie z czerñca, wracaj¹cego od chorego, odebra³ mu krzy i srebrny kielich, a ostatki Œw. Darów wyrzuci³ na ziemiê. W koñcu bielski unicki protopop ukian Bogowolski, nie bacz¹c na postanowienia Sejmu 1633 roku ani na królewski dekret i wspomniane postanowienie S¹du Komisarskiego, w 1643 roku znów si³¹ odebra³ prawos³awnym Bogojawleñsk¹ i Woskresieñsk¹ cerkiew. W tym niespokojnym czasie, oprócz podburzonego ludu, Bohowolskiemu pomaga³y zarówno miejscowe w³adze, jak i rotmistrz piechoty wybranieckiej o nazwisku Sokó³ z 200 podkomendnymi szeregowcami, którzy szli do walki z zapalonymi pochodniami. W rzeczy samej nie obesz³o siê wtedy bez przelania krwi, choæ nie by³o ofiar œmiertelnych. Oszczerstwa i groÿby powiêksza³y liczbê odstêpców. Tym, którzy pozostali przy swej wierze czyniono ró ne utrudnienia, a w stosunku do odstêpców którzy powrócili do wiary, skierowano oskar enia asesorskie, na skutek których oskar onych wypêdzono z miast i pozbawiono maj¹tku. Los cerkwi Bohojawleñskiej podzieli³a w nastêpnym 1644 roku cerkiew monasterska Œw. Miko³aja. Po 1643 roku cerkwie Woskresieñska i Bohojawleñska ju nie wróci³y do stanu pierwotnego, albowiem W³adys³aw IV w resk- 113
Cerkiew Michaj³owska z oddzielnie stoj¹c¹ murowan¹ dzwonnic¹, widok z I po³owy dwudziestego wieku 114
rypcie z 1645 roku, wydanym nadwornemu marsza³kowi i staroœcie bielskiemu Adamowi Kazanowskiemu, ostro zganiwszy uczynione z³o, wspomina tylko o zwrocie cerkwi Miko³ajewskiej. Jeszcze kilka lat toczy³ siê miêdzy prawos³awnymi a unitami spór o zwrot cerkwi, lecz po œmierci W³adys³awa IV (w 1648 roku) nie-unici pozbawieni zostali wszelkich nadziei utrzymania swoich praw i unia zatryumfowa³a 32. Szczegó³owe informacje o ostatnim si³owym zagarniêciu cerkwi Bogojawleñskiej lub Michaj³owskiej znajduj¹ siê w miejscowych aktach œledztwa przeprowadzonego w 1643 roku przez specjalnie powo- ³an¹ komisjê oraz w proteœcie czerñca Izaaka Jefremowicza, z³o onym w imieniu biskupa uckiego Atanazego Puzyny, i zapisanym w S¹dzie Grodzkim w Mielniku; oba te dokumenty tak jak i wiele innych ciekawych zapisów, z których zaczerpniêto przytoczone informacje, znajduje siê w aktach cerkwi Miko³ajewskiej 33. Prócz wy ej wymienionych przywilejów nadanych tej e cerkwi, ma³ onka króla Stefana Batorego, Anna Jagiellonka, 16 wrzeœnia 1586 roku poleci³a Rewizorowi Bielskiego Starostwa Miko³ajowi Podoskiemu wydzielenie dostatecznej iloœci ziemi dla przytu³ku znajduj¹cego siê przy tej cerkwi, a potem w 1586 roku podarowa³a na ten e cel cztery w³óki ziemi przy wsi Gredele. Trzy w³óki z tej e ziemi powinny by³y nale eæ do przytu³ku, a jedna przeznaczona by³a dla diakona, póÿniej pod budowê dzwonnicy. Na pozosta³ych w³ókach zbudowano wieœ zwan¹ Szpitale, w której do dziœ znajduje siê 9 zagród gospodarskich i 24 dusze; wieœ ta corocznie op³aca czynsz na rzecz cerkwi XII. Teraz w cerkwi tej jest jeden o³tarz, lecz dawniej by³y trzy. W o³tarzu g³ównym znajduje siê ikona Chrztu Pañskiego, a w bocznych œw. Aposto³ów Piotra i Paw³a i œw. Micha³a. Te same obrazy znajduj¹ siê na dzwonie odlanym w 1627 roku 34. Wnêtrze cerkwi z archeologicznego punktu widzenia nie jest zbyt interesuj¹ce. Jednak s¹ w niej dwie bardzo stare ikony; Zbawiciela i Bogurodzicy, na deskach lipowych, teraz osadzone w carskich wrotach, lecz poniewa nie XII Dla zasilenia funduszy przytu³ku, przywilejem W³adys³awa IV, nadanym w 1633 roku, pozwolono z ka dego wozu drewna sprzedawanego na rynku w Bielsku zbieraæ po jednym polanie; co zreszt¹ przesta³o ju byæ zwyczajem. 115
Metalowa oprawa Ewangelii z cerkwi œw. Miko³aja, osiemnasty wiek 116
ma na nich adnego napisu to nie wiadomo do jakich czasów je odnieœæ. Nie mo na okreœliæ jednoznacznie kiedy powsta³y ró ne papierowe rêkopisy do tej pory przechowywane w cerkwi. Wa niejszymi z nich s¹: 1) «Ewangelia» z winietami doœæ starannie ilustrowanymi kolorowymi farbami i w oprawie z desek dêbowych pokrytych skór¹; 2) «S³u ebnik» z «Trebnikiem», ozdobiony winietami wykonanymi czerwon¹ farb¹ i ozdobnymi literami pocz¹tkowymi; 3) «Triod Cwietnaja» czyli modlitwy pocz¹tkowe od Palmowej Niedzieli do Zejœcia Ducha Œw., bez ozdób. Ta ostatnia ksiêga wydaje siê starsz¹ od innych, ale notatki w niej, w miejscach nie zniszczonych czasem, odnosz¹ siê do roku 1734 35. Cerkiew Œw. Miko³aja Za³o ona jako cerkiew Œw. Micha³a, niewiadomo kiedy i przez kogo; lecz po³o enie w pobli u zamku i Starego Miasta nie pozostawia w¹tpliwoœci co do tego, i nale y do najstarszych 36. Jak ju wy ej powiedziano, cerkiew ta by³a zajêta przez unitów, a W³adys³aw IV reskryptem z 1645 roku nakaza³ zwróciæ j¹ poprzednim w³aœcicielom; w reskrypcie tym jednak e mówi siê, e zostaje ona zwrócona tymczasowo, do kolejnego postanowienia s¹dowego. Po po arze, który w koñcu XVII wieku doszczêtnie strawi³ tê cerkiew, odbudowano j¹ bez pozwolenia w³adz 37. Postanowieniem komisarskim z 9 wrzeœnia 1699 roku, do czasu podjêcia ostatecznej decyzji, oddana zosta³a klasztorowi bazyliañskiemu znajduj¹cemu siê w Bielsku, z zastrze eniem aby do przycerkiewnej szko³y nie przyjmowaæ dzieci unitów i katolików. Decyzja Asesorii Koronnej, podjêta 1 grudnia 1700 roku, nie zakoñczywszy ca³kowicie sporu co do przynale noœci cerkwi, pozostawi³a rozstrzygniêcie tego S¹dowi Relacyjnemu. Wyra ono tylko yczenie aby spór zosta³ zakoñczony mo liwie szybko i bez u ycia si³y, za poœrednictwem proboszcza bielskiego rzymskokatolickiego koœcio³a farnego. Widaæ na tym sprawê zakoñczono, albowiem od tego czasu cerkiew z ca³ym maj¹tkiem pozosta³a we w³adaniu mnichów bazylianów 38. Przywilejem z 11 lutego 1673 roku król Micha³ Wiœniowiecki potwierdzi³ w³asnoœæ ziemi nale ¹cej do monasteru Miko³ajewskiego, a 30 lipca 1736 roku August III ponownie zatwierdzi³ w Warszawie przywileje dane tej cerkwi 117
przez W³adys³awa IV, Jana Kazimierza, Micha³a Korybuta i Augusta II. Wiadomoœci o tych przywilejach zaczerpniêto z oficjalnego opisu dokumentów cerkiewnych, które bez sporz¹dzenia z nich kopii, w oryginale odes³ano do Konsystorza. Po likwidacji klasztoru bazyliañskiego w 1835 roku, cerkiew monastersk¹ przemianowano na parafialn¹. Stare drewniane budynki, w których mieszka³a zawsze niewielka liczba mnichów, zachowa³y siê do dzisiaj. Z tymi zabudowaniami po³¹czona jest kaplica pod wezwaniem Zaœniêcia Przenajœwiêtszej Bogarodzicy, gdzie i teraz w czasie najwa niejszych œwi¹t w roku odprawia siê poranne nabo eñstwa 39. KOŚCIOŁY RZYMSKOKATOLICKIE Rzymskokatolicki koœció³ farny pod wezwaniem Narodzenia Najœwiêtszej Marii Panny i œwiêtego Miko³aja oraz kaplica przy przytu³ku œw. Marcina, nale ¹ w Bielsku do najstarszych. Inny koœció³ z klasztorem karmelitów zosta³ zbudowany póÿniej. Koœció³ farny Z zarz¹dzenia wielkiego ksiêcia Witolda dla bielskiego wójta, zawartego w przywileju z 1430 roku, aby wœród Rusinów ju mieszkaj¹cych w mieœcie, osiedlaæ Polaków i Niemców wyznania rzymskokatolickiego wynika, e ksi¹- ê ten nie zapomnia³ równie o ich koœciele. Wprawdzie pierwszy przywilej koœcio³owi bielskiemu nada³ Wielki Ksi¹ ê Litewski Aleksander dopiero w 1492 roku, w poniedzia³ek w wigiliê œwiêta Narodzenia Pañskiego, ale z tego przywileju wynika, e od dawien dawna by³ w Bielsku koœció³ rzymskokatolicki. Mo na wnioskowaæ równie, e du o wczeœniej, na miejscu znajdowa³ siê stary, zbudowano nowy, dlatego proboszcz Matjasz poprosi³ wielkiego ksiêcia o ponowienie pierwotnego przywileju. Poniewa imiona jego poprzedników utracono, biskup diecezjalny zwleka³ z wyœwiêceniem nowo wybudowa- 118
nego koœcio³a 40. Aleksander, ponawiaj¹c wczeœniejsze nadania, potwierdzi³ miejskiemu koœcio³owi w³adanie miejscami, na których zbudowano koœció³ z cmentarzem, szko³¹, domem dla nauczania rzymskokatolickich ksiê y, budynkami zajmowanymi przez proboszcza, ogrodem i ogólnie wszystkiego tego, co stanowi³o w³asnoœæ koœcio³a. W³adca potwierdzi³ przynale noœæ wsi Pulsze i Ko³by (ostatnia ju nie istnieje) 41 z ich ch³opstwem, równie pól uprawnych, ³¹k za Kotowiczami, a tak- e dziesiêcinn¹ daninê z niektórych skarbowych i prywatnych maj¹tków tej- e parafii. Da³ prawo swobodnego po³owu ryb na rzece Bia³ej w pobli u miasta i wsi Nakolankach (teraz tak e nie istniej¹cej). Potwierdzi³ p³atnoœci na rzecz proboszcza: od obywateli katolików z miasta po 4 grosze rocznie (oko³o 30 kop. srebr.), a od lokatorów po 2 grosze (mo liwe, e zamiast dziesiêciny, której miasto nigdy nie p³aci³o). Do trzech kop szerokich praskich groszy, otrzymywanych przez proboszcza z miejskich karczm, do wielkiego ksiêcia nale ¹cych, doda³ op³atê po 2 kopy tych e groszy XIII. W koñcu pozwoli³ na swobodny przemia³ ziarna w m³ynie ksi¹ êcym, przykaza³, aby z tego m³yna co miesi¹c dawano pewn¹ iloœæ (korzec) m¹ki. Ten ostatni przychód cofniêto przywilejem wydanym 2 listopada 1493 roku w Wilnie. Zamiast tego Aleksander pozwoli³ proboszczowi zbudowaæ m³yn we wsi Pulsze na rzece abiej. Zygmunt I, potwierdziwszy dwa poprzednie przywileje, dla pomno enia dochodu proboszcza, przywilejem wydanym w Krakowie w Wielki Pi¹tek 1512 roku, pozwoli³ zbudowaæ 2 karczmy i osiedlaæ ludzi na koœcielnej ziemi 42. Prócz wspomnianych trzech przywilejów Zygmunt wyda³ jeszcze cztery inne (w 1512, 1522, 1530, i 1536 roku), a Zygmunt August dwa (w 1561 i 1563 roku), które zatwierdzi³y dziesiêcinn¹ daninê, po kopie zbo a z w³óki (19 dziesiêcin 2100 s¹ ni kwadratowych) od mieszkañców skarbowej wsi Grabowiec. Darowano nowe ziemie i potwierdzono poprzednie dekrety na rzecz koœcio³a. Czy póÿniej królowie nadawali jeszcze jakieœ przywileje koœcio³owi bielskiemu, nie wiadomo. W ka dym razie po ostatnim zjednoczeniu Polski z Litw¹ nie ma o tym adnych danych w aktach koœcielnych. XIII Za panowania Jana Olbrachta w Polsce i Aleksandra na Litwie szeroki praski zawiera³ w sobie 8 kopiejek srebra; dlatego 5 kop tych groszy odpowiada 24 rublom srebrem. 119
Bielski koœció³ posiadaj¹c niegdyœ oko³o 40 zagród ch³opskich we wsiach Pulsze, Samu³ki, Misiuki i przy m³ynie w Ko³bach, by³ najwiêkszym w³aœcicielem maj¹tku koœcielnego na Podlasiu XIV. Nie dziwi wiêc, e jego proboszczami byli czasami pra³aci i znane w pañstwie osobistoœci duchowne. Do 1535 roku wype³nianie obowi¹zków koœcielnych i sakramentów w parafii (cura animarum) powierzono bielskiemu proboszczowi. Jednak sprawuj¹c w tym samym czasie wy sze duchowe lub œwieckie obowi¹zki nie zawsze móg³ on mieszkaæ w swojej parafii, dlatego ³ucki biskup diecezjalny ksi¹ ê Pawe³ Olszañski obowi¹zek ten w tym e 1535 roku powierzy³ pomocnikom proboszczów, którzy niemal do koñca XVIII wieku mieli do pomocy po kilku wikariuszy. Kto mianowicie by³ proboszczem do 1492 roku nie wiadomo; lecz od tego czasu do dziœ by³o ich 23, a mianowicie: 1) oko³o 1492 i do 1512 roku Matjasz; 2) od 1512 Marcin Duchnicki, lub Dusznicki, kanonik wielki, doktor medycyny i sztuk piêknych i fizyk królewski; 3) od 1522 ukasz Ksiê polski; 4) do 1535 roku Florian Czury³o kanonik krakowski; 5) od 1536 Sebastian Branicki referendarz koronny; 6) oko³o 1561 Jan Iskarski dziekan warszawski, kanonik wileñski, proboszcz koœcio³a w Nowogródku i kaznodzieja królewski; 7) przed 1589 i do 1604 Kacper Sad³ocha, lub Szad³owski, proboszcz garwalski i osiecki, sekretarz królewski; 8) od 1604 Stanis³aw Hiacynt Bolsk, póÿniejszy kanonik warszawski; 9) od 1624 Miko³aj Krasnowski, mnich zakonu franciszkañskiego, sekretarz królewski, oddawszy swoje miejsce innemu, by³ póÿniej opatem karnowskim; 10) 1641 Miko³aj Dunin kanonik gnieÿnieñski; 11) oko³o 1644 Krzysztof Opacki archidiakon lubelski; 12) oko³o 1670 Jan Matuszewski referendarz koronny; 13) oko³o 1678 Jakub Ewejlard proboszcz warszawskiego koœcio³a Œwiêtego Krzy a; 14) od 1688 Miko³aj Tomis³awski dziekan warszawski; 15) do 1728 Kazimierz z Têczyna Ossoliñski kanonik krakowski, kantor sandomierski; 16) od 1728 Miko- ³aj Dêbowski kanonik p³ocki i warszawski, sekretarz królewski, póÿniej bi- XIV Wsie te odebra³y bielskiemu koœcio³owi jeszcze w³adze pruskie, które zamiast nich przyzna³y wyp³atê pieniê n¹ proboszczom. Pozostawiono im do dyspozycji jedynie drewnian¹ kaplicê pod wezwaniem œwiêtego Stanis³awa przy wsi Pulsze, która istnia³a ju przed 1688 rokiem. 120
