Przegląd VI/1. Wschodnioeuropejski. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego

Transkrypt

1 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie UNIVERSITY OF WARMIA AND MAZURY IN OLSZTYN Przegląd Wschodnioeuropejski VI/ Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

2 2 Spis treœci Rada Programowa Zbigniew Anculewicz (Olsztyn), Selim Chazbijewicz (Olsztyn), Milosav Èarkiè (Belgrad/Serbia), Józef Dêbowski (Olsztyn), Jim Dingley (London/Wielka Brytania), Victor Dönninghaus (Lüneberg/Niemcy), W³odzimierz Dubiczyñski (Charków/Ukraina), Michael Fleischer (Wroc³aw), Helmut Jachnow (Bochum/Niemcy), Zoja Jaroszewicz- -Pieres³awcew (Olsztyn), Çriks Jçkabsons (Ryga/ otwa), A³³a Kama³owa (Olsztyn), Norbert Kasparek (Olsztyn), Andrzej de Lazari ( ódÿ), Piotr Majer (Olsztyn), Adam Maldzis (Miñsk/Bia³oruœ), Rimantas Miknys (Wilno/Litwa), Iwona Ndiaye (Olsztyn), Aleksander Nikulin (Moskwa/Rosja), Alvydas Nikžentajtis (Wilno/Litwa), Marek Melnyk (Olsztyn), Predrag Piper (Belgrad/Serbia), Zbigniew Puchajda (Olsztyn), Andrzej Sitarski (Poznañ), Ales Smaljanèuk (Grodno/Bia³oruœ), Ewa Starzyñska-Koœciuszko (Olsztyn), Klaus Steinke (Erlangen/Niemcy), Henryk Stroñski (Olsztyn), Andrzej Szmyt (Olsztyn), Józef Œliwiñski (Olsztyn), Daniel Weiss (Zürich/Szwajcaria), Alexander Zholkovsky (Los Angeles/USA), Bogus³aw y³ko (Gdañsk) Adres redakcji Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie Centrum Badañ Europy Wschodniej ul. Kurta Obitza 1, Olsztyn tel , fax (87) komunikacjam@uwm.edu.pl

3 Spis treœci 3 Tytu³ angielski: EAST EUROPEAN REVIEW Kolegium Redakcyjne Aleksander Kiklewicz (redaktor naczelny), Roman Jurkowski (sekretarz naukowy), Norbert Kasparek, Helena Pociechina, Dariusz Radziwi³³owicz, Marek Szczepaniak Recenzenci Adam Bezwiñski (Bydgoszcz), Rustem Ciunczuk (Kazañ/Rosja), Michai³ Dymarski (Sankt Petersburg/Rosja), Piotr Fast (Katowice), Sergiusz Grinev-Griniewicz (Bia³ystok), Grzegorz Hryciuk (Wroc³aw), Artur Kijas (Poznañ), Eugeniusz Koko (Gdañsk), Natalia Korina (Nitra/S³owacja), Mariusz Korzeniowski (Lublin), Tomasz Koœmider (Warszawa), Michai³ Kotin (Zielona Góra), A³³a Ko ynowa (Miñsk/Bia³oruœ), Oleg Leszczak (Kielce), Zoja Nowo enowa (Gdañsk), Ludmi³a Safronowa (A³maty/Kazachstan) Redaktorzy jêzykowi Jêzyk polski Aneta Œwider-Pióro Jêzyk angielski Iwona Hetman-Pawlaczyk Jêzyk bia³oruski Aleksander Kiklewicz Jêzyk niemiecki Alina Kuzborska Jêzyk rosyjski Helena Pociechina Jêzyk ukraiñski Miros³awa Czetyrba-Piszczako Redakcja informuje, e wersj¹ pierwotn¹ czasopisma jest wydanie papierowe Czasopismo wdro y³o procedurê zabezpieczaj¹c¹ przed zjawiskiem ghostwriting Strona internetowa czasopisma Zasady recenzowania Projekt ok³adki Maria Fafiñska ISSN Wydawnictwo UWM ul. Jana Heweliusza 14, Olsztyn tel , fax wydawca@uwm.edu.pl Nak³ad: 150; ark. wyd. 16,3; ark. druk. 13,8 Druk: Zak³ad Poligraficzny UWM w Olsztynie, zam. nr 326

4 4 Spis treœci

5 Spis treœci 5 Spis treœci HISTORIA I POLITYKA Êñåíèÿ Êîí àðåâè (Áåëãðàä) Ñåðáñêîå áîãîñëóæåíèå: èñòîðè åñêèé îáçîð è ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå Henryk Stroñski (Olsztyn) Wzlot i upadek Micheila Saakaszwilego w Gruzji Malwina Mazan-Jakubowska (Olsztyn) Szko³a w ukini na KowieñszczyŸnie. Przyczynek do dziejów tajnej oœwiaty na Ziemiach Zabranych przed I wojn¹ œwiatow¹ SPO ECZEÑSTWO I KOMUNIKACJA Àíäðåé Àíäðååâ (Ìîñêâà) Î åì ìå òàþò â Ðîññèè? Piotr D³ugosz (Rzeszów) Czas wolny jako wskaÿnik stylów ycia m³odzie y pogranicza polsko-ukraiñskiego KULTURA I LITERATURA Arnold McMillin (London) Language, Place And History In Belarusian Literature Wojciech Kajtoch (Kraków) Esej o tym, jak pan Jan Chryzostom Pasek z Moskw¹ wojowa³ Marta Zambrzycka (Warszawa) Seks, przemoc i kosmici. Kod telewizyjny w malarstwie Wasilija Cago³owa Ìèõàèë Ìàðòûíîâ (Ìîñêâà) Ïðåöåäåíòíûå ôåíîìåíû â ðóññêîì àíàðõè åñêîì äèñêóðñå JÊZYK Àèìãóëü Êàçêåíîâà / Ñàÿí Æèðåíîâ (Àëìàòû) Ñàìîñòîÿòåëüíîå ðàçâèòèå è âçàèìíîå âëèÿíèå êàçàõñêîãî è ðóññêîãî ÿçûêîâ â Ðåñïóáëèêå Êàçàõñòàí Äåííèñ Øåëëåð-Áîëüòö (Èíñáðóê) Ôèêñèðîâàíèå ñâÿçàííûõ êîðíåé â äâóÿçû íûõ òîëêîâûõ ñëîâàðÿõ Aleksander Kiklewicz (Olsztyn) Î êîììóíèêàòèâíî-ïðàãìàòè åñêèõ àñïåêòàõ ìíîãîçíà íîñòè (2) Èðèíà Çûêîâà (Ìîñêâà) Òåîðèÿ è ìåòîäû ëèíãâîêóëüòóðîëîãè åñêîãî èçó åíèÿ ôðàçåîëîãèè Ãóëíàðà Àáäèêåðèìîâà (Àëìàòû) Êàòåãîðèÿ îöåíêè êàê ñîñòàâëÿþùàÿ êàðòèíû ìèðà â ñðåäñòâàõ ìàññîâîé èíôîðìàöèè