skup kamieniecki; 17) od 1737 Micha³ Ma³achowski kanonik kamieniecki, a póÿniej ³ucki i dziekan brzeski; umar³ w Bielsku w 1756 roku; 18) od 1756 Jan Szyjkowski, kanonik i scholastyk ³ucki, proboszcz koœcio³a milejczyckiego; zmar³ w Bielsku 15 grudnia 1797 roku; 19) od 1800 Ignacy Otocki, usuniêty w 1806 roku; 20) od 1806 Jan Chilkiewicz, jeszcze od 1788 bielski duchowny wikarny; by³ najpierw administratorem, a proboszczem ustanowiony w 1813 roku; zmar³ 14 czerwca 1816 roku; 21) od 1816 Kazimierz Kubatowski archidiakon bia³ostocki, doktor obu praw i teologii, kanonik kijowski, przeor klasztoru misjonarskiego w Bia³ymstoku i proboszcz tamtejszej parafii; 22) od 1821 Aleksander Bo ym; 23) od 1823 Jan Izbicki dziekan bielski, obecny proboszcz. Pocz¹tkowo koœció³ by³ drewniany, dwa razy odbudowywany: po raz pierwszy w 1492 roku za proboszcza Matjasza, potem w 1670 roku staraniem proboszcza Matuszewskiego. Prawdopodobnie w okolicy trudno by³o znaleÿæ dobrych majstrów, je eli w 1679 roku dla przebudowy i remontu koœcio³a trzeba by³o sprowadziæ ich spod Lublina. Po stu latach od powtórnej odbudowy, w 1770 roku Hetman Klemens Branicki z w³asnych œrodków zbudowa³ pod nim fundamenty i trzy piwnice. W koñcu staraniem wdowy po nim, Izabeli z Poniatowskich Branickiej, staroœciny bielskiej, w marcu 1783 roku drewniany koœció³ rozebrano i na jej koszt z pomoc¹ w³adz miejskich, w bardzo krótkim czasie, bo w pó³ roku zbudowano murowany. 1 listopada 1783 roku odprawiono w nim pierwsze nabo eñstwo 43. Koœció³ ten jest doœæ obszerny i jasny, zbudowany w starym stylu bez wie, mieœci piêæ o³tarzy, w g³ównym z nich znajduje siê obraz Bogarodzicy, a w bocznych, po prawej stronie obraz œw. Antoniego, po lewej Zbawiciela, malowane przez malarza Mirysa 44. Zdobi go 14 kolumn w stylu toskañskim i cztery takie kolumny przy o³tarzu g³ównym; ³uków jednak e tam nie ma, zamiast nich jest szeroki pó³okr¹g³y sufit. W 1816 roku, administrator koœcio³a, mnich zakonu dominikañskiego Miko- ³aj Andruszkiewicz, za ofiarowane przez parafian pieni¹dze, w miejsce starych organów wstawi³ nowe, wykonane w Warszawie 45. W 1816 roku cmentarz ogrodzono kamiennym murem, za ofiarowane przez Karola Michalskiego 9000 z³otych. W 1843 roku, staraniem obecnego proboszcza z pomoc¹ para- 121
Koœció³ farny, widokówka z okresu miêdzywojennego 122
fian zbudowano obok koœcio³a murowan¹ dzwonnicê, w której powieszono du y dzwon, wczeœniej nale ¹cy do karmelitów; dzwon ten, jak œwiadczy napis na nim, kupiono z ofiar Aleksandra Bogusza i bielskich parafian. Koœció³ bielski zalicza siê do pi¹tej kategorii. Liczba jego parafian: p³ci mêskiej 1995, eñskiej 2002; razem 4197 osób. Pod wzglêdem archeologicznym koœció³ bielski nie przedstawia teraz niczego interesuj¹cego, nie licz¹c archiwum, w którym przechowywane s¹ stare dyplomy i inne akta. W jednej z ksi¹g, w której spisano kopie z dyplomów znajduje siê krótki opis chronologiczny g³ównych wydarzeñ dotycz¹cych koœcio³a. Opis ten, który w roku 1688 rozpoczêli miejscowi proboszczowie lub ich zastêpcy doprowadzony do naszych czasów, tylko podczas zarazy morowej nie by³ kontynuowany. Wœród akt koœcielnych znajduje siê kopia Bulli Papie a Miko³aja V z 1449 roku spisana na pergaminie: jej przedmiot stanowi zawiadomienie o szóstym powszechnym jubileuszu, który bez w¹tpienia œwiêtowano w bielskim koœciele. Podobne uroczystoœci, odbywaj¹ce siê w Koœciele rzymskokatolickim co piêædziesi¹t lat poczynaj¹c od 1300 roku, najprawdopodobniej obchodzono w Bielsku na pocz¹tku i w po³owie XVI wieku; lecz kronika koœcielna rozpoczêta dopiero w koñcu XVII wieku wspomina jedynie o nadzwyczajnym jubileuszu w 1694 roku i o dwóch zwyczajnych obchodzonych w 1701 roku przez jezuitów, a w 1770 roku przez misjonarzy tykociñskich. Szko³ê przy bazylice za³o ono najprawdopodobniej wraz z jej powstaniem. W instrukcji z 1672 roku adresowanej do bielskiego duchowieñstwa mówi siê o tym, i kieruj¹cy szko³¹ nauczaj¹c dzieci powinien troszczyæ siê o pobo - noœæ i dobre zachowanie wychowanków oraz przybli aæ im obrzêdy koœcielne, a organista winien uczyæ ich œpiewu koœcielnego. W 1706 roku nauczyciel i organista, który jak siê okazuje wype³nia³ obie te funkcje, otrzymywa³ z dochodów koœcielnych 80 z³otych (15 rubl. srebr.) rocznie. W 1769 roku wzniesiono nowy budynek szkolny, w którym mieszka³ nauczyciel i nauczycielka, z wydzieleniem specjalnych sal dla ch³opców i dziewczynek 46. Szko³ê tê, istniej¹c¹ do naszych czasów, zamkniêto po utworzeniu nowej dwuklasowej szko- ³y parafialnej podleg³ej Dyrekcji Szkó³ Guberni Grodzieñskiej. Mieœci siê ona 123
Dzwonnica koœcio³a farnego, wzniesiona w 1843 r. wœród nieistniej¹cej zabudowy ulicy Sienkiewicza, lata siedemdziesi¹te XX wieku 124
w murowanym budynku, wzniesionym przez rz¹d pruski dla szko³y miejskiej. Na miejscu zajmowanym przez ten budynek znajdowa³ siê przytu³ek mnichów karmelitów 47. Podobnie jak przy cerkwiach prawos³awnych, tak i przy koœcio³ach katolickich rz¹d pruski zabroni³ chowania zmar³ych, wobec czego na cmentarz wyznaczono specjalne miejsce za rzek¹ Lubk¹. Dzieli³ siê on wczeœniej na cztery czêœci: rzymskokatolick¹, unick¹, prawos³awn¹ i luterañsk¹. Na pocz¹tku wokó³ tych cmentarzy istnia³o ogrodzenie; poniewa teraz ono nie istnieje, nagrobki, krzy e i posadzone na cmentarzach drzewa, co roku niszczone s¹ przez zwierzêta gospodarskie oraz zuchwa³ych ludzi. Kaplica œw. Marcina z przytu³kiem Przy wyjœciu z Placu Rynkowego, po prawej stronie ulicy Litewskiej, przy potoku Sered, sta³ kiedyœ przytu³ek dla biednych z kaplic¹ œw. Marcina 48. Najstarsze dokumenty dotycz¹ce tej instytucji, które posiadamy wydali nuncjusze: biskup grodzieñski Zachariasz, 6 lutego 1521 roku w Wilnie, i biskup Monte- Regalski Wincenty w grudniu 1575 roku w Poznaniu. Pierwszy z nich obiecywa³ odpuszczenie grzechów wszystkim, którzy bêd¹ braæ udzia³ w budowie przytu³ku i utrzymaniu biednych w nim umieszczonych; drugi wyjaœnia obowi¹zki, prawa i dochody kieruj¹cego przytu³kiem, którym w zamyœle kodeksu króla Zygmunta Augusta (którego brak w aktach) powinien byæ miejscowy wikariusz, jak to by³o wczeœniej. Z ostatniego dokumentu dowiadujemy siê, e przytu³ek za- ³o y³ Zygmunt I, a wiêc ju po 1506 roku; do przytu³ku nale a³a kaplica œw. Marcina; oprócz dobrowolnych ofiar jego utrzymanie zabezpiecza³y dochody z m³yna wodnego Kiszczyn na rzece Bia³ej oraz dochody z ziemi nazywanej Wochnowszczyzna. Kieruj¹cy przytu³kiem otrzymywa³ za swoje trudy 2 kopy groszy litewskich z królewskich karczm w Bielsku i tyle dochodu z m³yna nale ¹cego do przytu³ku; to znaczy 13 rubli 58 kopiejek srebrem. Kronika koœcielna jeszcze do roku 1700 wspomina o przytu³ku œw. Marcina; lecz w 1707 roku nie by³o ju widaæ na tym miejscu ani kaplicy, ani przytu³ku. Po przeniesieniu potrzebuj¹cych w pobli e bazyliki, gdzie i teraz znajduje siê dla nich przytu³ek, choæ mniejszej ni kiedyœ wielkoœci, fundusz tej 125
Wizerunek œw. Józefa na dzwonie, ufundowanym w 1780 r. do koœcio³a karmelickiego przez Aleksandra Bogusza, regenta Ziemi Bielskiej oraz mieszczan 126
instytucji przy³¹czono do bazyliki. Miejsce na którym, znajdowa³ siê cmentarz œw. Marcina, poprzez zamianê gruntów, przesz³o we w³adanie osób prywatnych, którzy je zabudowali. Klasztor z koœcio³em karmelickim Miêdzy ulic¹ Knyszyñsk¹ (obecnie Bia³ostocka), a ulic¹ Litewsk¹ jest klasztor i koœció³ nale ¹cy do mnichów karmelitów. Sprowadzi³ ich do Bielska w 1643 roku nadworny marsza³ek, starosta bielski Adam Kazanowski. Jan Kazimierz, przywilejami nadanymi w 1660 i 1662 roku zabezpieczy³ prawa, swobodê i w³asnoœæ mnichów. Pierwsze zabudowania klasztorne i koœció³ by³y drewniane, w takim stanie istnia³y do 1784 roku, kiedy to od po aru, który wybuch³ na ulicy Dubieckiej, sp³onê³y razem z innymi domami. Nied³ugo po tym regent ziemi bielskiej, Aleksander Bogusz wybudowa³ karmelitom murowany klasztor; z powodu œmierci za³o yciela pewne prace zewnêtrzne nie zosta³y zakoñczone. Kiedy rz¹d pruski wysiedli³ karmelitów do W¹sosza, koœció³ tymczasowo oddano unitom, którzy nie mogli sprawowaæ nabo eñstw w gro- ¹cej zawaleniem cerkwi Woskresieñskiej. Klasztor zaœ, wybudowany na planie kwadratu, w którego wschodniej czêœci znajdowa³ siê koœció³, sta³ siê w³asnoœci¹ rz¹du 49. Teraz w tym jednopiêtrowym budynku mieœci siê Powiatowy Urz¹d Skarbowy, S¹d Ziemski i wiêzienie, a w koœciele garnizonowy cekhauz; lecz zaproponowano aby budynek przeznaczyæ na Suprask¹ Szko³ê Duchown¹. Po niedawnym wybudowaniu nowej cerkwi Woskresieñskiej, przeniesiono tam wszystkie obrazy znajduj¹ce siê w koœciele karmelitów, m. in. godny uwagi obraz œw. Antoniego Padewskiego, namalowany, jak siê domniemywa, przez Czechowicza 50. Przy koœciele nale ¹cym do karmelitów, na rogu ulic Bia³ostockiej i Litewskiej, znajduje siê ma³a kapliczka z drewnian¹ statuetk¹ œw. Jana Nepomucena, która istnia³a jeszcze do po aru w 1784 roku 51. 127
Ratusz, fotografia z 1915 r. 128
RATUSZ Ratusz istnieje w Bielsku prawdopodobnie od czasów ca³kowitego wprowadzenia praw magdeburskich lub teutoñskich tzn. od koñca XV wieku. Budynek ten, tak jak i teraz, znajdowa³ siê w centrum placu rynkowego, na pocz¹tku by³ drewniany. Na skutek konstytucji z 1778 roku akta s¹dowe z Brañska i Sura a trzeba by³o przewieÿæ do Bielska, dok¹d mia³y byæ przeniesione tak e S¹dy Ziemskie XV, a staroœcie polecono znalezienie odpowiedniego pomieszczenia do przechowywania tych dokumentów. W 1775 roku ona hetmana Branickiego zaproponowa³a miastu udzia³ w budowie gmachu na ten cel, który by³by tak e ozdob¹ miasta. Zdecydowano wiêc w miejsce drewnianego ratusza zbudowaæ murowany, w którym mo na by³oby pomieœciæ nie tylko XV Pomimo powy szego zalecenia akt tych nigdy nie przewieziono do Bielska; a S¹dy Ziemskie na skutek Konfederacji Barskiej i pobytu obcych wojsk dopiero w 1775 roku rozpoczê³y swoje dzia³anie, co potwierdzaj¹ akta zakoñczonych spraw. S¹dy te istnia³y w Bielsku do 1791 roku, kiedy to nowo wprowadzona Konstytucja, w miejsce S¹dów Ziemskich i Grodzkich, tworzy³a powszechne S¹dy Ziemskie. Na siedzibê ostatnich w Ziemi Bielskiej wyznaczono miasto Tykocin; jednak e z akt wynika, e s¹dy te odbywa³y siê nie w Tykocinie a w Brañsku, dok¹d przewieziono Archiwum Bielskiego S¹du Ziemskiego. Wydane na polecenie wy szych w³adz w 1845 roku akta s¹dów miejscowych z Drohiczyna i Brañska zostan¹ przewiezione do Bielska, poniewa powinny siê znajdowaæ w mieœcie powiatowym. Z aktami drohiczyñskimi ³¹cz¹ siê akta miasta Mielnika, a z brañskimi Sura a i Bielska. Drohiczyñskie Akta Ziemskie bior¹ pocz¹tek w roku 1474, a miejskie w 1528 roku; mielnickie miejskie w 1551, ziemskie dopiero z 1765 roku. Przy bli szym przegl¹dzie dokumentów nazywanych dudkami (tj. dokumentów ruskich, pisanych w pó³arkusza) mog³oby siê okazaæ, e akta drohiczyñskie wychodz¹ poza rok 1774. Ogólnie w archiwum drohiczyñskim znajduje siê 1565 sztuk ksi¹g, zwojów, dokumentów. Akta miasta Brañska bior¹ pocz¹tek od 1412 roku; lecz ich czêœæ, w tym najstarsze, sp³onê³y w 1709 roku wraz z koœcio³em katolickim, w którym by³y przechowywane. Prawdopodobnie w tym czasie sp³onê³y akta Gasztolda, które z 1607 roku nakazano przewieÿæ z Rajgrodu, Goni¹dza i Tykocina do Bielska. Z ocala³ych brañskich najstarsze s¹ akta miejskie z 1537 roku, nastêpnie ziemskie z Sura a z 1544, a potem ziemskie brañskie z 1751 i ziemskie bielskie 1775 roku. Wszystkich ksi¹g i zwojów dokumentów w brañskim archiwum jest 1119. 129
szlacheckie archiwum ziemi bielskiej, ale i wszelkie urzêdy miejskie. Na ten cel Branicka ofiarowa³a odpowiedni¹ iloœæ cegie³ i dachówek; skarbiec wydzieli³ z królewskiego lasu drewno budulcowe, a miasto z mieszkañcami przedmieœæ wziê³o na siebie dostawê materia³ów, zakup wapna i elaza, op³acenie rzemieœlników, zapewnienie im pomocników, a nawet w³asn¹ ceg³ê, na której wypalenie mieszkañcy przedmieœæ dostarczyli 3000 wozów drewna. Œwiadczy o tym postanowienie Asesorii Koronnej z 1786 roku. Na pokrycie tych wydatków miasto przeznaczy³o w przeci¹gu kilku lat op³aty akcyzowe, a poniewa to nie wystarcza³o, to po yczano pieni¹dze. W ten sposób w 1779 roku zbudowano murowany ratusz z wie ¹ zegarow¹, bez jakiejkolwiek pomocy szlachty bielskiego zamku, co potwierdza akt znajduj¹cy siê w Radzie Miejskiej 52. Tymczasem obecnie du a czêœæ budynku zajmowana jest przez areszt, jedynie na parterze kilka sklepów nale y do miasta, które musi wynajmowaæ pomieszczenia swym urzêdom w innych budynkach. Górne piêtro zajmuje S¹d Powiatowy i Opieka Szlachecka z archiwami, do których w³¹czono czêœæ archiwum przywiezionego z Drohiczyna. Mówi¹c o ratuszu nale y wspomnieæ o Archiwum Miejskim. Do najstarszych dokumentów przechowywanych w Magistracie nale ¹ dwie ksiêgi: jedna zawieraj¹ca akty wójtowskie, druga akty retmañskie. Pierwsza bez kart pocz¹tkowych, ca³a pisana po polsku, rozpoczyna siê na roku 1639 i koñczy na 1714. Wynika z niej, i w oznaczonym okresie landwójtami, tj. wice-wójtami bielskimi w wiêkszoœci byli cudzoziemcy osiadli w mieœcie jak: Zandfleben, Allon, Bonar, Szmal, Lubmajer i inni. Druga ksiêga zawieraj¹ca akta retmañskie lub magistrackie równie bez stron pocz¹tkowych, do po³owy 1591 roku pisana, podobnie jak Statut Litewski, w jêzyku ruskim; w nastêpnych czternastu latach, wœród dokumentów pisanych po rusku, jest ju parê polskich, a od po³owy 1606 roku wszystkie pisane s¹ po polsku. Ciekawsze by³o Archiwum Rady Miejskiej, w którym znajdowa³y siê orygina³y lub kopie metryk koronnych i litewskich, dawne przywileje, reskrypty, postanowienia i pisma wielkich ksi¹ ¹t litewskich i królów polskich, akty za³o ycielskie miast i cechów, lustracje i rejestry graniczne ziem, wsi i lasów nale ¹cych do miasta. Lecz obecnie, oprócz kopii wa niejszych aktów i dyplomów, adnych doku- 130
mentów oryginalnych, ani te oficjalnie potwierdzonych ich kopii w radzie nie ma. Czêœæ z nich 37 sztuk do³¹czono do sprawy za³o onej w 1818 roku, dotycz¹cej praw i przywilejów miasta XVI. Pozosta³e ró ne dyplomy oryginalne i nie ma³a liczba kopii poœwiadczonych decyzj¹ w³adz wy szych, odes³ano w 1837 roku do Komisji Archeograficznej XVII. XVI W tej sprawie znajduj¹ siê oryginalne przywileje, reskrypty, postanowienia i listy: Królowej Bony 1554; Zygmunta Augusta 1558, 1561, 1565 i 1569 (z 30 marca i 5 grudnia); Stefana Batorego 1576 (z 20 stycznia, 8 i 29 lipca) i 1580; Anny z 1580 ( 9 maja i 5 wrzeœnia), 1581 i 1583; Zygmunta III 1588 i 1616; W³adys³awa IV 1633 i 1637; Jana Kazimierza 1649 (z 15 i 16 marca); Micha³a Wiœniowieckiego dwa przywileje z 24 paÿdziernika 1669; Jana III 1676 i 1680; Augusta II 1700; Augusta III 1744 i 1751; Stanis³awa Augusta 1767 roku. Tak e przywileje w poœwiadczonych kopiach: Witolda 1430; Aleksandra 1495, 1499 i 1501; Zygmunta I 1526; Stefana Batorego 1576; Zygmunta III 1623 roku. XVII Wœród tych dokumentów znajdowa³y siê oryginalne, pisane na pergaminie: Bony 1547; Zygmunta Augusta 1555; Zygmunta III 1588 (z 20 maja i 2 grudnia); W³adys³awa IV 1635; Jana Kazimierza 1650 roku; pisane na papierze: Zygmunta Augusta dwa listy z 13 lipca 1571; Stefana Batorego 1576; starszej i m³odszej Anny, tj. on Stefana i Zygmunta III 1580, 1582 (pisane w œrodê po œwiêcie œw. Anny, 19 sierpnia i 7 wrzeœnia), 1584, 1585 ( z 15 maja i 17 grudnia), 1588, 1590, 1591, 1593, i 1594; Konstancji 1609 ( z 3 i 4 paÿdziernika), 1619, 1624, 1627, dekret i postanowienie z 1628; W³adys³awa IV 1634 i 1637, dwa postanowienia z 30 czerwca; Marii Ludwiki 1661; Jana-Kazimierza 1662; Jana III 1693. Prócz wymienionych dyplomów, odes³ano jeszcze oko³o 30 poœwiadczonych kopii. W tym samym czasie tak e cechy miasta Bielska przedstawi³y 12 oryginalnych przywilejów dla odes³ania do Komisji. 131
Plan skarbowego maj¹tku Ho³owiesk wraz z Podzamczem z 1859 r. 132
ROZDZIAŁ III MIASTO BIELSK W 1845 ROKU ielsk, miasto powiatowe guberni Grodzieñskiej, po³o one po obu stronach niewielkiej rzeczki Bia³ej, na trakcie pocztowym miêdzy miastami Bia³ymstokiem i Brzeœciem-Litewskim, znajduje siê na 52 0 szer. p³n. i 40 0 d³. wsch., w odleg³oœci od: St. Petersburga 1020,25; od Moskwy 1118,75; od Wilna 313,25; od Mohylewa na Dnieprze (gdzie znajduje siê siedziba Rzymskokatolickiego Konsystorza Duchowego, któremu podlega obecnie rzymskokatolickie duchowieñstwo i koœcio³y by³ego Obwodu Bia³ostockiego) 693,75; od Bia³egostoku 40, od Brzeœcia-Litewskiego 83,75; i od swojego gubernialnego miasta Grodna 113,25 wiorst. Okolica Teren na którym zbudowano Bielsk, jest równin¹, lekko pochylon¹ w kierunku rzeki Bia³ej; czêœæ miasta znajduj¹ca siê na prawym brzegu le y na niewielkim wzniesieniu. Kilka wiorst od miasta, z po³udniowej jego strony widoczny jest niewielki las 53 ; w samym mieœcie znajduj¹ siê sady i niema³a iloœæ drzew, co nadaje mu latem bardzo przyjemny widok. Obszar, zajmowany przez miasto, wygonami i placami miejskimi, obecnie zasianymi zbo em, liczy sobie 470 dziesiêcin i 1000 s¹ ni kw., w tym pod zabudow¹ 117 dziesiêcin 2056 s¹ ni kw 54. Na niezabudowanej ziemi w samym mieœcie znajduje siê dwanaœcie sadów owocowych, nale ¹cych do osób prywatnych oraz piêædziesi¹t ogrodów. Do miasta nale y 1168 dziesiêcin pól uprawnych i ³¹k. Wynika z tego, e miasto ma dostateczn¹ iloœæ dobrej ziemi 133
pod orkê i zasiew, lecz potrzebuje pastwisk. Przy czym, jeœli tereny bagniste w pobli u miasta, zajmuj¹ce przy rzece Bia³ej doœæ znaczne terytorium, zosta- ³yby osuszone, miasto zyska³oby nie tylko obszerne i przydatne do wypasu miejsce, lecz powsta³a by tak e mo liwoœæ pozyskiwania torfu, zalegaj¹cego obficie w tutejszych b³otach. Najwiêksza d³ugoœæ miasta, z pó³nocy na po³udnie wynosi 750, a najwiêksza szerokoœæ ze wschodu na zachód 500 s¹ ni. Ulic i zau³ków w mieœcie jest osiemnaœcie. Ulice: Szeroka, Litewska, Prawa i Lewa Farne, Knyszyñska (obecnie Bia³ostocka), Brzeska, K³opotowska (obecnie Brañska), Zamkowa, Hrycowska, Zalubocka (obecnie Boækowska), Zarynek i Klementynowska wy³o one s¹ brukiem; ale na niektórych, a szczególnie na dwóch ostatnich nawierzchnia jest zniszczona. Pozostaj¹ niewybrukowanymi tak zwane Stare Miasto i ulice Zastawiecka, Dubicka, Poœwiêtne, Zau³ek Zamkowy i Podzamcze 55. Place s¹ dwa: jeden Rynkowy wybrukowany; drugi nazywany Koñskim Rynkiem, czêsto zajmowany jako paradny, jest niewybrukowany 56. W mieœcie nie ma parku ani bulwaru publicznego. Wody w Bielsku nie brakuje. Prócz rzeczki Bia³ej, Lubki, strumienia zwanego Sered i krynicy przy jednym z prywatnych stawów, s¹ jeszcze dwie studnie publiczne w pobli u ratusza, i kilka prywatnych. W niektórych woda jest s³onawa 57. Mostów w mieœcie jest siedem: trzy na rzeczce Bia³ej, dwa na Lubce, jeden przez strumieñ Sered, i jeden na bagnie miêdzy Starym Miastem i ulic¹ Hrycowsk¹. Mieszkañcy 58 Mieszkañców obojga p³ci w Bielsku zapisanych jest: Chrzeœcijan: 1449 ydów: 1310 Razem: 2759 Liczba osób pochodzenia ydowskiego, na skutek braku danych oficjalnych zosta³a przyjêta na mniej wiêcej piêæ osób na rodzinê, których to jest 262. Po odjêciu od przyjêtych 1510 osób, 248 nale ¹cych do miejscowej Gminy ydowskiej, pozosta³e 1062 osoby stanowi¹ ydzi pochodz¹cy z innych miejsco- 134
Bielsk na mapie z po³owy XIX wieku 135
woœci, których liczba stale roœnie. ydzi ci, mieszkaj¹cy w Bielsku nie tworz¹ w³asnej wspólnoty i na podstawie rozporz¹dzeñ by³ego Bia³ostockiego Zarz¹du Obwodowego z 14 kwietnia 1825 r. i Grodzieñskiego Zarz¹du Gubernialnego z 9 marca 1844 r., przypisani s¹ do Orlañskiej Gminy ydowskiej. Wedle zamo noœci ogólna liczba ludnoœci dzieli siê nastêpuj¹co: Szlachty i urzêdników bêd¹cych na s³u bie 84 Nie bêd¹cych na s³u bie osób szlachetnego urodzenia 8 Osób duchownych 7 Na s³u bie w œwi¹tyniach 12 Kupców 8 Mieszczan-chrzeœcijan: p³ci mêskiej 618 / 1299 P³ci eñskiej 681 Mieszczan- ydów miejscowych: p³ci mêskiej 108 / 248 P³ci eñskiej 140 ydów zamiejscowych 1062 Mieszczan cechowych, majstrów i czeladników w tymczasowo utworzonym ydowskim cechu krawców 28 o³nierzy w stanie spoczynku 16 S³u ¹cych i stró y 10 Czeladzi dworskiej 2 Ni szej rangi wojskowych miejscowego oddzia³u inwalidów 225 Dru yna andarmów 6 Synów o³nierzy, o³nierzy mieszkaj¹cych w domach prywatnych 13 Resortu zaopatrzenia 4 Ni szej rangi bêd¹cych na urlopie bezterminowym 9 W czasie kwaterowania wojsk w mieœcie liczba mieszkañców wzrasta o 600-700 osób. Liczba urodzeñ w stosunku do liczby mieszkañców, w normalnych warunkach ma siê jak 1:20, a zmar³ych jak 1:25. Zabudowa Domów i innego rodzaju budynków w mieœcie jest 510. A mianowicie: Cerkwi parafialnych drewnianych (w tym jedna nieczynna) 5 136