6 6 Spis treœci RECENZJE, OMÓWIENIA, PUBLIKACJE RÓD OWE Ewa Danowska (Kielce) Pamirðtoji mecenatystë Donovanø Vilniaus Universiteto Bibliotekai Knyga, sudorytojas ir parengëjas Arvydas Pacevièius, [Vilnius:] UAB DABAexpo, 2010; 320 púsl Aleksander Kiklewicz (Olsztyn) Àèìãóëü Ê. Êàçêåíîâà, Îíòîëîãèÿ çàèìñòâîâàííîãî ñëîâà, Ìîñêâà: Ôëèíòà Íàóêà, 2013; 248 ñòð Mariusz Lewandowski (Toruñ) Ireneusz Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pañstw Europy Wschodniej, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej, 2013; 363 ss Aleksander Kiklewicz (Olsztyn) Ìèëîñàâ Æ. àðêèž, Ñòèõ è jåçèê, Áåîãðàä 2013; 642 ss

7 Spis treœci 7 TABLE OF CONTENTS HISTORY & POLITICS Ksenija Konèareviæ (Belgrad) The Serbian liturgical service: historical review and modern trends Henryk Stroñski (Olsztyn) Rise and fall of M. Saakashvili in Georgia Malwina Mazan-Jakubowska (Olsztyn) Illegal school in ukinia on the Kaunas region. Contribution to the history of secret education on the Taken Lands before First World War SOCIETY & COMMUNICATION Andrei Andreev (Moscow) What are the Russians dreaming about? Piotr D³ugosz (Rzeszów) Leisure time as an indicator of the lifestyle of youth living near the Polish-Ukrainian border CULTURE & LITERATURE Arnold McMillin (London) Language, Place And History In Belarusian Literature Wojciech Kajtoch (Kraków) Jan Chrysostom Pasek fighting against the Russian army... (an essay) Marta Zambrzycka (Warszawa) Sex, violence and aliens. Television code in Vasylyy Cagolov paintings Mikhail Martynov (Moscow) Precedential phenomena in the Russian anarchical discourse LANGUAGE Aimgul Kazkenova/Sayan Zhirenov (Almaty) Self-development and mutual influence of the Kazakh and Russian languages in the Republic of Kazakhstan Dennis Scheller-Boltz (Innsbruck) Recording bound roots in the bilingual dictionaries Aleksander Kiklewicz (Olsztyn) On communicative-pragmatical aspects of polysemy (2) Irina Zykova (Moscow) Theory and methods of the linguoculturological study of phraseology Gulnara Abdikerimova (Almaty) Category of assessment as a component of the picture of peace in the media

8 8 Spis treœci REVIEWS & ELABORATIONS Ewa Danowska (Kielce) Pamirðtoji mecenatystë Donovanø Vilniaus Universiteto Bibliotekai Knyga, sudorytojas ir parengëjas Arvydas Pacevièius, [Vilnius:] UAB DABAexpo, 2010; 320 púsl Aleksander Kiklewicz (Olsztyn) Àèìãóëü Ê. Êàçêåíîâà, Îíòîëîãèÿ çàèìñòâîâàííîãî ñëîâà, Ìîñêâà: Ôëèíòà Íàóêà, 2013; 248 ñòð Mariusz Lewandowski (Toruñ) Ireneusz Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pañstw Europy Wschodniej, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej, 2013; 363 ss Aleksander Kiklewicz (Olsztyn) Ìèëîñàâ Æ. àðêèž, Ñòèõ è jåçèê, Áåîãðàä 2013; 642 ss

9 Ñåðáñêîå áîãîñëóæåíèå: èñòîðè åñêèé îáçîð è ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå 9 HISTORIA I POLITYKA

10 10 Êñåíèÿ Êîí àðåâè

11 Ñåðáñêîå áîãîñëóæåíèå: PRZEGL D èñòîðè åñêèé WSCHODNIOEUROPEJSKI îáçîð è ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå VI/1 2015: ÊÑÅÍÈÿ ÊÎÍ ÀÐÅÂÈ Áåëãðàäñêèé óíèâåðñèòåò ÑÅÐÁÑÊÎÅ ÁÎÃÎÑËÓÆÅÍÈÅ: ÈÑÒÎÐÈ ÅÑÊÈÉ ÎÁÇÎÐ È ÑÎÂÐÅÌÅÍÍÎÅ ÑÎÑÒÎßÍÈÅ 1 The Serbian liturgical service: historical review and modern trends ÊËÞ ÅÂÛÅ ÑËÎÂÀ: ÿçûê ëèòóðãèè, ïåðåâîä ëèòóðãè åñêîãî òåêñòà, ñåðáñêàÿ ïðàâîñëàâíàÿ öåðêîâü, ñòàðîñëàâÿíñêèé ÿçûê KEYWORDS: liturgical language, translation of liturgical texts, Serbian Orthodox Church, Church-Slavonic language ABSTRACT: The essay deals with the history of the initiatives for the introduction of the Serbian language in the liturgical service of the Serbian Orthodox Church from 1870-es until the decision of the Holy Synod of Bishops in 1964 which allowed the liturgical service in the modern language. The following part of the essay presents the review of the translations of liturgical books from the first translation of the Liturgy of Saint John Chrysostom by Justin Popovic (1922) until these days. It is concluded that the most eminent Serbian theologians and the commissions of the highest organs of the Church government took part in the translation, and it is by their effort that a considerable number of liturgical books from the corpus of the Orthodox Church has been translated. The essay also points to the fact that the parallel use of the two liturgical languages in the Serbian Orthodox Church has its positive effects, but it also conceals the danger of the erratic marginalization of the traditional liturgical expression  ñâÿçè ñ ïðîáëåìîé áîãîñëóæåáíîãî ÿçûêà Ñåðáñêîé Ïðàâîñëàâíîé Öåðêâèíàïèñàíî íåìàëîå èñëî ðàáîò 2.  æàíðîâîì îòíîøåíèè ýòè òåêñòû ðàçíîîáðàçíû åñòü ñðåäè íèõ îôèöèàëüíûå çàÿâëåíèÿ, ïðîøåíèÿ, ïîñòàíîâëåíèÿ, ïîïóëÿðíûå ãàçåòíûå è æóðíàëüíûå ñòàòüè, çàìåòêè, 1 Ðàáîòà âûïîëíåíàâ ðàìêàõïðîåêòà Ïðàâîñëàâíîãî áîãîñëîâñêîãî ôàêóëüòåòà ÁÃÓ Ñåðáñêàÿ òåîëîãèÿâ ÕÕI â.: ôóíäàìåíòàëüíûå ïðåäïîñûëêè áîãîñëîâñêèõ äèñöèïëèí â åâðîïåéñêîì êîíòåêñòå èñòîðè åñêàÿ è ñîâðåìåííàÿ ïåðñïåêòèâû, ðåàëèçóþùåãîñÿ ïðè ïîääåðæêå Ìèíèñòàðñòâà ïðîñâåùåíèÿ è íàóêè Ðåñïóáëèêè Ñåðáèè (Ãðàíò ¹ ). 2  äâóõòîìíîé áèáëèîãðàôèè ïðîòîèåðåÿ Á. Öèñàðæà åäàí âåê ïåðèîäè íå øòàìïå ÑÏÖ ( ), Áåîãðàä 1971, ìû íàõîäèì ïî òè 100 ðàáîò, òàê èëè èíà å ñâÿçàííûõ ñ èíòåðåñóþùåé íàñ ïðîáëåìîé.