Koœció³ pokarmelicki, murowany, nieczynny, obecnie przekszta³cony w prawos³awn¹ cerkiew 1 Koœció³ rzymskokatolicki, murowany 1 ydowska szko³a, drewniana 1 Domów pañstwowych: murowanych 2 drewnianych 4 Nale ¹cych do miasta: murowanych 3 drewnianych 4 Nale ¹cych do cerkwi, drewnianych 7 Nale ¹cych do szlachty, drewnianych 1 Szlacheckich i urzêdniczych: murowanych 3 drewnianych 40 Duchowieñstwa, drewnianych 2 Nale ¹cych do kupców gildyjnych: murowanych 1 drewnianych 7 Mieszczañskich: murowanych 1 drewnianych 109 Cechowych, drewnianych 115 o³nierskich, drewnianych 3 Ogó³em budynków drewnianych 288, murowanych 43. Od czasu po³¹czenia by³ego powiatu drohiczyñskiego z Bielskim liczba budowanych tu domów drewnianych zauwa alnie wzrasta. Dochody i wydatki Dochód miastu zapewniaj¹: 1) œrodki znajduj¹ce siê w Urzêdzie Opieki Spo- ³ecznej; 2) nieruchomoœci miejskie; 3) zbiórki ró nego rodzaju; 4) przypadkowe dochody. Pochodz¹ one z: 137
Rodzina Ignatowiczów z ulicy Staromiejskiej (Jagielloñskiej), koniec dziewiêtnastego wieku 138
Procentów od kapita³u znajduj¹cego siê w Urzêdzie Opieki Spo³ecznej: 555 rubli. Procentów od procentów, zamienionych na kapita³: 15 rubl. 71 kop. Z ziemi, ³¹k, karczm i sklepów: 1581 publ. 68 kop. Op³at targowych: 404 rubl. Akcyzy i op³at szynkowych: 56 rubl. Z karczem: 20 rubl. Z m³ynów: 20 rubl. Z gorzelni: 6 rubl. Dwóch cukierni: 2 rubl. Za wydanie œwiadectw gildji: 68 rubl. Ró nych innych dochodów, oko³o: 164 rubl. Razem: 2840 rubli 39 kopiejek Dochody miejskie stanowi¹ oko³o 2000 rubli srebrem rocznie. S¹ wydawane na: pensje urzêdników i nauczycieli Szko³y Parafialnej, wydatki kancelaryjne, na utrzymanie dru yny policyjnej, domów nale ¹cych do miasta, przyrz¹dów gaœniczych i inne. Handel W mieœcie, oprócz cotygodniowych bazarów bywa po osiem jarmarków w roku: w dniu Chrztu Pañskiego, w pierwszym tygodniu Wielkiego Postu, w œrodê czwartego tygodnia Wielkiego Postu, w dzieñ Wniebowst¹pienia Pañskiego, w dzieñ Œw. Trójcy, Bo ego Cia³a, w dzieñ Narodzenia Przenajœwiêtszej Bogarodzicy, œw. Miko³aja. Trzy pierwsze ustanowiono przywilejem W³adys³awa IV. Na bazarach i jarmarkach bywaj¹ te same przedmioty z t¹ ró nic¹, e na jarmarkach ich iloœæ siê zwiêksza. Bazary jesienne i zimowe nie ustêpuj¹ jednak letnim jarmarkom. Oprócz ró nego rodzaju ziaren zbó, siana, drewna budowlanego, sprzedaj¹ na tych i tamtych: byd³o, konie, owce, œwinie, cielêta, skóry owcze i bydlêce, owcze i œwiñskie runo; sukno, p³ótno, len, konopie, gotow¹ odzie sukienn¹, ko uchy, obuwie i ró ne inne wyroby we³niane, wszelkie wyroby cha³upnicze; drewniane i gliniane naczynia, wozy, sanie, ko³a i inne drewniane narzêdzia gospodarskie; dr¹ ki, kosy, sierpy, lemiesze; sery, mas³o krowie, olej konopny, sól, œledzie, miód, wosk, smo³ê, dziegieæ, ptactwo do- 139
Portret ucji Fiedorowicz z d. G³adkiewicz, rok 1905 140
mowe, warzywa itp. Przedmioty te przywo one s¹ w mniejszych lub wiêkszych iloœciach, zale nie od pory roku i potrzeb. W dni bazarowe i jarmarki zbiera siê nie tylko ludnoœæ z okolicy, ale przyje d aj¹, czasem w wiêkszej liczbie, mieszkañcy s¹siednich powiatów. Na jarmarki przybywaj¹ rosyjscy kupcy, przywo ¹c solon¹ rybê, kawior, cukierki i ró - ne wyroby rosyjskich fabryk. Trudno jest dok³adnie oszacowaæ wartoœæ towarów, dostarczanych na bazary i jarmarki: mo na tylko powiedzieæ, e najlepsze jarmarki i bazary bywaj¹ jesieni¹ i zim¹, i e na ka dym sprzedaje siê do tysi¹ca prosi¹t, do 200 koni, do 500 sztuk byd³a rogatego. Do 1803 roku handlem w Bielsku zajmowali siê tylko chrzeœcijanie. Byli oni w³aœcicielami sklepów z materia³ami chemicznymi, i drobnymi towarami, piwnic z winem, a nawet szynków, przy czym mocne wino i piwo pochodzi³o z ich w³asnych winiarni. Posiadali du e kapita³y w obrocie i prowadzili handel wiejsk¹ odzie ¹, skórami, a zw³aszcza chmielem, wczeœniej wywo onym do Warszawy, Gdañska, Królewca i Elbl¹ga. Teraz ca³y handel, z nielicznymi tylko wyj¹tkami przeszed³ w rêce ydów, którzy osiedlili siê w samym centrum miasta, wypieraj¹c chrzeœcijan na obrze a, co umo liwi³o ydom zajêcie siê rzemios³em i sprzeda ¹. Wœród nich, nie licz¹c du ej liczby handlarzy, jest 44 handluj¹cych w sklepach, oœmiu kupców trzeciej gildii, oko³o czterdziestu zajmuj¹cych siê sprzeda ¹ gor¹cego wina; spoœród chrzeœcijan trudni siê tym tylko jeden. G³ównymi przedmiotami handlu ydowskiego s¹ tkaniny bawe³niane i we³niane, sukna i tkaniny jedwabne, wyroby z konopii, wina i inne napoje, wyroby elazne, a tak e wszelkie drobne towary. Rzemios³o Do tej pory nie by³o, i teraz równie nie ma w Bielsku ani jednej fabryki. S¹ wprawdzie ma³o znacz¹ce zak³ady, do których mo na zaliczyæ: 24 garbarnie, 18 zak³adów kuœnierskich, cztery wyrabiaj¹ce œwiece, jeden produkuj¹cy myd³o, trzy t³ocznie oleju, kilka chrzeœcijañskich i ydowskich domów, w których wyrabia siê naczynia gliniane, kapelusze, klej rybi i watê. I na koniec trzy gorzelnie. Wszystkich rzemieœlników i posiadaj¹cych w³asne zak³ady, Chrzeœcijan i ydów jest 197. A mianowicie: 141
Ulica Litewska w okolicy skrzy owania z dawn¹ Bia³ostock¹, nieopodal znajdowa³y siê domy Jaroszewiczów, okres miêdzywojenny 142
Chrzeœcijan: Garbarzy 24 Kuœnierzy 18 Szewców 33 Krawców 1 Garncarzy wytwarzaj¹cych naczynia emaliowane 2 Garncarzy tradycyjnych 5 Stolarzy 7 Cieœli 4 Ko³odziei 1 Murarzy 4 Kowali 4 Œlusarzy 2 Blacharzy 1 Kominiarzy 2 Razem: 108 ydów: Mydlarzy 1 Olejarzy 2 Tytoniarzy 2 Produkuj¹cych œwiece 4 Produkuj¹cych watê 3 Produkuj¹cych rybi klej 2 Farbiarzy 3 Kapeluszników 1 Krawców bez czeladników 15 Szewców 1 Pasmanteryjników 1 Murarzy 2 Cieœli 4 Ró d karzy 1 Bednarzy 1 143
Szklarzy 3 Kowali 3 Kotlarzy i blacharzy 2 Zegarmistrzów 1 Z³otników 1 M³ynarzy (w 9 konnych i 1 wiatraku ) 2 Introligatorów 1 Doro karzy 2 RzeŸników 4 Piekarzy 8 Gorzelników 3 Malarzy 4 Razem: 89 Zajazdów 5; karczma 1; cukiernie 2, z których jedn¹ posiada chrzeœcijanin, a drug¹ yd; ponad to kilka bilardów w domach ydowskich. Organizacje dobroczynne Nale ¹ do nich Szpitale Miejski i Inwalidów, sk³adaj¹cy siê z zak³adu Szlacheckiej Opieki, pod bezpoœrednim nadzorem lekarza miejskiego, maj¹cego do pomocy dwóch felczerów, zarz¹dcê i trzech stró y. Co zaœ siê tyczy przytu³ków przy prawos³awnych i rzymskokatolickich koœcio³ach, których utrzymanie od dawna by³o zabezpieczone specjalnymi funduszami, s¹ teraz tylko dwa: przy cerkwi œwiêtego Micha³a i przy koœciele farnym rzymskokatolickim. Jednostki oœwiatowe Placówki oœwiatowe s¹ dwie: parafialna dwuklasowa szko³a z dwoma nauczycielami i prywatny pensjonat eñski, w którym wychowuje siê kilkanaœcie panien z miasta oraz powiatu. W 1847 roku by³o 50 uczniów. Koszt utrzymania szko³y, nie licz¹c drewna opa³owego dostarczonego przez miasto, wynosi 284 rubli srebrem, z których 184 pochodzi z dochodów miejskich, a 100 z ogólnego funduszu oœwiatowego. 144
Komentarze Rozdzia³ I Zarys historii miasta i okolic 1. Wed³ug Ÿróde³ ruskich, wielki ksi¹ ê kijowski Jaros³aw M¹dry, w roku 1038 r. dokona³ wyprawy wojennej przeciwko JadŸwingom, przy okazji umacniaj¹c swe wp³ywy na terenach obecnego Podlasia. Odleg³y od Bielska, zaledwie 60 km na po³udniowy-wschód Brzeœæ, po raz pierwszy jest wspominany w latopisach ju w 1019 r. Wchodzi³ wówczas w sk³ad ruskiego ksiêstwa turowskiego. Kilka lat póÿniej trafi³ we w³adanie mazowszan. Do Rusi Brzeœæ powróci³ oko³o 1041 r. za spraw¹ pochodu Jaros³awa M¹drego na Mazowszan. Ówczesny Bielsk by³ nierozerwalnie, administracyjnie i kulturowo, zwi¹zany z Brzeœciem. Wchodzi³ wiêc równie w sk³ad ksiêstwa turowskiego. Mo na przypuszczaæ, e z t¹ przynale noœci¹ wi¹ e siê herb Bielska wyobra aj¹cy tura. Za³o ycielem Turowa, wed³ug latopisów, by³ kniaÿ Tur. 2. W rosyjskim tekœcie monografii mylnie podano nazwisko pierwszego wojewody podlaskiego, którym nie by³ oczywiœcie Iwan Chodkiewicz. Nie wiemy jednak, czy by³a to pomy³ka autorska czy redakcyjna. Pierwszym wojewod¹ podlaskim by³ rzecz jasna Iwan Semenowicz Sapieha (1450-1517). Jego g³ówna rezydencja Dubno, le a³a nieopodal wa nego œredniowiecznego traktu z Bielska do Mielnika, do dziœ zwanego Mielnicki Hostineæ. 3. Lubmajerowizna le y na wschód od wsi Widowo. W 1615 r. dwór z folwarkiem, ogrodem i ziemi¹ naby³ wójt bielski Jan Lobmajer (Lobmagier), od którego posiad³oœæ przyjê³a sw¹ nazwê. W 1640 r. dobra te naby³ starosta i wójt bielski Adam Kazanowski. Kolejnymi w³aœcicielami Lubmajerowizny byli: Piotr Wys³ouch, Cieszkowski, S. oÿmiñski, S. Mokrzecki. W 1780 r. jej w³aœcicielk¹ by³a Anastazja Koz³owska, bielska pocztmajstrowa. Posiad³oœæ obejmowa³a wówczas 12 w³ók. W po³owie XIX w. Lubmajerowizna przesz³a do genera³a rezerwy Miko³aja Pieñkowskiego, który zacz¹³ j¹ sprzedawaæ widowskim gospodarzom; zob. M. Stepaniuk, Widowska posiad³oœæ wójtów bielskich, Bielski Hostineæ 2001, nr 16, s. 2-3. 4. Bartnicy, inaczej nazywani pasiecznikami zamieszkiwali rejon dzisiejszej wsi Pasieczniki Du e. Nazwa Siemiwo³oki (dawne ³¹ki w obrêbie lasu miejskiego) przetrwa³a do dziœ jako urzêdowa. Podobnie jest z Miejskim Lasem (Mieœæki Lies). Las porasta³ ten teren jeszcze w koñcu XIX wieku; w grodzieñskim Archiwum Historycznym zachowa³a siê jego mapa z 1902 r. Las miejski sk³ada³ siê z dwóch czêœci Weliki Lies, s¹siaduj¹cy z Jagodnikami i Pasiecznikami oraz Buor, który dotyka³ gruntów wsi Górna. Las o przewadze drzewostanu œwierkowego i sosnowego, zajmowa³ w sumie ponad 250 hektarów; zob. Narodowe Archiwum Historyczne w Grodnie, f. 11, 6, 27. W okresie miêdzywojennym Las Miejski, zwany te wówczas Judziank¹ magistrat bielski odsprzeda³ w³adzom Hajnówki. Na terenie wykarczowanego lasu, jeszcze przed wojn¹, powsta³o osiedle mieszkaniowe. 5. O potêdze gospodarczej szesnastowiecznego Bielska decydowa³a przede wszystkim liczna i prê na warstwa kupiecka. Miasto pozostawa³o w czo³ówce najbogatszych oœrodków Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego przez ca³y okres panowania Jagiellonów. W 1561 r. Bielsk winien 145