12 12 Êñåíèÿ Êîí àðåâè êîììåíòàðèè, à òàêæå ñåðüåçíûå íàó íûå òðóäû. Íà îñíîâàíèè ïîäõîäà ê ðàññìàòðèâàåìîé ïðîáëåìàòèêå èõ ìîæíî ðàçäåëèòü íà ðàáîòû, â êîòîðûõ ïðîáëåìàòèêà áîãîñëóæåáíîãî ÿçûêà àíàëèçèðóåòñÿ â êîíòåêñòå óñèëèé, íàïðàâëåííûõ íà ïîâûøåíèå óðîâíÿ öåðêîâíî-ïðèõîäñêîé æèçíè è íà àêòèâèçàöèþ ó àñòèÿ ìèðÿí â áîãîñëóæåíèè, ïîòîì ðàáîòû, êîòîðûå äàííûé âîïðîñ ñâÿçûâàþò ñ áîëåå øèðîêèì ïîëèòè åñêèì, èñòîðè åñêèì è êóëüòóðíûì êîíòåêñòîì, è, íàêîíåö, ðàáîòû, îãðàíè èâàþùèåñÿ ïðåèìóùåñòâåííî ôèëîëîãè åñêèì àñïåêòîì äàííîãî âîïðîñà. Òåêñòû î áîãîñëóæåáíîì ÿçûêå ïóáëèêîâàëèñü íà ñòðàíèöàõ îôèöèàëüíûõ îðãàíîâ Öåðêâè, â áîãîñëîâñêîé è êóëüòóðíî-ïîëèòè åñêîé ïåðèîäèêå, â ìîíîãðàôèÿõ è áðîøþðàõ Àêòóàëèçàöèÿ ïðîáëåìû áîãîñëóæåáíîãî ÿçûêà âñåãäà òåñíåéøèì îáðàçîì ñîîòíîñèëàñü ñ ïîëèòè åñêèìè è êóëüòóðíûìè îáñòîÿòåëüñòâàìè, ñî âçãëÿäàìè, ïðåîáëàäàþùèìè â îáùåñòâåííîì ìíåíèè (îñîáåííî ïî âîïðîñàì î íàöèîíàëüíîì ïðîáóæäåíèè è îá îòíîøåíèè ê Ðîññèè êàê «îñâîáîäèòåëüíèöå ñëàâÿí», ãäå íàñòðîåíèÿ êîëåáàëèñü îò ðóñîôèëèè è äàæå ðóñîìàíèè äî ðàçî àðîâàíèÿ è ïîä åðêíóòîãî äèñòàíöèðîâàíèÿ), à òàêæå ñ òåíäåíöèÿìè â öåðêîâíîé æèçíè (ïðîöâåòàíèå èëè óïàäîê äóõîâíîñòè, ïîëîæèòåëüíîå èëè îòðèöàòåëüíîå îòíîøåíèå ê öåðêîâíûì ðåôîðìàì, â àñòíîñòè, ê èäåÿì ëèòóðãè åñêîãî îáíîâëåíèÿ). Òàê, èíèöèàòèâû, íàïðàâëåííûå íà çàìåíó ðóññêî-ñëàâÿíñêîãî ÿçûêà ñåðáñêîñëàâÿíñêèì èëè ñåðáñêèì ëèòåðàòóðíûì ÿçûêîì â ïðàâîñëàâíîì áîãîñëóæåíèè îòíþäü íå ñëó àéíî âûäâèãàþòñÿ ñíà àëà íà òåððèòîðèè Êàðëîâàöêîé ìèòðîïîëèè, â êîíöå 60-õ è íà àëå 70-õ ãîäîâ XIX ñòîëåòèÿ: íåñîìíåííî, òàêèå ÿâëåíèÿ, êàê ðàçî àðîâàíèå âñëåäñòâèå ïîòåðè àâòîíîìèè Ñåðáñêîé Âîåâîäèíû, óñèëåíèå áîðüáû çà öåðêîâíóþ è ïðîñâåòèòåëüíóþ àâòîíîìèþ, êîíôëèêòû ïðåäñòàâèòåëåé íàðîäà, ñîáðàííûõ âîêðóã Ñ. Ìèëåòè à è É. Ñóáîòè à ñ ïðèâåðæåíöàìè ïàòðèàðõà Ñ. Ìàøèðåâè à è âûñøåé öåðêîâíîé èåðàðõèåé â ñâÿçè ñ âîïðîñîì îá ó àñòèè ìèðÿí â óïðàâëåíèè æèçíüþ Öåðêâè (Ñëè¼åï åâèž 1991, ), ðîñò íåïðèÿçíè ê ðóññêèì ïîñëå ïîäàâëåíèÿ ïîëüñêîãî âîññòàíèÿ 1863 ã. è, íå íà ïîñëåäíåì ìåñòå, âîçäåéñòâèå äóõîâíûõ, êóëüòóðíûõ, ïîëèòè åñêèõ è îáùåñòâåííûõ ñòðåìëåíèé, ïîÿâèâøèõñÿ íà Çàïàäå, íå ìîãëè íå ñêàçàòüñÿ íà âçãëÿäàõ êàðëîâàöêèõ êëèðèêîâ è ìèðÿí íà ìíîãèå âîïðîñû æèçíè Öåðêâè, â òîì èñëå è íà âûáîð áîãîñëóæåáíîãî ÿçûêà.  Ñåðáèè ïðîáëåìà áîãîñëóæåáíîãî ÿçûêà àêòóàëèçèðóåòñÿ â êîíöå 80-õ ãîäîâ XIX âåêà, â àòìîñôåðå íàöèîíàëüíîãî ïîäúåìà ïîñëå ïîëó åíèÿ ïîëíîé àâòîêåôàëèè Ñåðáñêîé Öåðêâè â Ñåðáèè (1879), íî âìåñòå ñ òåì è â àòìîñôåðå öåðêîâíîãî êðèçèñà, âûçâàííîãî êîíôëèêòàìè ìåæäó ñëàâÿíîôèëüñêè íàñòðîåííûì ìèòðîïîëèòîì Ì. Éîâàíîâè åì è òîãäàøíèì «ïðîãðåññèñòñêèì» ïðàâèòåëüñòâîì, îðèåíòèðîâàííûì ía Àâñòðî-Âåíãðèè, òî

13 Ñåðáñêîå áîãîñëóæåíèå: èñòîðè åñêèé îáçîð è ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå 13 çàêîí èëîñü ñâåðæåíèåì ìèòðîïîëèòà è íåêàíîíè åñêèì, íåëåãàëüíûì óñòàíîâëåíèåì «íîâîé èåðàðõèè», ëîÿëüíîé âëàñòÿì, êîòîðàÿ áóäåò óïðàâëÿòü Öåðêîâüþ ñ 1883 ïî 1889 (Ñëè¼åï åâèž 1991, ññë.). Ïîýòîìó íå óäèâèòåëüíî òî, òî èíèöèàòèâó î çàìåíå áîãîñëóæåáíîãî ÿçûêà (î âîçâðàòå ê ñåðáñêîé ðåäàêöèè ñòàðîñëàâÿíñêîãî ÿçûêà) âûäâèãàåò òîãäàøíèé ìèíèñòð ïðîñâåùåíèÿ è öåðêîâíûõ äåë Ì. Êóþíäæè â îòêðûòîì ïèñüìå àðõèåïèñêîïó áåëãðàäñêîìó, ìèòðîïîëèòó Ñåðáèè Ô. Ìðàîâè ó (Êó¼óíŸèž 1887, ), âûñòóïàÿ çà ïðîâåäåíèå øèðîêîìàñøòàáíûõ ðåôîðì â Öåðêâè, ðàññ èòàííûõ ïðåæäå âñåãî íà ïîä åðêèâàíèå íàöèîíàëüíîãî ýëåìåíòà (òàê, Êóþíäæè ïðåäëàãàåò ïîâòîðíî êðèòè åñêè ðàññìîòðåòü ïðàçäíîâàíèå ñâÿòûõ, ïðîñèÿâøèõ â äðóãèõ Ïîìåñòíûõ Öåðêâàõ è îñîáîå çíà åíèå ïðèäàòü íàöèîíàëüíûì ñâÿòûì). Öåðêîâíîñëàâÿíñêèé ÿçûê ðóññêîé ðåäàêöèè ìèíèñòð, íå áåç âëèÿíèÿ òîãäàøíåãî îòðèöàòåëüíîãî íàñòðîåíèÿ Ïðàâèòåëüñòâà ê Ðîññèè, ñòàðàåòñÿ â êðàò àéøèå ñðîêè âûòåñíèòü èç áîãîñëóæåáíîãî óïîòðåáëåíèÿ, ïðåäëàãàÿ è íåêîòîðûå îãðàíè èòåëüíûå ìåðû çàïðåò ïîëüçîâàíèÿ áîãîñëóæåáíûìè êíèãàìè íà öåðêîâíîñëàâÿíñêîì ÿçûêå ðóññêîé ðåäàêöèè è èõ ðàñïðîñòðàíåíèÿ. Èíèöèàòèâà ìèíèñòðà âûçâàëà æèâûå îòêëèêè â öåðêîâíîé è êóëüòóðíîé îáùåñòâåííîñòè; íà èíàþòñÿ áóðíûå ïîëåìèêè çà è ïðîòèâ ñåðáñêî-ñëàâÿíñêîãî áîãîñëóæåáíîãî ÿçûêà, ïðè åì èäåè î ââåäåíèè ñîâðåìåííîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà â áîãîñëóæåíèå â Ñåðáèè, â îòëè èå îò Âîåâîäèíû, ïîÿâÿòñÿ çíà èòåëüíî ïîçäíåå Íà àëî ÕÕ âåêà õàðàêòåðèçóåòñÿ íåêîòîðûì ñïàäîì èíòåðåñà ê äàííîé ïðîáëåìàòèêå. Îäíàêî â ýòîò ïåðèîä êëèðèêè è âåðóþùèå ïðåäïðèíèìàþò ïåðâûå êîíêðåòíûå øàãè, ðàññ èòàííûå íà «ñåðáèçàöèþ» áîãîñëóæåíèÿ, à öåðêîâíàÿ èåðàðõèÿ ïðèíèìàåò ïåðâûå ïîëîæèòåëüíûå ðåøåíèÿ ïî äàííîìó âîïðîñó (ïîñòàíîâëåíèÿ î ââåäåíèè ñåðáñêîãî ÿçûêà â Òèìèøîàðñêîé åïàðõèè Êàðëîâàöêîé ìèòðîïîëèè 1905 è 1906 ãã., ïîñòàíîâëåíèå Ñâÿùåííîãî Ñîáîðà Ñåðáñêîé Öåðêâè â Ñåðáèè î ïðèíöèïèàëüíîé äîïóñòèìîñòè ñîâåðøåíèÿ áîãîñëóæåíèé íà ñåðáñêîì ÿçûêå 1903 ã.) ( îíèž 1927, 292; Ãðäàíè êè 1963, 263). Íîâûé èìïóëüñ ê åãî îæèâëåíèþ äàëè èçìåíèâøèåñÿ óñëîâèÿ äåÿòåëüíîñòè îáúåäèíåííîé ÑÏÖ (1920) â íîâîì ãîñóäàðñòâå Êîðîëåâñòâå ñåðáîâ, õîðâàòîâ è ñëîâåíöåâ. Òðåòüå è åòâåðòîå äåñÿòèëåòèÿ ÕÕ âåêà õàðàêòåðèçîâàëèñü, ñ îäíîé ñòîðîíû, ïðîöâåòàíèåì äóõîâíîé æèçíè, îæèâëåíèåì ìîíàøåñòâà, ðàçìàõîì äåÿòåëüíîñòè ïðàâîñëàâíûõ áðàòñòâ ïîä ðóêîâîäñòâîì ñâÿò. Í. Âåëèìèðîâè à, âíåäðåíèåì èäåé ëèòóðãè åñêîãî äâèæåíèÿ â áîãîñëóæåáíóþ æèçíü Ñåðáñêîé Öåðêâè, îòêðûòèåì Áîãîñëîâñêîãî ôàêóëüòåòà, íåáûâàëûì ïîäúåìîì ñåðáñêîé áîãîñëîâñêîé ìûñëè, ïîÿâëåíèåì ìíîæåñòâà äóõîâíûõ è íàó íî-áîãîñëîâñêèõ æóðíàëîâ, è ñ äðóãîé, âîçíèêíîâåíèåì îñòðûõ ïðîáëåì ìåæäó ãîñóäàðñòâîì è Öåðêîâüþ. Èäåîëîãèÿ þãîñëàâÿíñòâà,