by³ wnieœæ do skarbu 1000 kop groszy litewskich, tyle samo co Kijów, Mohylew i Grodno. Tymczasem mniejszy podatek p³aci³y takie miasta jak Po³ock, Witebsk, Brzeœæ i in. Podlaski Brañsk, Sura czy Tykocin wnosi³y w tym czasie zaledwie 200 kop podatku; zob. Metryka Litewska, ks. 7, Wilno 1996, s. 37. 6. Oto pe³ny tekst przywileju Zygmunta I z 5 stycznia 1507, na mocy którego Bielsk nadano królowej Helenie: Жикгимонт Божю милостю великий княз. Чиним знаменито симъ нашимъ листом штож з ласки нашое дали есмо наяснейшой паней королевой и великой княгини ей милости Алене невестце нашой милой замок нашъ Белескъ и с тыми нашыми месты зъ Саражомъ и зъ Бронском и со всими бояры и слугами путными и людьми тяглыми и данники Белского повета и зъ их всими землями ными и борътными и боры и лесы и дубровами и гаи и зъ сеножатми и з ловы зверынныи и пъташими и зъ ловищы и з озеры и зъ реками и з речками и зъ бобровыми гоны и зъ ставы и зъ ставищы и зъ млыны и их вымелки и зъ данми грошовыми и медовыми и бобъровыми и куничными и съ капщинами и з мытными пенезьми и с чинши и со всими иными платы и доходы и пожитки и со всим с тым как есмо сами на собе тот замок и тые места держали. А дали есмо ее милости тот замок и с тыми месты до живота ее милости кром одное коморы восковое там вбелску до которое ж коморы купцы нам воски дають за наши пенези ку потребе мынцы нашое Великого Князства Литовского. Апри томъ были: велебный велможный княз Войтех бискуп виленский; князь Мартин бискуп жомойтский; воевода воленский канцлер нашъ пан Миколай Радивилович; пан виленский князь Александро Юревич; воевода троцкий пан Миколай Миколаевич; маршалок земъский староста городенский пан Ян Юревич... Tekst przywileju pochodzi z naukowego wydania Metryki Litewskiej (ksiêga 8, Wilno 1995). Tekst jest spisany w jêzyku starobia³oruskim, tak jak wiêkszoœæ aktów wagi pañstwowej z XV-XVI w.; por. M. Baliñski, T. Lipiñski, Staro ytna Polska, Warszawa 1845, t. 2, cz. 2, s. 1427. Zdania, dotycz¹cego królowej Heleny nie ma w publikacji z 1848 r., dlatego te w tekœcie rosyjskim nie wystêpuje. Przek³adu polskiego dokonano z publikacji Paw³a Bobrowskiego. 7. Oryginalny tekst w lustracji z 1664 r. brzmi nastêpuj¹co: Mai¹c na uwadze Starostwa Bielskiego Wojtitatem, które tak Szwedzka woyna iako te Moskiewska inkurtya w roku 1660, a potym wyprawa litewskich i koronnych chor¹gwi nie zmierne y nies³ychane exacye tak dalece Caufarunt, e nie tylko intratê zgubi³y, ale te ca³¹ Bielsk¹ Ekonomiê extremam ruinam przyprowadzi³y. Administratorem starostwa bielskiego by³ w tym czasie Krzysztof Sapieha, krajczy Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego; zob. AGAD, MK, dz. XVIII, sygn. 65, s. 585. 8. Jak wynika z lustracji 1664 r., na ogólny obszar 356 w³ók (ok. 6000 ha), nale ¹cych do miasta, zaledwie kilkanaœcie by³o zasianych. Jak s³usznie zauwa a Jaroszewicz, prawie ca³kowicie wyludnione by³y wsie miejskie. W najwiêkszej z nich Augustowie, uda³o siê zasiaæ tylko jedn¹ w³ókê. 9. Akapit, dotycz¹cy wojny pó³nocnej, w publikacji z 1848 r. pominiêto. Przytacza go natomiast P. Bobrowski, zwracaj¹c uwagê na to, e powy sze informacje Józef Jaroszewicz zaczerpn¹³ z kroniki bielskiego koœcio³a farnego. Uznaliœmy wiêc za niezbêdne uzupe³nienie przek³adu polskiego o te cenne informacje. 146
10. Profesor Jaroszewicz korzysta³ z oryginalnych dokumentów Kamery pruskiej, opublikowanych potem przez Jana W¹sickiego; zob.: Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Nowowschodnie (Neuost Preussen) 1795-1806, Poznañ 1963, 62-63. Mo na dodaæ, e w 1800 r. w Bielsku by³a jedna cegielnia, dwie karczmy, 91 browarów oraz 34 studnie. 21 domów by³o krytych dachówk¹, a ponad trzysta gontem. W mieœcie dzia³a³o 246 rzemieœlników, najwiêcej szewców oraz garbarzy i tylko czterech kupców. Stacjonowa³ ponad tysiêczny garnizon wojskowy. 11. Ostatniego akapitu w tekœcie rosyjskim z 1848 r. nie ma. Polski przek³ad dokonaliœmy na podstawie opracowania P. Bobrowskiego. Rozdzia³ II Obiekty miejskie godne uwagi 12. W czasach Józefa Jaroszewicza obecna ulica Zamkowa nosi³a oficjaln¹ nazwê Podzamecka (zob. Mieszkañcy Bielska w 1831 roku, Bielski Hostineæ 2002, nr 1, s. 22). Znajdowa³o siê tu wówczas 15 zamieszka³ych domów, dok³adnie tyle samo, ile w 1664 r. Sporz¹dzona w tym roku lustracja miasta nazywa j¹ natomiast Now¹ Osad¹ (Archiwum G³ówne Akt Dawnych, MK dz. 18, sygn. 64, s. 569-570). W rewizji Bielska z 1779 r. ulica nosi nazwê Nowej Osady Podzameckiej; zob.: Opisanije Rukopisnago Otdielenija Wilenskoj Publicznoj Bibliotieki, Wilno 1903, s. 77. W tym samym czasie obecn¹ ul. Narutowicza nazywano Podzameck¹, ul. Poniatowskiego zaœ Zamkow¹ (w 1831 r. wystêpuje ona jako Senatorska). Po nadaniu w 1495 r. praw miejskich magdeburskich i zrównaniu w prawach starej (ruskiej) i nowej (lackiej) czêœci miasta, bielskie Podzamcze pozostawa³o odrêbn¹ jednostk¹ administracyjn¹, podlegaj¹c¹ w³adzy nie wójta, a starosty. W sk³ad jurydyki podzameckiej wchodzi³ obszar miasta, po³o ony na po³udnie od obecnych ulic Poniatowskiego, Narutowicza i Batorego. Niejednokrotnie potwierdzano przywileje mieszkañców Podzamcza: królowa Konstancja w 1610 r., komisarze królewscy w 1655 r., Jan III Sobieski w 1681 r., staroœcina bielska Katarzyna Branicka w 1714 r. 13. Jeden s¹ eñ liczy 2,1 metra. Podane przez autora rozmiary grodziska to odpowiednio: 252 metry obwodu u do³u, 147 metrów obwodu górnego wa³u, 14,7 metry wysokoœci i 42 metry œrednicy placu (platformy). Rozmiary te niewiele odbiegaj¹ od liczonych obecnie, je eli chodzi o obwód i œrednicê. Podana przez autora wysokoœæ jest natomiast co najmniej dwa razy wiêksza od obecnej. 14. Prawdopodobnie ten sam krzy choleryczny widoczny jest na pierwszej, znanej fotografii Góry Zamkowej z 1920 r. Widzimy tu równie nieistniej¹c¹ kaplicê prawos³awn¹ p.w. Œciêcia G³owy œw. Jana Chrzciciela, wzniesion¹ w 1866 r. w pamiêæ ofiar powstania styczniowego. Kaplicê rozebrano w latach trzydziestych XX wieku. 15. Wykopaliska archeologiczne, przeprowadzone w 1997 r. na ulicy Zamkowej potwierdzi- ³y wczesnoœredniowieczne zasiedlenie bezpoœredniej okolicy Góry Zamkowej. Odkryt¹ tu osadê mo na datowaæ na X-XIII wiek. Znaleziono tu du e iloœci ceramiki, wyroby koœciane, kamienne, br¹zowe i szklane. Podobn¹ chronologiê posiada równie osada przygrodowa, po³o o- 147
na po przeciwnej, po³udniowo-zachodniej stronie grodziska. W czasie badañ ratowniczych z 1976 r. odkryto tu fragmenty dwóch wczesnoœredniowiecznych domostw; zob. K. Mazuruk, Stanowiska archeologiczne Bielska Podlaskiego na tle historiografii, Bia³oruskie Zeszyty Historyczne t. 21, s. 135. Jedyne jak dot¹d badania sonda owe samego grodziska przeprowadzono w 1970 r. Potwierdzi³y one, e gród œredniowieczny przez krótki czas by³ bardzo intensywnie u ytkowany, ulegaj¹c zniszczeniu w koñcu XIII wieku. Dokona³ tego najwidoczniej ksi¹ ê halicki Jury Lwowicz, w akcie zemsty na stryju, ksiêciu Mœcis³awie. Mówi o tym fragment latopisu halicko-wo³yñskiego: и не остася камень на камни вберестии,и в Каменци,и в Бельскии...; zob. P. ysienko, Туровская Земля, Miñsk 2001, s. 24. 16. Przy okazji najazdów, Ÿród³a krzy ackie kilkakrotnie wspominaj¹ o Bielsku. Pod rokiem 1373 czytamy: in Rusiam et venit in tereeam Bolisken (Bielsk); w latach 1375-1376 intram Russiam in obsidionem castri Beliag (Bielsk). Kronikarze pruscy nazywaj¹ te tereny ruskimi, przez co podkreœlaj¹ etniczn¹ i religijn¹ odrêbnoœæ mieszkañców Podlasia; zob. H. Siemiañczuk, Kroniki krzy ackie o Podlasiu i jego charakterze etnicznym w XIV wieku, Bielski Hostineæ 2004, nr 1; przedruk z: Kancelarie krzy ackie. Stan badañ i perspektywy badawcze, Malbork 2002. 17. Po ar mia³ miejsce w czasie obrad Sejmu Walnego Litewskiego, na którym Zygmunt August og³osi³ przywilej bielski. G³ównym jego za³o eniem by³o utworzenie wybieralnych s¹dów szlacheckich, ich uniezale nienie od organów administracji wielkoksi¹ êcej. Ponadto, przywilej bielski gwarantowa³ Koœcio³owi rzymskokatolickiemu i Cerkwi prawos³awnej zachowanie dawnych praw i przywilejów. Wypracowany na bielskim sejmie dokument sta³ siê integraln¹ czêœci¹ uchwalonego dwa lata póÿniej II Statutu Litewskiego. 18. Wed³ug lustracji z 1563 r. stajnie królewskie znajdowa³y siê przy zbiegu obecnych ulic Poniatowskiego i Zamkowej, naprzeciwko cerkwi œw. Miko³aja; zob. D. Fionik, Gdzie znajdowa³ siê bielski zamek, Bielski Hostineæ 2003, nr 1. 19. Jak wynika z lustracji z 1576 r., w obrêbie folwarku Ho³owiesk by³y tylko dwa wójtostwa: Piliki i Grabowiec. Do folwarku Sto³owacz nale a³o ich siedem: Haæki, Rajsk, Ploski, Plutycze, Antonowo (Rybo³y), Paw³y i Trzeœcianka; do folwarku U yki zaœ cztery: Ho³ody, Krzywiatycze (Krzywa), Zubowo i Zygmuntowo (Klejniki). Podana przez Jaroszewicza liczba 16 wójtostw byæ mo e wynika z redakcyjnej pomy³ki. 20. Dawnymi wsiami bojarskimi w okolicach Bielska s¹ m.in: Hryniewicze, Bañki, Woronie, Saki, Topczyka³y, Koszele, Mokre i Oleksze. Mieszkañcy trzech pierwszych, za zas³ugi wojenne, byli w XV-XVI w. obdarzeni prawami szlacheckimi. Pisze o tym prof. Jaroszewicz w Obrazie Litwy : Ustawa w³óczna Zygmunta Augusta, która mówiæ o szlachcie na bojarskich ziemiach w dobrach mudzkich osiad³ych, dodaje tylko, e jeœliby po ich zejœciu inni przez wykupy zostali bojarami, tacy powinnoœæ w³óczn¹ spe³niaæ maj¹ bo im ju nie s³u y prawo szlacheckie. Prócz tego, jak pojedyñczy bojarowie, dos³ugiwali siê w wojsku szlachectwa, tak i ca³e osady bojarskie, po szczêœliwej wyprawie ogó³em otrzymali szlachectwo. O bytnoœci takich osad natr¹ca ta sama ustawa w³óczna, ale wyraÿniejszy tego przyk³ad mamy na Podlasiu, gdzie dot¹d kilka jest jeszcze okolic szlacheckich, których mieszkañcy, dziedziczne swe zaszczyty, winni s¹ mêstwu naddziadów. Byli to bojarowie w Hryniewiczach (Hornewicze) na Bia³ej, na Woronim, w HoŸnie nad Narwi¹, w Bañkach, którzy jak siê w przywileju Zyg. 148
Augusta r. 1569 na sejmie unijowym w Lublinie wydanym okazuje, nale ¹c przedtem do przes¹du Zamku Bielskiego i za³ogê jego sk³adaj¹c, tym przywilejem od jurysdykcji i s³u by zamkowej uwolnieni, jak na dworze brañskim, zarówno z inn¹ szlacht¹ s¹dziæ siê mieli. Ukaz roku 1823 dnia 28 lutego wydany, wszystkich bojarów w guberniach zachodnich, pod op³at¹ podymnego, na równi z innymi prostego stanu wolnymi ludÿmi, podci¹gn¹³; zob. J. Jaroszewicz, Obraz Litwy, Wilno 1844, cz. II, s. 163. 21. Jedna z hut znajdowa³a siê w rejonie obecnej wsi Rutka k. Dubicz Cerkiewnych. Wzmiankuje o niej jeszcze lustracja z 1576 r.: Tam e w siele jest ruda elazna. Osadzona na piêciu w³ókach wieœ nosi³a nazwê Ruda i nale a³a wówczas do, utworzonej w 1568 r., dzier awy kleszczelowskiej. Lustracja z 1576 r. wspomina równie o z³o u rudy w Trzeœciance. W pobli u tej wsi przep³ywa rzeka Rudnia, dop³yw Narwi. 22. W³oœæ knyszyñsk¹ utworzono w 1530 r., po tym jak Miko³aj Radzwi³³ przekaza³ j¹ do dworu wielkoksi¹ êcego. Tworzy³a prywatn¹ w³asnoœæ Zygmunta Augusta. 23. W pierwszej po³owie XVI w. Puszcza Bielska by³a najrozleglejszym obszarem leœnym Podlasia. W 1536 r. o jej pó³nocnej czêœci pisano: od wsi Dobriniewa (Dobrzyniewa) idut wielikije lesy a do Bielska i bory. W rejonie ówczesnej Puszczy Bielskiej znajdowa³ siê, za³o ony w 1500 r. na rzece Supraœli monaster Zwiastowania Bogarodzicy. Jego pierwszym ihumenem zosta³ bielszczanin o. Pafnucy Siehieñ. 24. Przytaczamy obszerny fragment latopisu hipackiego, mówi¹cy o cerkwi w Bielsku: В лето 6798 (1288). Князь же Володимер, во княжении своем, многы городы зруби, по отци своем; зруби Берестий и за Берестием зруби город на пустом месте, нарицаемем Льстне, и нарече имя ему Каменец, зане бысть камена земля. Сьзда же в нем столп камен, высотою 17 сажней, подобен удивлению всем зрящим нань; и церковь постави Благовещения Святыя Богородица, и украси ю иконами златыми, и съсуды скова служебныа сребрены и еуангелие опракос оковаю сребром, апостол апракос, ипарамья, и съборник отца своего туто ж положи, и крест въздизалный положи. Такоже и у Белску поустрои церковъ иконами и книгами (...). 25. Przywilej dla bractwa Bohojawleñskiego w Bielsku wyda³ biskup w³odzimierski Hipacy Pociej 26 czerwca 1594 r., czyli dwa lata przed podpisaniem unii brzeskiej. Starobia³oruski tekst przywileju by³ kilkakrotnie publikowany; zob.: Archiw Zapadnoj Rusi, t. 4; Akta Wilenskoj Archieograficzeskoj Kommisii, t. 33; A. Mironowicz, Podlaskie oœrodki i organizacje prawos³awne, Bia³ystok 1991. 26. Cerkiew Œw. Trójcy, po raz pierwszy wzmiankowana w 1563 r., by³a ufundowana w I po- ³owie XVI w. przy trakcie litewskim, gdzie osiedlili siê ludzie pana Kolenki (Kolenkowicze). Parafia, do której nale a³a niewielka czêœæ miasta i wieœ Proniewicze, funkcjonowa³a nieprzerwanie do 1834 r. W 1852 r. nieczynn¹ œwi¹tyniê przeniesiono na cmentarz miejski. Na cerkwisku znajduje siê obecnie pami¹tkowy krzy (plac szkolny ZS im. A. Mickiewicza). 27. W miejscu dawnej lokalizacji cerkwi na ul. Dubicze znajduje siê dziœ murowana kapliczka. W czasach prof. Jaroszewicza na ulicy Brzeskiej (ob. Traugutta) sta³ ju nowy budynek cerkwi, wzniesiony w 1838 r. 28. Badacze dziejów cerkwi Preczystieñskiej w Bielsku do dziœ borykaj¹ siê z trudnoœciami, 149