14 14 Êñåíèÿ Êîí àðåâè â ñâîþ î åðåäü, òàêæå íàëîæèëà ñâîé îòïå àòîê íà ïðîáëåìàòèêó áîãîñëóæåáíîãî ÿçûêà, òî ëåãêî çàìåòú, ê ïðèìåðó, â áðîøþðå Ä. Êàòè à (Êàòè 1921, 7 19). Â äàííûé ïåðèîä â ïåðèîäè åñêèõ ïóáëèêàöèÿõ ïîÿâèëîñü ìíîæåñòâî ñòàòåé íà òåìó áîãîñëóæåáíîãî ÿçûêà, èíòåðåñ ê êîòîðîé ïðîÿâèëè òàêæå àâòîðû ìîíîãðàôè åñêèõ òðóäîâ î ëèòóðãè åñêèõ è öåðêîâíûõ ðåôîðìàõ (ñì. Êîí àðåâèž 2006, ). Òîãäà æå ïóáëèêóþòñÿ è ïåðâûå ïåðåâîäû öåðêîâíûõ ñëóæá íà ñåðáñêèé ÿçûê (È. Ïîïîâè, Ë. Ìèðêîâè, È. èðè è äð.), âíîñÿòñÿ èçìåíåíèÿ â áîãîñëóæåáíóþ ïðàêòèêó Â ïåðèîä ïîñëå Âòîðîé ìèðîâîé âîéíû è ïîáåäû ñîöèàëèñòè åñêîé ðåâîëþöèè äàííûé âîïðîñ àêòóàëèçèðóåòñÿ, ñ 60-õ ãîäîâ, êîãäà íà èíàåòñÿ êîíñîëèäàöèÿ Öåðêâè ïîñëå òÿæêèõ óäàðîâ, íàíåñåííûõ åé â êàìïàíèè àãðåññèâíîé àòåèçàöèè è äåíàöèîíàëèçàöèè îáùåñòâà, è êîãäà ïðèëàãàþòñÿ èíòåíñèâíûå óñèëèÿ ê îæèâëåíèþ äóõîâíîé æèçíè (ðîñò èçäàòåëüñêîé äåÿòåëüíîñòè ÑÏÖ, ïîäúåì áîãîñëîâñêîãî îáðàçîâàíèÿ è ò. ä.). Ïðèíèìàþòñÿ ïåðâûå êîíêðåòíûå ðåøåíèÿ âûñøèõ çàêîíîäàòåëüíûõ îðãàíîâ Öåðêâè î âîçìîæíîñòÿõ è îãðàíè åíèÿõ âî ââåäåíèè ñîâðåìåííîãî ñåðáñêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà â áîãîñëóæåáíóþ ïðàêòèêó. Ïðåòâîðåíèå èõ â æèçíü áûëî îáåñïå åíî ïðåäâàðèòåëüíîé ðàáîòîé íàä ïåðåâîäîì îáøèðíîãî êîðïóñà áîãîñëóæåáíûõ òåêñòîâ ñ öåðêîâíîñëàâÿíñêîãî è ãðå åñêîãî ÿçûêîâ Îñîáîãî âíèìàíèÿ çàñëóæèâàåò ôàêò, òî âûñøèå îðãàíû Ñåðáñêîé Ïðàâîñëàâíîé Öåðêâè íèêîãäà íå âûñòóïàëè çà ðàäèêàëüíûå ðåøåíèÿ, òî åñòü íå îäîáðÿëè ïîëíîãî ïåðåõîäà íà ñåðáñêèé ÿçûê è âûâåäåíèÿ öåðêîâíîñëàâÿíñêîãî èç óïîòðåáëåíèÿ; âìåñòå ñ òåì, èì áûëà íåñâîéñòâåííà è ïîçèöèÿ îá èñêëþ èòåëüíîñòè è îáÿçàòåëüíîñòè öåðêîâíîñëàâÿíñêîãî áîãîñëóæåíèÿ. Äîêëàäû ìèòðîïîëèòà Ä. Ãðäàíè êîãî Ñâÿùåííîìó Ñèíîäó è Àðõèåðåéñêîìó Ñîáîðó (1963 ã.) è ñîîòâåòñòâóþùåå ðàñïîðÿæåíèå Ñèíîäà (1964 ã.) ïðåäëàãàþò âåñüìà óìåðåííûå ðåøåíèÿ äëÿ àñòè íîãî è ïîýòàïíîãî ââåäåíèÿ â áîãîñëóæåáíîå óïîòðåáëåíèå ñåðáñêîãî ÿçûêà. Ñåãîäíÿ ñåðáñêèå ñâÿùåííèêè ïîëüçóþòñÿ ïîëíîé ñâîáîäîé âûáîðà áîãîñëóæåáíîãî ÿçûêà, òàê òî â íåêîòîðûõ õðàìàõ òåêñò ìîëèòâîñëîâèé ïðîèçíîñèòñÿ íà ñåðáñêîì, à çà êëèðîñîì ïîþò ïîñëàâÿíñêè, â äðóãèõ ñëûøèòñÿ òîëüêî ñëàâÿíñêèé, â òðåòüèõ òåêñò ìîëèòâ ïðîèçíîñèòñÿ ïîïåðåìåííî íà îáîèõ ÿçûêàõ ïîä öåðêîâíîñëàâÿíñêîå ïåíèå, â åòâåðòûõ ïûòàþòñÿ è ïåòü ïî-ñåðáñêè (äëÿ ìíîãèõ ïåñíîïåíèé, ïðåèìóùåñòâåííî èç Ìèíåé è Îêòîèõà, âñå åùå íå ñóùåñòâóåò ïåðåâîäîâ íà ñîâðåìåííûé ÿçûê). Ïðåäïî òåíèå òîãî èëè èíîãî ðåøåíèÿ âî ìíîãîì îáóñëîâëèâàåòñÿ êîíêðåòíûìè óñëîâèÿìè, ò. å. çàâèñèò îò ñïåöèôè åñêèõ ìåñòíûõ îñîáåííîñòåé è õàðàêòåðèñòèê ñðåäû: òàê, â äèàñïîðå è â ìåñòàõ ñ ìíîãîíàöèîíàëüíûì ñîñòàâîì íàñåëåíèÿ ñëóæàò ïðåèìóùåñòâåííî ïîñåðáñêè, â äóõîâíûõ øêîëàõ è â ìîíàñòûðÿõ ïðåèìóùåñòâåííî

15 Ñåðáñêîå áîãîñëóæåíèå: èñòîðè åñêèé îáçîð è ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå 15 ïî-ñëàâÿíñêè. Âûáîð ÿçûêà çàâèñèò è îò õàðàêòåðèñòèê êîíêðåòíîé ñòðóêòóðíîé àñòè áîãîñëóæåíèÿ: ýëåìåíòû ñ ÿðêî âûðàæåííîé äèäàêòè- åñêîé ôóíêöèåé àïîñòîëüñêîå è åâàíãåëüñêîå òåíèå, à òàêæå ñîâìåñòíûå ìîëåíèÿ ïðîèçíîñÿòñÿ ïðåèìóùåñòâåííî íà ñåðáñêîì ÿçûêå, òîãäà êàê ýëåìåíòû ñ ôóíêöèåé âåëè àíèÿ, âîçíîøåíèÿ õâàëû àíòèôîíû, èçîáðàçèòåëüíûå ïñàëìû, òðîïàðè, êîíäàêè, áîãîñëóæåáíûå ãèìíû ãëàâíûì îáðàçîì îñòàþòñÿ íà öåðêîâíîñëàâÿíñêîì ÿçûêå Äðåâíåéøåå ñâèäåòåëüñòâî ïðèñóòñòâèÿ ñåðáñêîãî ÿçûêà â áîãîñëóæåíèè ìû íàõîäèì ó âèäíîãî ôèëîëîãà è ãîñóäàðñòâåííîãî äåÿòåëÿ Ñ. Íîâàêîâè à, êîòîðûé âñïîìèíàåò, òî åùå â 1865 ã. åï. Ã. Ïîïîâè ïðåäëàãàë åìó ïåðåâåñòè öåðêîâíûå êíèãè íà ñåðáñêèé ÿçûê, è òî îí ïðèêàçûâàë èòàòü Åâàíãåëèå â ïåðåâîäå Â. Ñ. Êàðàäæè à øàã, êîòîðûé â òå âðåìåíà ñ èòàëñÿ ñìåëûì è ðèñêîâàííûì (Íîâàêîâèž 1889, 88). Èç ìàòåðèàëîâ ïå àòè ìû óçíàåì, òî åùå ñ 1916 ã. â Âåðøàöêîé åïàðõèè íà íàðîäíîì ÿçûêå èòàþò ìîëèòâû ïåðåä ïðè àñòèåì è ïîñëå ïðè àñòèÿ è ïîþò Õåðóâèìñêóþ ïåñíü, òî â ã. Áå êåðåê è Íîâè Ñàä â 1925 ã. íà íåì èòàëè ìîëèòâû â äåíü Ïÿòèäåñÿòíèöû, òî â Îðëîâàòå ïåñíîïåíèÿ âîñêðåñíîãî êàíîíà óæå ãîäàìè ðåãóëÿðíî èñïîëíÿþò òàêæå ïî-ñåðáñêè, â óäà íîì ïåðåâîäå Ñ. Êà àíñêîãî, è òî â õðàìàõ Áåëãðàäà, Ñåðáèè è Áîñíèè óæå äàâíî ìîëèòâû ïåðåä ïðè àùåíèåì ïðîèçíîñÿò íà æèâîì íàðîäíîì ÿçûêå ( îíèž 1927, ). Ï. Òðáîåâè, èãóìåí Øèøàòîâàöêîãî ìîíàñòûðÿ, îñòàâèë ñâèäåòåëüñòâî î òîì, òî ìíîãèå âåðóþùèå ïðîñèëè åãî èòàòü ïî-ñåðáñêè Ñèìâîë âåðû, Ìîëèòâó Ãîñïîäíþ, Ñïîäîáè, Ãîñïîäè, Ñâåòå òèõèé è íåêîòîðûå èíûå ìîëèòâû, òåêñò êîòîðûõ â ïåðåâîäå íà ñåðáñêèé îíè óæå çàïèñàëè â ñâîèõ áëîêíîòàõ (Òðáî¼åâèž 1931, 25). Ä. Ãðäàíè êèé çíàêîìèò èòàòåëÿ ñ òåì, òî íà ñåðáñêîì ÿçûêå â ïåðèîä ìåæäó äâóìÿ âîéíàìè óæå ñëóæèëè íåêîòîðûå âèäíûå àðõèåðåè Ã. Çìåÿíîâè, Ã. Ëåòè è È. èðè, è òî ñàì ïàòðèàðõ Â. Ðîñè èíîãäà ââîäèë ñåðáñêèé ÿçûê â áîãîñëóæåíèå. Âî ìíîãèõ õðàìàõ ïî-ñåðáñêè ñëóæèëè ëèòóðãèþ â Âåëèêèé åòâåðòîê è â ïðàçäíèê Ïàñõè Ãîñïîäíåé (Ãðäàíè êè 1963, 264). Íåìàëîâàæåí è òîò ôàêò, òî Âåëèìèðîâè, ïðè èñëåííûé â 2003 ã. ê ëèêó ñâÿòûõ, ïèñàë äóõîâíûå ñòèõè, ïðåäíàçíà åííûå äëÿ áîãîñëóæåáíîãî èñïîëíåíèÿ (â êà åñòâå ïàðàëèòóðãè åñêèõ ïåñåí), èìåííî íà íàðîäíîì ÿçûêå Îñíîâîé ââåäåíèÿ ñåðáñêîãî ÿçûêà â áîãîñëóæåíèå ÿâèëàñü äåñÿòèëåòèÿìè ïðîäîëæàâøàÿñÿ ðàáîòà íàä ïåðåâîäàìè áîãîñëóæåáíûõ êíèã Õðîíîëîãè åñêè ïåðâûå ïåðåâîäû áîãîñëóæåáíûõ òåêñòîâ íà ñîâðåìåííûé ñåðáñêèé ÿçûê ïðèíàäëåæàò ïåðó èðè à ( ). Âûïóñêíèê Ìîñêîâñêîé Äóõîâíîé Àêàäåìèè, çàùèòèâøèé äîêòîðñêóþ äèññåðòàöèþ â Âåíñêîì óíèâåðñèòåòå, èðè äî ïðèíÿòèÿ ìîíàøåñêîãî