odnoœnie interpretacji aktu króla Aleksandra, wynikaj¹cymi, jak zauwa y³ prof. Jaroszewicz z b³êdnego jego skopiowania. W obiegu historycznym d³ugo utrzymywa³a siê data 1507 r. (w XIX w. dwukrotnie opublikowano dokument z mylnym datowaniem; dodatkowo powielano je w aktach bie ¹cych cerkwi, m.in. wykazach kleru). Data 1507 jest jednak niemo liwa do przyjêcia, poniewa w tym roku Aleksander Jagielloñczyk ju nie y³. Datowanie podane przez Jaroszewicza (1506 r.) mo na natomiast przyj¹æ. Badacz równie nie kwestionuje autentycznoœci aktu. Jeszcze inny czas wystawienia dokumentu podaje kopia, zachowana w Archiwum Historycznym w Grodnie (F. 1, 19, 1494), mianowicie rok 1504. Tu równie inaczej odczytamy miejsce wystawienia aktu w omzie ( omazy k. Bia³ej Podlaskiej); zob. Raport bielskiego horodniczego o zabytkach, Bielski Hostineæ 2005, nr 1, s. 4-5. 29. Oto dalsza czêœæ opisu cerkwi: Деисус опадлый барзо, который поправити отец протопопа поднялся; антыминс святой памети отца Iоны, епископа Володимерского, яко неспособный отобравшы, иннаго уего пастырской милости старатися велели; Евангелие-тетраписанное, украшенное; служебник писанный, старый; престол полотном простым кравениною покрытый; товален всих седм; лихтаров малых девять, великих, висячых мосяжовых тры; келих, звезда, лжица сребрные; в олтару и церкви малеване оздобное, на образе наместном Пресвятыя Богородици табличек седм, корали, шнуры чтыры перловыи; перстень золотый, крыжыков розных большых и меньшых шесть; акгнусков два; сребром оправных.; китайка зеленая полтора локтя, корон две на Богородице и Спасителю, на образе Иоакима и Анны корона сребрная; дзвонов большых и меньшых на дзвонници чотыры; рызов пятеры разной материи, стихаров два, нарукавиц трои, крест сребрный спорый и прочая; zob. Wiestnik Zapadnoj Rusi 1868, t. 3, ks. 7, s. 7-8. 30. W sierpniu 2005 r., w czasie prac remontowych w cerkwi Preczystieñskiej, przed ikonostasem ujawniono murowany grobowiec z zachowanymi fragmentami wyposa enia. Mo e to stanowiæ niezbity dowód na pochówek w œwi¹tyni ksiê nej Wassy Michaj³owny (zm. w 1484 r.). By³a ona córk¹ ksiêcia Andrzeja Holszañskiego oraz Aleksandry Druckiej, siostr¹ królowej Zofii, czwartej ony W³adys³awa Jagie³³y, zwanej te matk¹ królów. Ksiê na Wassa (Wasylisa) wysz³a po raz pierwszy za m¹ za ksiêcia Iwana W³odzimierowicza, ksiêcia Bielskiego (od Bia³ej ko³o Smoleñska), wnuka wielkiego ksiêcia Olgierda. Iwan i Wassa mieli czwórkê dzieci: Fedora, Semena, Annê i Agnieszkê (zosta³a on¹ Iwana Chodkiewicza). Po œmierci Iwana, Wassa wysz³a powtórnie za m¹ za Micha³a Semenowicza, ksiêcia kobryñskiego; zob. S. Dmitruk, Geneza rodu Chodkiewiczów, Bia³oruskie Zeszyty Historyczne 2004, t. 21, s. 39. 31. Protoplast¹ rodu ksi¹ ¹t kobryñskich by³ dworzanin W³adys³awa Jagie³³y Roman Fiodorowicz (zm. 1417), który mia³ syna Semena Romanowicza (zm. 1460). Jego on¹ by³a Uljana Holszañska. Semen i Uljana mieli kilkoro dzieci, wœród nich Iwana Semenowicza, znanego z wielu fundacji dla cerkwi prawos³awnych na terenie ksiêstwa kobryñskiego. Micha³ Semenowicz móg³ byæ jego bratem. Oprócz wzmianek w dokumentach, dotycz¹cych cerkwi Preczystieñskiej w Bielsku, nie zachowa³o siê o nim jednak wiêcej informacji. Synem Iwana Semenowicza by³ z kolei Semen Iwanowicz. Jego ona Fedora z Rohatyñskich, po œmierci Semena, wysz³a za 150
m¹ za Jurija Paca; zob. K. Pietkiewicz, Wielkie Ksiêstwo Litewskie pod rz¹dami Aleksandra Jagielloñczyka, Poznañ 1995. 32. Pierwszy znany opis, unickiej ju, cerkwi Bohojawleñskiej pochodzi z 1664 r. Przytoczmy jego fragment: Cerkiew uniacka ruska iest w tym mieœcie, którey Prezbyter pokaza³ przywiley na w³ók 4, na placow kilka tey e cerkwie szpitalowi od Parafianow tey e Cerkwie na konfensem Rady Miasta J.K. Mci Bielska Nayjasnieyszego Krola Mci W³adys³awa IV de act. W Krakowie 20 May 1633 temu szpitalowi w³ók 3 na Hredelach wsi do Starostwa Bielska nale ¹cey od s.p. krol. Anny konferowane de data 15 febr. 1626 konferowa³a za konsensem Rady Mieyskiey B. Do tego ten e krol J. s.p. W³adys³aw IV z pobo noœci swoiey czasu targu z ka dego woza po drewnie jednym konferowa³ y od wszelkich ciê arów tak publicznych iako prywatnych tak z w³ók iako y placow ty e przywilejem liberowa³; zob. AGAD, MK XVIII, sygn. 64, s. 567. 33. Akta, z którymi móg³ zapoznaæ siê prof. Jaroszewicz w archiwum cerkwi œw. Miko³aja, po kilkudziesiêciu latach opublikowano w kilku zbiorach dokumentów Ÿród³owych, przede wszystkim w: Akta Wilenskoj Archieograficzeskoj Komisii, t. 33 oraz Archieograficzeskij Sbornik Dokumientow, t. 1, 2, 5. 34. Swe stare wezwanie Bohojawleñska (Objawienia Pañskiego) cerkiew ostatecznie utraci³a po wybudowaniu w 1789 r. nowej, obecnie istniej¹cej œwi¹tyni. 35. Manuskrypty, pochodz¹ce jeszcze z XV-XVI wieku nie zachowa³y siê w cerkwi do dnia dzisiejszego. Ich œladów nale y szukaæ w bibliotekach i archiwach Wilna, Moskwy i Petersburga, gdzie w II po³owie XIX w. trafi³o wiele rêkopiœmiennych ksi¹g z podlaskich cerkwi. W Bibliotece Akademii Nauk w Wilnie znajduje siê Prolog, zawieraj¹cy ywoty œwiêtych oraz przypowieœci. Ksiêga by³a spisana na zlecenie namiestnika bielskiego So³tana So³tanowicza w roku 1496, w wiêc niebawem po nadaniu dla Bielska praw miejskich magdeburskich. W archiwum cerkwi œw. Micha³a zachowa³y siê natomiast rêkopisy osiemnastowiecznych ksi¹g metrykalnych oraz wizytacji cerkwi. 36. Cerkiew œw. Miko³aja istnia³a ju zapewne w XIV wieku, pocz¹tkowo jako parafialna. Nieopodal cerkwi znajdowa³ siê rynek starego miasta. Na pocz¹tku XVI wieku istnia³ tu mêski monaster, którego jeden z pierwszych ihumenów o. Cyryl, w 1527 r. uczestniczy³ w uroczystoœciach w monasterze œw. Onufrego w Jab³ecznej nad Bugiem. 37. Cerkiew odbudowano w 1683 r. z inicjatywy ihumena monasteru o. Stefana Jaroszewicza (byæ mo e, by³ on skoligacony z przodkami profesora). Œwi¹tynia sp³onê³a 23 czerwca 1941 r. 38. Pisz¹c o bazylianach, profesor Jaroszewicz ma na myœli mnichów prawos³awnych, a nie unickich. Potwierdzaj¹ to wczeœniejsze jego stwierdzenia, e wszystkie bielskie cerkwie, oprócz monasterskiej, by³y zmuszone do przyjêcia unii. Przynale noœæ monasteru do Cerkwi prawos³awnej potwierdza m.in. lustracja z 1664 r. Czytamy tam: Cerkiew Disunitow sub titulo sw. Miko³aia, nad ktor¹ prze³o onym iest ociec Ozaias Efremowicz z Braci¹. Pokaza³ list Nay. Krola J.M. s.p. W³adys³awa de data w Warszawie (12 aprilis 1645) do J. Adama Kazanowskiego, marsza³ka niegdy nada³... za Mieszczany Bielskiemi Disunitami krzywdy od Unitow ponosz¹cych, tak e o przywrócenie Cerkwi. Na oftatem reproduxerunt Przywiley Confirmanis Naysw. Krola Jmci teraznieyszego Jana Kazimierza (15. 03. 1652); zob. AGAD, MK., dz. XVIII, sygn. 64, s. 567. D³ugoletni ihu- 151
men monasteru œw. Miko³aja o. Izajasz Efremowicz (przed 1645-1676) w 1673 r. uzyska³ od króla Micha³a Korybuta Wiœniowieckiego kolejne potwierdzenie przywilejów, z prawem na zorganizowanie bractwa cerkiewnego oraz szko³y; zob. o. G. Sosna, D. Fionik, Dzieje Cerkwi w Bielsku Podlaskim, Bia³ystok 1995. 39. Cerkiew Uœpieñsk¹ (Zaœniêcia Bogarodzicy) wzniesiono w latach 1759-63, gdy ihumenem monasteru by³ o. Paisjusz Hotowiecki. Oprócz monasteru, inicjatorem jej wystawienia by³o bractwo na czele z Janem Prokopowiczem i Grzegorzem Artyszewiczem. W 1876 r., z inicjatywy Justyna Oniœkiewicza cerkiew przeniesiono do Augustowa, gdzie do dziœ pe³ni rolê parafialnej. W 1843 r. cerkiew œw. Miko³aja podwy szono do rangi soboru z etatami dwóch duchownych, diakona, psalmisty i dwóch osób s³u by cerkiewnej. W opisie guberni grodzieñskiej P. Bobrowski pisze, e cerkiew posiada³a 105 dziesiêcin ziemi, z czego po³owa by³a oddawana w dzier awê mieszkañcom wsi Stryki. Koryguje przy tym ustalenia prof. Jaroszewicza, który podaje, e cerkiew mia³a 76 dziesiêcin ziemi. 40. Najwczeœniejsza wzmianka o parafii rzymskokatolickiej w Bielsku pochodzi z 1472 r. Pierwszym, znanym z imienia duchownym koœcio³a farnego by³ ks. Stanis³aw, który w sierpniu 1457 r. by³ obecny przy sporz¹dzaniu aktu fundacyjnego koœcio³a w Wyszkach. 41. Zbigniew Romaniuk przypuszcza, e dawna wieœ Ko³by to obecne Samu³ki, le ¹ce nad rzek¹ Narwi¹, zob. Bielsk Podlaski. Studia i materia³y, Bielsk Podlaski 1999, s. 256. 42. Uzyskanie tak szerokich przywilejów by³o mo liwe dziêki staraniom proboszcza bielskiego ks. Marcina z Dusznik, który by³ zaufan¹ osob¹ króla Zygmunta Starego. W grudniu 1512 r. w³adca obdarzy³ koœció³ kolejnym przywilejem, nadaj¹c dobra Malinowo (Malinowskie) wraz z zamieszkuj¹cymi tam ludÿmi. 43. Koœció³ w Bielsku zaprojektowa³ znakomity warszawski architekt Szymon Bogumi³ Zug. Œwi¹tynia, wzorowana na budowlach francuskiego neoklasycyzmu, posiada kilka rozwi¹zañ nowatorskich, szczególnie w rozwi¹zaniu fasady. Architektura koœcio³a w Bielsku inicjuje na terenie Polski specyficzn¹ odmianê parawanowej, neoklasycznej fasady z portykiem, zwieñczonej schodkow¹ attyk¹. Rozwi¹zanie wnêtrza koœcio³a jest równie na terenie Podlasia przyk³adem unikalnym; zob. M. Dolistowska, Z dziejów fundacji Pani Krakowskiej..., Biuletyn Konserwatorski Województwa Bia³ostockiego, 1997, s. 83, 86. 44. Sylwester Augustyn Mirys przyby³ do Polski na zaproszenie Stanis³awa Jab³onowskiego w 1730 r. Po œmierci pierwszego opiekuna, oko³o 1750 r., zwi¹za³ siê na sta³e z dworem Branickich w Bia³ymstoku, gdzie te zamieszka³ przy ul. Zamkowej. Od tego czasu malarstwo Mirysa, tworzone w stylu francuskiego klasycyzmu, zaczê³o zape³niaæ wnêtrza bia³ostockiego pa³acu, nazywanego Wersalem Pó³nocy. Wraz z uczniami malowa³ zarówno obrazy o tematyce religijnej, jak te portrety swoich mecenasów oraz ich dworzan. Obrazy Mirysa znajduj¹ siê m.in. w cerkwi w Szczytach oraz Pasynkach; zob. ks. Jan Nieciecki, Opowieœci o Polskim Wersalu, Biuletyn Konserwatorski Województwa Bia³ostockiego, 1995. 45. Trzynastog³osowe organy do koœcio³a bielskiego wykona³ w 1815 r. warszawski organmistrz Dominik Pilichowski, a ufundowa³ je proboszcz bia³ostocki ks. Kazimierz Kubeszowski, przy wspó³udziale innych ofiarodawców. Do zwieñczenia instrumentu zastosowano rokokow¹ 152