16 16 Êñåíèÿ Êîí àðåâè ïîñòðèãà ðàáîòàë íåêîòîðîå âðåìÿ â áèáëèîòåêå Êàðëîâàöêîé Ïàòðèàðõèè, à ïîòîì áûë äîöåíòîì, ýêñòðàîðäèíàðíûì è îðäèíàðíûì ïðîôåññîðîì Êàðëîâàöêîé Äóõîâíîé Ñåìèíàðèè. Ïîìèìî ãëóáîêèõ è âñåñòîðîííèõ áîãîñëîâñêèõ çíàíèé, åãî îòëè àëà è áëåñòÿùàÿ ôèëîëîãè åñêàÿ êîìïåòåíöèÿ âëàäåë îí äðåâíååâðåéñêèì, ãðå åñêèì, ëàòèíñêèì, ôðàíöóçñêèì, ðóññêèì, íåìåöêèì è âåíãåðñêèì ÿçûêàìè. Ïåðåâîäû áîãîñëóæåáíûõ òåêñòoâ îí íà àë ïóáëèêîâàòü åùå â 1907 ã. â æóðíàëå Áîãîñëîâñêè ãëàñíèê (Áîãîñëîâñêèé âåñòíèê), íà ñòðàíèöàõ êîòîðîãî â òå åíèå äâóõ ëåò îí îïóáëèêîâàë ïåðåâîäû 43 ïñàëìîâ, ïðîèçíîñèìûõ â ñóòî íîì êðóãå áîãîñëóæåíèé. Ñ 1909 ã. îí ðàáîòàåò íàä ïåðåâîäàìè ïàðèìèé, òðîïàðåé, ñòèõèð è ïîëíûõ ñëóæá Ìÿñîïóñòíîé íåäåëè Ïÿòèäåñÿòíèöû (îïóáëèêîâàë 38 ïåðåâîäîâ). Èç èñëà åãî êîðîòêèõ ïåðåâîäîâ, ïîÿâèâøèõñÿ â îòå åñòâåííîé öåðêîâíîé ïåðèîäèêå, ñëåäóåò óïîìÿíóòü è äåâÿòü ìîëèòâîñëîâèé, îïóáëèêîâàííûõ ñ 1922 ïî 1943 ãîä, à òàêæå ïåðåâîäû 50 ñòèõèð, èðìîñîâ, òðîïàðåé, êîíäàêîâ è ýêñàïîñòèëàðèåâ, ïîåìûõ â ðàìêàõ ñåäìè íîãî áîãîñëóæåáíîãî êðóãà ( ). èðè çàñëóæåí â ïîÿâëåíèè ïåðâûõ ïåðåâîäíûõ áîãîñëóæåáíûõ êíèã íà ñåðáñêîì ÿçûêå: Âå åðœå ìîëèòâå. Íîâè Ñàä, 1922 (â êíèãå ñîäåðæàòñÿ äåâÿòûé àñ, âå åðíÿ, ìàëîå è âåëèêîå ïîâå åðèå); Ñëóæáà Ìåñîïóñíå íåäåšå. Ñðåìñêè Êàðëîâöè, 1925; Âå åðœà ñëóæáà ó Íåäåšó ñâåòå Ïåäåñåòíèöå. Íîâè Ñàä, Âàæíåéøèì ïåðåâîä åñêèì òðóäîì èðè à, áåññïîðíî, ÿâëÿåòñÿ êíèãà Íåäåšà ñâåòå Ïåäåñåòíèöå. Ïðàçíè íå ñëóæáå.ó¼âèäåê, 1942, â êîòîðîé ñîäåðæàòñÿ âñå èíîïîñëåäîâàíèÿ è íåèçìåíÿåìûå àñòè ñëåäóþùèõ ñëóæá: àñ äåâÿòûé; ïîñëåäîâàíèå ìàëîé âå åðíè; ïîñëåäîâàíèå âåëèêîé (ïðàçäíè íîé) âå åðíè; ìàëîå ïîâå åðèå; ïîëóíîùíèöà âîñêðåñíàÿ; ïîñëåäîâàíèå ïðàçäíè íîé óòðåíè; àñ ïåðâûé, òðåòèé, øåñòîé; ïîñëåäîâàíèå èçîáðàçèòåëüíûõ è Ëèòóðãèè ïî òèïèêîíó Êîíñòàíòèíîïîëüñêîé Öåðêâè (Ðåä Áîæàíñòâåíå è ñâåøòåíå Ëèòóðãè¼å, îíàêè êàî øòî ¼å ó Âåëèêî¼ Öðêâè è ó Ñâåòî¼ Ãîðè Àòîíñêî¼, ñ ). Áëàãîäàðÿ ýòîìó ïåðåâîäó ñåðáñêèå ñâÿùåííîñëóæèòåëè ïîëó èëè âîçìîæíîñòü ñîâåðøàòü íà ñîâðåìåííîì ÿçûêå âñå ñëóæáû ñóòî íîãî áîãîñëóæåáíîãî êðóãà, ïðàçäíè íîå âñåíîùíîå áäåíèå è Çëàòîóñòîâó Ëèòóðãèþ. Âïîñëåäñòâèè, óæå çàäîëãî ïî ñìåðòè Ñâÿòèòåëÿ (â 1972 ãîäó), áûë îïóáëèêîâàí è åãî ïåðåâîä Àðõèåðåéñêîé Ëèòóðãèè ñ ïðèìå àíèÿìè åïèñêîïà Ðàññêîãî è Ïðèçðåíñêîãî (ñ 1990 ã. ïàòðèàðõà Ñåðáñêîãî) ã. Ïàâëà (ïîëíûé áèáëèîãðàôè åñêèé îáçîð ïåðåâîäîâ èðè à ñì. â.: Óáèïàðèïîâèž 2010, ). Íàïîìíèì, òî âñå ñâîè ïåðåâîäû åïèñêîï Èðèíåé ñíàáæàë ôèëîëîãè åñêèìè è ëèòóðãè åñêèìè êîììåíòàðèÿìè Ê ïåðâûì ïåðåâîäàì áîãîñëóæåáíûõ òåêñòîâ íà ñåðáñêèé ÿçûê ïðèíàäëåæèò è âåñüìà óäà íûé Àêàòèñò Ïðåñâåòî¼ Áîãîðîäèöè (Ñðåìñêè Êàðëîâöè, 1918) òðóä ó åíîãî ñâÿùåííèêà Ë. Ìèðêîâè à,