oprawê z osiemnastowiecznych organów. T¹ sam¹ oprawê zastosowano w nowych organach z 1902 r., które wykona³ Piotr Wojciechowicz z Wilna; zob. Organy koœcio³a parafialnego p.w. Narodzenia Najœwiêtszej Marii Panny w Bielsku Podlaskim, Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego 1998, s. 127; Źród³a do dziejów organów w województwie podlaskim, Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego, 2000, s. 245. 46. W 1782 r. w szkole parafialnej uczy³o siê 80. dzieci (czytania, pisania i matematyki). M³odzie kontynuowa³a naukê w szko³ach podwydzia³owych w Bia³ymstoku i Drohiczynie, sk¹d niektórzy trafiali na studia do Wilna lub Krakowa. W 1784 r. na Uniwersytecie Jagielloñskim chirurgiê i medycynê studiowali bielszczanie Adam Krysiewicz oraz Micha³ êski. W 1790 r. regent ziemi bielskiej Aleksander Bogusz utworzy³ w Bielsku fundusz na szko³ê i alumnat, które mieli prowadziæ karmelici. Do realizacji zamierzeñ jednak nie dosz³o. Od 1786 r., przy koœciele farnym siostry mi³osierdzia prowadzi³y placówkê oœwiatow¹ dla dziewcz¹t; zob. Z. Romaniuk, Szkolnictwo w Bielsku do 1919 r. [w:] Pamiêtnik Gimnazjum i Liceum im. Tadeusza Koœciuszki w Bielsku Podlaskim 2003, s. 97. 47. Dodatkowe informacje na temat koœcio³a farnego w po³owie XIX w. podaje P. Bobrowski. W 1857 r. pos³ugiwa³o tu trzech ksiê y oraz dwie osoby s³u by koœcielnej. By³o oko³o 4000 parafian, w tym 90 ziemian, 59 urzêdników, 310 mieszczan, 2000 w³oœcian i 1500 szlachty. Najwiêkszymi œwiêtami parafialnymi by³ dzieñ œw. Miko³aja oraz Zielone Œwi¹tki. 48. Cmentarz by³ u ytkowany zapewne do czasu za³o enia nowej nekropolii poza miastem na Lubce. O cmentarzu wspomina lustracja Bielska z 1779 r.: Cmentarz S. Marcina do koœcio³a farnego nale ¹cy. Przy nim znajdowa³ siê Dom przy mostku do koœcio³a farnego nale ¹cy, najwidoczniej budynek przytu³ku. Podobny dom sta³ za mostkiem na strumieniu Sered; zob. Opisanije Rukopisnago Otdielenija Wilenskoj Publicznoj Bibliotieki, Wilno 1904, s. 68. 49. W obronie klasztoru wyst¹pili bielscy mieszczanie wszystkich wyznañ. G³oœny sta³ siê list mieszczan, wystosowany do króla pruskiego Fryderyka Wilhelma dwudziestego kwietnia 1803 r. Uzasadniaj¹c potrzebê pozostawienia koœcio³a w rêkach rzymskich katolików napisano: To miasto Bielsk liczy w sobie parafiê ³aciñsk¹ iedn¹ i grecko unickich 4, tym wszystkim parafianom pomienionym klasztor w swoim nabo eñstwie iest u ytecznym, a osobliwie w nabo eñstwie zwyczaynym rannem tak dalece, e bez niego Miasto Bielsk adnym sposobem oboydz siê nie mo e...; zob. AP w Bia- ³ymstoku, Kamera sygn. 2847, k. 132. Sygnatariusze aktu bardzo ubolewali, e gmach wspania³y, który iest ozdob¹ Miasta, wygod¹ obywatelów, œwi¹tyni¹ Bosk¹, obróciæ siê ma na wiêzienie wykraczaj¹cych. Pod listem podpisa³o siê blisko 150 osób, wœród których byli równie mieszczanie wyznania unickiego i prawos³awnego. Starania ludzi œwieckich, jak te garstki zakonników (by³o ich naówczas trzech oraz jeden nowicjusz) nie da³y jednak rezultatu. Los zgromadzenia by³ przes¹dzony. Dnia ósmego maja 1803 r. w³adze Obwodu Bia³ostockiego wyda³y oficjalne zarz¹dzenie o przeniesieniu zakonników do W¹sosza. 50. Szymon Czechowicz (1689-1775), malarz, studiowa³ w Akademii œw. ukasza w Rzymie; pracowa³ dla Osooliñskich, Tar³ów, Rzewuskich; malowa³ obrazy religijne i portrety. Twórczoœæ jego mia³a charakter eklektyczny, pozostaj¹c pod wp³ywem sztuki w³oskiej; charakteryzuje siê 153
wysokim poziomem technicznym. Czechowicz prowadzi³ w Warszawie szko³ê malarsk¹. 51. Obecnie kaplica z figur¹ œw. Jana Nepomucena znajduje siê u zbiegu ulicy Widowskiej i Ogrodowej. Jej przeniesienie spod koœcio³a pokarmelickiego nast¹pi³o przed 1866 r., gdy w tym miejscu stanê³a prawos³awna kaplica œw. Micha³a. Przekaz ustny, mówi¹cy o tym, e kaplica z figur¹ œw. Jana Nepomucena pierwotnie sta³a u zbiegu ulic Wojska Polskiego i Jana Paw³a II, nie znajduje potwierdzenia w Ÿród³ach historycznych, zob. J. So³ub, Kaplica raz jeszcze, Kurier Poranny Bielski 2007, nr 183, s. 6. 52. Murowany ratusz wzniesiono w latach 1776-1779 wed³ug projektu Jana Sêkowskiego, nadwornego architekta Branickich. Do jego realizacji nale y tak e m.in. koœció³ i klasztor bernardynów w Tykocinie, oficyna kuchenna w Ho³owisku, ogród dworu w Sto³owaczu, pa³ac Radziwi³³ów w Wyszkowie oraz mauzoleum J. K. Branickiego w koœciele bia³ostockim; zob. E. Narolewska, Ratusz w Bielsku Podlaskim dzieje, przeobra enia i konserwacja, Biuletyn Konserwatorski Województwa Bia³ostockiego 1997, s. 95-120. Rozdzia³ III Miasto Bielsk w 1845 roku 53. Chodzi zapewne o skarbowy Las Pilicki (Osuszok), nale ¹cy do maj¹tku Ho³owiesk i lasy prywatne maj¹tków Studziwody i Lewki-Rajki. 54. Dziesiêcina rosyjska jednostka miary powierzchni wynosz¹ca 10925 m 2, równa 2400 s¹ niom kwadratowym; s¹ eñ kwadratowy 4,55 m 2. 55. Zlokalizujmy poszczególne ulice: ulica Zalubocka (Boækowska), Szeroka oraz Litewska to obecna ul. Mickiewicza, Prawa Farna Koœcielna, Lewa Farna Sienkiewicza, Brzeska Kopernika, Batorego i Traugutta, K³opotowska Koœciuszki, Zamkowa Poniatowskiego, Hrycowska Kazimierzowska, Zarynek 11-go Listopada, Klementynowska Widowska, Stare Miasto Jagielloñska, Zastawiecka i Dubiecka Dubicze, Poœwi¹tne Poœwiêtna, Zau³ek Zamkowy Narutowicza i Podzamcze Zamkowa. Warto to zestawienie porównaæ ze spisem bielszczan z 1831 r.; patrz: Bielski Hostineæ 2002, nr 1(17). 56. Koñskim Rynkiem nazywano ulicê 3-go Maja wraz ze skwerem; w dziewiêtnastym wieku funkcjonowa³a jako plac defilad, st¹d póÿniejsza nazwa ulicy Paradna. 57. Wspomniany potok Sered rozpoczyna³ siê w okolicach obecnej ul. eromskiego, przechodzi³ przez teren stawów koœcielnych i p³yn¹³ w kierunku rzeki Bia³ej. Informacja o s³onej wodzie œwiadczyæ mo e o wystêpowaniu na terenie miasta zasobów wód leczniczych (w 1914 r. w Bielsku znajdowa³ siê zak³ad wód mineralnych). 58. Do opisu mieszkañców miasta, dokonanego przez J. Jaroszewicza, odwo³uje siê w swej pracy Pawe³ Bobrowski. Porównuje z danymi o dziesiêæ lat póÿniejszymi oraz uzupe³nia. Warto przytoczyæ obszerny fragment opisu Bielska z 1857 r.: W mieœcie Bielsku, wed³ug Jaroszewicza, by³o 1168 dziesiêcin ziemi. Rolnictwem zajmowali siê tylko mieszczanie chrzeœcijanie, których wed³ug 10 rewizji by³o 461 dusz p³ci mêskiej. Na jedn¹ osobê przypada³o wiêc 2,5 dziesiêciny ziemi ornej, a na jednego robotnika 4,29 dziesiêciny. Byd³a hoduje siê 770 sztuk du ego i ma³ego, w tym: 71 koni, byd³a rasy zwyczajnej 382, owiec zwyczajnych 177, kóz 10 154
i 130 sztuk œwiñ. W ogólnej liczbie byd³a s¹ 34 pary wo³ów, jedna para przypada na 34 dziesiêciny ziemi ornej. Spoœród ptactwa domowego zamo niejsi hoduj¹ gêsi, kury i kaczki. Gospodarka miasta jest w stanie dalece zadowalaj¹cym. Ogólnie mówi¹c iloœæ zebranego zbo a przy œrednim urodzaju nie tylko zaspokaja potrzeby mieszczan rolników, ale mo e zadowoliæ wszystkich mieszkañców miasta w takiej wielkoœci, e na ka d¹ osobê przypadn¹ ponad trzy czwarte miary, a to wystarcza i na konsumpcjê, i na paszê dla zwierz¹t, które hoduj¹ nie wszyscy gospodarze. Na jeden dom przypada po jednej sztuce zwierzêcia, Otrzymywane od 300 krów produkty: mleko, ser, mas³o i in. równie zaspokajaj¹ potrzeby miasta. Mimo, e te produkty w ni szych warstwach czêsto zastêpuje miêso, po zaspokojeniu potrzeb, pozostaje jeszcze nadwy ka. Bielskie tuczniki ciesz¹ siê szerokim uznaniem bardzo dobrze je karmi¹ i sprzedaj¹ na jarmarkach. Trzeba przyznaæ, e hodowla œwiñ, jako dochodowa ga³¹ÿ rolnictwa, poch³ania du ¹ czêœæ zapasów zbo a. Ogrodnictwo w mieœcie kwitnie. W ogrodach hoduj¹: ziemniaki, kapustê, buraki, rzepê (czêœciej w polu w mieszance z prosem), brukiew, marchew, tykwê, bób, mak szary i bia³y, cebulê, czosnek, pietruszkê, sa³atê, rzodkiewkê, krop. W lepszych ogrodach pory, selery, cykoriê, dynie, arbuzy. W sadach na otwartym powietrzu, u mi³oœników kwiatów rosn¹: ró a centifolia, georginie s¹ pokryte kwiatami do paÿdziernika, je eli we wrzeœniu nie ma przymrozków. W sadach rosn¹ dobrej jakoœci ró nego typu jab³ka, grusze, œliwy, wiœnie, porzeczka bia³a i czerwona, malina czerwona i ó³ta, ró nej wielkoœci agrest i truskawki. W Bielsku nigdy nie by³o fabryk, a z zak³adów w obecnym czasie mo na wymieniæ trzy mleczarnie i dwa zak³ady wyrobu œwiec, których wartoœæ produkcji wynosi jedynie 1500 rubli. Mas- ³o jest zbywane w s¹siednich miastach, a œwiece sprzedaje siê na miejscu. O zak³adach skórzanych w Ÿród³ach oficjalnych nie ma mowy. Zajmuje siê tym oko³o dwudziestu garbarzy oraz piêtnastu kuœnierzy. Ponadto kilka rodzin, zarówno chrzeœcijañskich jak i ydowskich, zajmuje siê wyrobem naczyñ z gliny, kapeluszy, waty, kleju oraz piwa. Z krowiej lub cielêcej sierœci mieszczanie wyrabiaj¹ zwyczajne dywany, bardzo mocne i ca³kiem nie drogie. W Bielsku wyrabiane s¹ tak e krendelki, znane te pod nazw¹ obwarzanków lub bublików. Wszystkich rzemieœlników w 1857 r., jak poda³ komitet statystyczny, by³o oko³o dwustu. Na dziesiêciu mistrzów przypada³ jeden robotnik. Ogólnie rzemios³em zajmuje siê oko³o 90 chrzeœcijan i 130 ydów, czyli jeden na 14 ogó³u mieszkañców miasta. W mieœcie znajduj¹ siê trzy m³yny konne, które corocznie przygotowuj¹ od siedmiu do oœmiu miar m¹ki, na sumê od 35 do 40 tysiêcy rubli. Oto i ca³a dzia³alnoœæ rzemieœlnicza. Jest ona ma³o rozwiniêta i skupiona tylko na wyrobie rzeczy potrzebnych dla zaspokojenia potrzeb mieszczan i przedmieszczan. Ponadto w Bielsku praktykuje trzech lekarzy, jedna akuszerka, jest do 30 osób yj¹cych z ja³mu ny (wiêkszoœæ ydów) oraz 12 kobiet publicznych. Jeden ebrak przypada na sto osób. ; zob. Материалы для географии и статистики Росии. Гродненская губерня, С. Петербург 1863, cz. II, s. 897-899. 155
LISTY JÓZEFA JAROSZEWICZA DO MICHAŁA WISZNIEWSKIEGO I Bielsk 18/30 Augusta 1853 r. Listy nasze z d. 26 Maja i 2 Augusta n. r. musieliœcie ju odebraæ. W ostatnim donios³em o odebraniu w Bia³ymstoku pod³ug rozskazu Frenkla r. 279 kop. 88. Emilce domowa kuracya doœæ dobrze tego lata pos³u y³a, gdy znacznie ma siê lepiej ni w roku przesz³ym. Daj Bo e, eby tak przesz³a jesieñ i zima. U nas gdzie spojrzysz to smutek, cholera stronami a deszcze z ma³emi przerwami prawie ci¹g³e, wszystko spóÿnione a zbiory nêdzne, kartofle gnij¹, w ogrodach wymok³o, siana ma³o sprz¹tniêto, a teraz dla deszczow ani oraæ ani siaæ nie mog¹. Wszystko ju w czwornasob podro a³o i kto wie czy do nas g³ód nie zawita je eli siê Bóg nie zmi³uie. U nas cholery ieszcze nie masz ale tyfus panuie; pocieszaj¹ lekarze, e te dwie epidemie razem byæ nie mog¹. Biedny mój winograd, w¹tpiê czy tego roku dojdzie, choæ liœcie przed gronami oberwane, eby dosz³o s³oñce, je eli kiedy zab³yœnie, i pszczo³y miodu nie da³y, stare nawet trzeba by³o karmiæ. S³owem z ka dej strony smutek i bieda, musi jednak przebêdziemy te klêski, eby tylko zdrowie tak jak dot¹d s³u y³o. Skoñczywszy badania o Katastrze i odes³awszy z dziesi¹tek arkuszy do Grodna naszej lustracyi dobr skarbowych, jeœli tylko potrafiê uiœciæ siê z danej obietnicy. W obecnej chwili obiecanych mamy nie ma³o rzeczy, nawet interesuj¹cych, ale nim siê tego doczekamy, kontentujemy siê tym czasem peryodycznemi publikacyami i tem co w zbiorowych pismach od czasu do czasu nam udzielaj¹. Bibl(ioteka) Warsz(awska) stoi tu na czele, a w niej artyku³y Barto- 156
szewicza krytyka historyczna szczególniej siê odznaczaj¹. Poznanskich i lwowskich pism peryodycznych nie znam, nie s¹ one bez interesu, ale ze wzmianek o nich s¹dziæ mo na. Na Litwie Kondratowicz (Syrokomla) t³umaczy g³adkim wierszem, naszych ³aciñskich poetów i autor dziejów literatury w Polsce, wzi¹³ siê do pisania powieœci, na których i tak nam nie zbywa, dosyta nam ich dostarczaj¹ Kraszewski, Korzeniowski, Kaczkowski, (...), a jeszcze rozk³adaj¹ na dwa dania w fenletonach i ca³kowicie potem drukowane w Warszawie do nowej Industryi siê wziêli. Nak³adem Merzbacha wychodzi Skarbiec Arcydzie³ piœmienniczych Europy, gdzie co t³umaczenie wystepiuj¹: Kuper, Lerage, Chateaubriand, Stern, Cervantes, Schmidt, Stacl itd. itd.... spekulacya iest Ksiêga Swiata z Rycinami. Ale to wszystko lepsze ni dotychczasowe romanse francuskie, przynajmniej wyrasta ochota do polskiej lektury. Mo e wiêc i prosta spekulacya ksiêgarska choæ poœrednio zrodzi jaki po ytek w powszechnoœci t³omaczeñ mamy dosyæ. Procz L. Mogalskiego t³ómacza wielu dzie³ historycznych s¹ i inni co siê tem zajmuj¹. Stary Badeni przet³umaczy³ Nicolasa. Badania filozoficzne o Chrystianizmie Baranowski i Zeiachner Humbolda Kosmos. Nie wiem czy z czem nowem wyst¹pi³ Liebelt poznanski. Kruner obiecuie razem wydaæ wszystkie pisma swoje. Z okolicznoœci Monumenta, mai¹cego siê wystawiæ w Toruniu dla Kopernika, rz¹d pruski wys³a³ jednego ze swoich uczonych, aby na miejscu zbiera³ szczegó³y do biografii naszego astronoma, przy czem zapewne zrobi¹ go Niemcem. To da³o powod, e w Warszawie przygotowuj¹ nowe pyszne wydanie pism Kopernika z przedmow¹ ³aciñsk¹, w której stan¹ w obronie iego rodowoœci polskiej; przy tej pracy czynnym bêdzie D. Szulc. W powszechnoœci mówi¹c oko³o rzeczy ojczystych doœæ pilnie siê krz¹taj¹. Tom III Polski œrednich wiekow Joachima ju wyszed³, alem go nie czyta³. Kraszewski oderwawszy siê na chwilê od powieœci og³osi³ we 2ch tomach doœæ sporych Staro ytn¹ Litwê, zk¹d mogê mieæ nie ma³o nowych materya³ow do nowego wydania Obrazu Litwy. Malinowski, który choæ nie wyda³ ieszcze 3go t. Wapowskiego, zbogaci³ za to nasz¹ literaturê iednem dzie³em. S¹ to Pamiêtniki o dawnej Polsce z czasow Zygmunta Augusta, obejmuj¹ce listê Commendoniego. Nic dot¹d nie 157
maluje tak trafnie oblicza owego wieku jak owe listy. Szajnocha galicyanin gotuje Panowanie Jagie³³y i Jadwigi. W Bibl(iotece) Warsz(awskiej) by³ wstêp z tego dzie³a pod t. Król Luis z wielk¹ znajomoœci¹ rzeczy i piêknym stylem napisany. Z innego zupe³nie stanowiska zapatruie siê tam na czasy u nas El biety, a ywy podaje obraz samego Luisa. Charakterystyka owczesnego w powszechnoœci duchowienstwa iest tak dobrze u³o- ona, z takim pogl¹dem na czasy i po³o enie tego stanu, e nic podobnego nie zdarzy³o mi siê czytaæ. Jeœli ca³e dzie³o podobnie bêdzie u³o one wdziêczni bêdziemy autorowi. Tu tak e wspomnieæ wypada i o Gliszczyñskim, który wyda³ przek³ad z Kalimacha historyi W³adys³awa Jagie³³y z yciorysem autora. PrzeŸdziecki i Rastawiecki wydaj¹ nasze pomniki sztuki œredniowiecznej. Po- ³ujawski geografiê, statystykê i historyê lasów dawnej Polski i Litwy, nie bez interesu bêdzie to dzie³o, ile z wyj¹tków w fenletonach umieszczonych s¹dziæ mo na. Wójcicki po dawnemu pisuje, zawsze coœ starego wygrzebie, niedawno wyda³ Pamiêtniki WydŸgi i Jerlicza. Nie mo na wiêc zarzuciæ stagnacyi w piœmiennictwie naszem, owszem jest ruch i rozwijanie siê nie gwa³towne, tylko Poezya drzemie, od czasów Witolda Jandy Kraszewskiego nic wiêkszego i wa niejszego nie wysz³o. Historye literatury naszej mno ¹ siê pisaæ j¹ miêdzy innemi Maciejowski, Kondratowicz a Wojcicki wyda³ j¹ w zarysach i doci¹gn¹³ do dzisiejszych czasów. Ale zapomnia³em wspomnieæ, e przed niedawnym czasem a nawet ieszcze teraz robi furore Triplin swoiemi wspomnieniami podró y po obcych krajach. Kto tylko mo e to go czyta, tak uj¹³ stylem i opowiadaniem. I w rzeczy samej Dumasa np. podró przez Hiszpaniê do Afryki postawiona obok Tryplina nieprawdziwa, harlekinowa. Warto, eby pani El bieta postara³a siê o to dzie³o, ale pierwszej edycyi, bo ostatnia i druk ma drobny i pe³na omy³ek. O sobie nie mam nic ciekawego donieœæ. eby nie myœlano, e ju z kontrolki ywych mnie wymazano dajê od czasu do czasu znak ycia. W Bibliotece Warszawskiej ostatnie moje dwa artyku³y (...) rozprawê o JadŸwingach, których chcia³bym przy rodowoœci litewskiej utrzymaæ. Czyta³em w Gazecie, e siê gotuj¹ mu odpowiedÿ. Tem lepiej, niech siê (...) wyjaœnia Jocher wydawanie swoiej Bibliografii przerwa³ i podobno nie myœli nam daæ wiêcej, iak siê pokazuie z jego 158
uniewinnienia, które gdzieœ czyta³em. Wola³bym, eby wydali Bentkowskiego, tak jak go dope³ni³ i poprawi³ Ludwik Sobolewski, mielibyœmy przynajmniej ca³oœæ zamiast wydaniem tylko o dzie³ach teologicznych i ascetycznych. Co przychodzi na myœl to piszê i nieporz¹dnie i niedok³adnie, a nie jedn¹ rzecz mo e sobie przypomnê jak ju list odprawiê. Jeœli takie gawendy moje nie nudz¹, tedy odt¹d pilniej zbieraæ bêdê nowinki literackie i nie spuszczaj¹c siê na pamiêæ ponotuiê je sobie, eby na przysz³oœæ coœ wiêcej udzieliæ. Ostatni Wasz list ju nie wiem wieleœmy razy przeczytali, tyle szczegó³ow, a w tak... humorze pisanych, e nam prawdziw¹ sprawuie roskosz zw³aszcza, e z tego wszystkiego widzimy i Wam dobrze siê powodzi a ta myœl i nas pociesza. Piszcie wiêc i czêsto i jak mo na objêcznie, najmniejszy szczegó³ dla nas jest mi³y. Kochany Adaœ eby nie zapomnia³ zupe³nie po polsku (coby by³o grzechem), niech tak e o nas nie zapomina. Z jak¹ ciekawoœci¹ czytalibyœmy choæ krociótk¹ relacyê odbytego woja u. Pozdrawiam Was wszystkich kochani nasi ycz¹c Wam wszelkiego dobra, ale nie zapominajcie o nas i prêdko odpiszcie. Pani El bieta znaj¹c najwiêcej, jak siê nam zdaje czasu, gdyby co dzieñ kilka s³ów napisa³a, to za dni kilkanaœcie zebra³oby siê nie ma³o myœli i list obszerny by³by gotowy. Nie dawno wyczyta³em w gazecie, e Wiktor Czacki umar³ w Porycku. Nie by³o co wiêcej donieœæ o Synie Tadeusza! Tylko e zostawi³ potomstwo. Serdecznie wszystkich Was uœciskam. Józef II Bielsk, 1/13 wrzeœnia 1853 Ju list by³ napisany, kiedy siê i u nas zjawi³a cholera i kilka ofiar zabra³a. Wprawdzie epidemia t¹ raz¹ nie gwa³towna zawsze jednak tak zaambarasowa- ³a Emilkê, która wielkim jest straszkiem, e nawet do pisania listu wzi¹æ siê nie by³a w stanie. Czeka³a wiêc póki siê bieda cokolwiek nie uspokoi, a ja z tego korzystaj¹c jeszcze s³ów kilka do³¹czam. Maciejowski ju wyda³ historyê piœmiennictwa naszego w 4ch tomach. Nie widzia³em ieszcze tego dzie³a, którego cena s³ona bo 42 r. sr. Mówiono mi tylko, e autor wyst¹pi³ tam z ob- 159
ron¹ Ossoliñskiego, przeciw zdaniu pana Micha³a. Dzieje literatury naszej doprowadzi³ tylko do 1830 r. Bêdziemy mieli niezad³ugo ciekaw¹ nowoœæ. Lucjan Siemieñski zaj¹³ siê cz¹stkowym przek³adem perskiej epopei Szach Nemech Ferdurego. Jeden ustêp z tej poezji Biszen i Menisze umieœci³ w Bibliotece Warszawskiej na wrzesieñ. Wiersz doœæ g³adki, ale czy przek³ad wierny, o tem trzeba w¹tpiæ, gdy nie z orygina³u, ale z t³ómaczenia, nie mówi nawet jakiego, przek³ada³. Bielawskiego rozprawa Rzut oka na dotychczasow¹ pierwotn¹ historyê polsk¹ ju wysz³a z druku. Wszystko co dot¹d do bajecznych podañ liczono, stara siê autor yciem historycznem (...), szukaj¹c œladów w po³udniowej S³owiañszczyŸnie. W Krakowie wed³ug ostatnich stamt¹d wiadomoœci, oprócz nie ma³o broszur treœci religijnej, og³oszono ywoty Biskupów Kijowskich i Czernihowskich z drzeworytami po ³acinie i t³umaczeniem polskim ks. Waleryana Serwatowskiego (mo e jaki krewny Krzemienieckiego Jakóba). Wyszed³ tako katalog biskupów Krakowskich êtowskiego i ywot b³. Antoniego Boboli epkowskiego. Ale z tego Ÿród³a dowiadujemy siê, e w tym e Krakowie wiêcej jak literatura, zaprz¹ta i ba³amuci umys³y mania stolikowa. Do ciekawych rezultatów jakie osi¹gniêto z wyszukiwañ nóg stolikowych nale y np., e duch Fryd(eryka) Szyllera mia³ podyktowaæ ode niemieck¹, która nie by³a jeszcze wydana w tego poety dzie³ach. Duch Jacka Przybylskiego radzi³ pokutê pytaj¹cemu. Felietoniœcie na zapytanie kto pisa³ Krotodworski (...) stolik dopowiedzia³ Niemcy. Wywo³any Skarga dyktuje kazania jêzykiem swoim. Pierwszy Têczyñski wywo³any w ruinach zamku têczyñskiego, opowiada dzieje za³o enia zamku przez siebie z pomoc¹ sprowadzonego W³ocha i egna pytaj¹cych s³owy: spieszy mi siê te do Kalisza, do córki mojej, która pad³a ofiar¹ nieszczêsnych stosunków z Don Alonzo Gazmanem. Tylesie podobnych ba³amutne zaprz¹ta umys³y najpowszechniejszych ludzi. Ju dzisiaj przys³owie g³upi jak sto³owe nogi jest wierutnem k³amstwem, gdy w Krakowie przynajmniej nogi sto³owe nie g³upie, kiedy Ody i Kazania dyktuj¹. Ale czego w tym wieku nie wymyœl¹. W czasy danej jest jakaœ d¹ noœæ do 160
szukania rzeczy nadzwyczajnych. Jedni znowu zaczynaj¹ przeb¹kiwaæ o kamieniu filozoficznym i choæ nie wyraÿnie, zdaj¹ siê jednak wdaæ w adeptow, inni za pomoc¹ Odu, nowej si³y fizycznej, obiecuj¹ skarby ukryte i Ÿród³a odkrywaæ; jakiœ Polak w Stambule og³osi³, e swoim perpetum mobile zast¹pi wszystkie machiny parowe, a tu znowu stoliki zamieniaj¹ siê w trojnogi Pythyi. A tymczasem ani sposobu latania po powietrzu ani kierowania balonem ani nawet (coby by³o najporz¹dniejszym) dobrej niwiarki wynaleÿæ dot¹d nie mog¹, a na zarazê kartofli adnego œrodka nie maj¹. Ju drugi tydzieñ mamy pogodê gospodarze zwijaj¹ siê, zbieraj¹ jarzyny i siej¹. Jak tylko ucichnie cholera wyje d am na wieœ, u yæ ruchu, bom siê bardzo zasiedzia³, rozumie siê, je eli jesieñ bêdzie pogodna. A teraz bywajcie zdrowi, jeszcze raz wszystkich Was kochani nasi serdecznie œciskam. Spodziewamy siê, e ten list oko³o 29 wrzeœnia n. r. odbierzecie, mo e nawet w sam dzieñ S. Micha³a, proszê wiêc od Nas przyj¹æ powinszowanie i najszczersze yczenia, które przy tej okolicznoœci p. Micha³owi przesy³amy. Nieoci¹gajcie siê z odpowiedzi¹, do koñca roku choæ ze dwa listy powinniœmy otrzymaæ od was. Powtarzam, e odbieraj¹c nic nie p³acê, a oddaj¹c list na proœbê p³acimy tylko 44 gr. Józef III. Bielsk d. 10/22 dbr 1856 Pisaliœmy do Was kochani nasi 1/12 Julii by³a to odpowiedÿ na Wasz list ostatni. Cztery wiêc miesiêcy up³ywa od tej daty, a adnej od Was dot¹d nie mielismy wjadomoœci. Mo eœcie naszego listu nie otrzymali (by³ w nim planik ogródka kwiatowego Emilki), mo e u Was co takiego zasz³o e i o nas musieliœcie zapomniæ? Zaspokojcie wiêc nas, napiszcie zaraz, abyœmy siê, mo e napró no, ro nemi myœlami nie drêczyli. Z naszych stron... w Genui Pani Ciecierska córka Rzewuskiegop autora Listopada i... M¹ iej stamt¹d powróci³ by³ i znowu kilka dni temu jak odjecha³. Za póÿno o tem dowiedzieliœmy siê bobyœmy niezawodnie przez niego pisali. Wprawdzie ma³o jestem mu znany, raz go tylko widzia³em u starego 161
162 Rêkopis listu Józefa Jaroszewicza do Micha³a Wiszniewskiego z 22 grudnia 1856 r.; w lewym, górnym rogu widniej¹ t³oczone inicja³y J. J.; ze zbiorów Biblioteki Jagielloñskiej, Rkp. BJ. 4843 II
163 Koñcowy fragment listu Józefa Jaroszewicza do Micha³a Wiszniewskiego z 19 maja 1858 r.; u do³u rêkopis listu Emilii Jaroszewicz, ony profesora; ze zbiorów Biblioteki Jagielloñskiej, Rkp. BJ. 4843 II