17 Ñåðáñêîå áîãîñëóæåíèå: èñòîðè åñêèé îáçîð è ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå 17 ëèòóðãèñòà è èñêóññòâîâåäà, ñôîðìèðîâàâøåãîñÿ â ðóñëå êàðëîâàöêîé òðàäèöèè Âåäóùåå ìåñòî ñðåäè ïåðåâîä èêîâ áîãîñëóæåáíûõ òåêñòîâ íà ñåðáñêèé ÿçûê, è ïî îáúåìó, è ïî êà åñòâó ïðîäåëàííîé ðàáîòû, çàíèìàåò âèäíåéøèé ñåðáñêèé áîãîñëîâ È. Ïîïîâè. Ñâîþ ïåðåâîä åñêóþ äåÿòåëüíîñòü (à ïåðåâîäèë îí è ñâÿòîîòå åñêèå òâîðåíèÿ, àãèîãðàôèè, ìîíàøåñêèå óñòàâû è ò. ï.) Ïîïîâè íà èíàåò ñ ïåðâîãî â ñåðáñêîé ñðåäå èíòåãðàëüíîãî ïåðåâîäà Ëèòóðãèè ñâ. Èîàííà Çëàòîóñòà (Áåëãðàä, 1922), çà êîòîðûì ïîñëåäîâàëè è äðóãèå áîãîñëóæåáíûå êíèãè: Âåëèêè òðåáíèê (1958, ìàøèíîïèñü, êîòîðàÿ ðàñïðîñòðàíàÿëàñü ïî ìîíàñòûðÿì è ïðèõîäàì, âïëîòü äî ïå àòíîé ïóáëèêàöèè 1993 ã.); Ñëóæåáíèê íà ñðïñêîì ¼åçèêó. Ìàíàñòèð Êðêà 1967 (ìàøèíîïèñü ïåðåâîä áûë ñäåëàí åùå â ã.); Áîæàíñòâåíå Ëèòóðãè¼å. Áåîãðàä, 1978; Ìàëè ìîëèòâåíèê. Âàšåâî, 1982; Ìîëèòâåíèê Êàíîíèê. Âàšåâî, Ïîïîâè ïåðåâåë òàêæå öåëûé ðÿä àêàôèñòîâ, êàíîíîâ è ìîëèòâ (òàê, àôàòèñòû â åãî ïåðåâîäå îáúåäèíåíû â êí. 5 Ïîëíîãî ñîáðàíèÿ ñî èíåíèé, Áåëãðàä, 1999). Î ìåòîäîëîãè åñêîì ïîäõîäå Ïîïîâè à è åãî âçãëÿäàõ íà ïðîáëåìó ïåðåâîäà áîãîñëóæåáíîãî òåêñòà ñóùåñòâåííûå âûâîäû ìîæíî ñäåëàòü è íà îñíîâàíèè åãî ïîñëåñëîâèÿ ê ñáîðíèêó Áîæàíñòâåíå Ëèòóðãè¼å (1978), ãäå, ìåæäó ïðî èì, ïîä åðêèâàåòñÿ: Ëèòóðãè åñêèé ÿçûê âñåãäà ÿçûê åâàíãåëüñêèé, ïñàëîìñêèé, ìîëèòâåííûé, âäîõíîâëåííûé Äóõîì Ñâÿòûì, ÿçûê áîãîñëóæåíèÿ è âîññëàâëåíèÿ Áîãà, êîòîðûì îñâÿùàåòñÿ è ïîñâÿùàåòñÿ è íàðîäíûé ÿçûê. [...] Äà, æèâîé íàðîäíûé ÿçûê îñâÿùàåòñÿ áîãîñëóæåáíûì, ëèòóðãè åñêèì óïîòðåáëåíèåì (Ïîïîâèž 1978, 227). Ïðè ðàáîòå íàä ïåðåâîäàìè îí, êàê âûòåêàåò èç Ïîñëåñëîâèÿ, ó èòûâàë è äðåâíåå ëèòóðãè åñêîå ïðåäàíèå, è «ñîâðåìåííóþ ñîáîðíóþ âñåëåíñêóþ ïðàêòèêó ïðàâîñëàâíûõ Öåðêâåé» (Ïîïîâèž 1978, 228).  äèàõðîíè åñêîì ïîäõîäå îí îïèðàëñÿ íà ðóêîïèñíûå ñëóæåáíèêè ðóññêèå è ñåðáñêèå, â äîñòóïíûõ åìó íàó íûõ èçäàíèÿõ äðåâíèõ ëèòóðãè åñêèõ ðóêîïèñåé, à òàêæå íà ïå àòíûå ñëóæåáíèêè, ïðåèìóùåñòâåííî ñåðáñêèå (íàïðèìåð, èçâåñòíûé Ñëóæàáíèê Á. Âóêîâè à). Ïðè ðàáîòå íàä ïåðåâîäàìè, â öåëÿõ ðàñêðûòèÿ «äðåâíåãî ëèòóðãè åñêîãî ïðåäàíèÿ», Ïîïîâè êîíñóëüòèðîâàë è ñâÿòîîòå åñêèå òîëêîâàíèÿ. Ñåãîäíÿøíþþ ïðàêòèêó ïîìåñòíûõ Öåðêâåé îí ðàññìàòðèâàë íà îñíîâàíèè ñîâðåìåííûõ ñëóæåáíèêîâ, îïèðàÿñü, ìåæäó ïðî èì, è íà ïåðåâîäû áîãîñëóæåáíûõ òåêñòîâ íà íîâîãðå åñêèé, ðóññêèé, áîëãàðñêèé, íåìåöêèé ÿçûêè. Ñëåäóåò ïîä åðêíóòü, òî ïåðåâîä Çëàòîóñòîâîé Ëèòóðãèè, âûïîëíåííûé Ïîïîâè åì â 1978, îòëè àåòñÿ îò ïåðåâîäà 1922 ã., ãëàâíûì îáðàçîì õàðàêòåðîì ëèòóðãè åñêèõ ïðàâîê (î ìåòîäîëîãèè

18 18 Êñåíèÿ Êîí àðåâè ïîäõîäà ê îðèãèíàëó â äâóõ âåðñèÿõ ïåðåâîäà ïîäðîáíåå ñì. Âóêàøèíîâèž 2012, )  ïåðèîä ìåæäó äâóìÿ ìèðîâûìè âîéíàìè ïîÿâëÿþòñÿ è ïîïóëÿðíûå èçäàíèÿ äëÿ øêîëüíèêîâ è ïðèõîæàí ñ ïàðàëëåëüíûì öåðêîâíîñëàâÿíñêèì è ñåðáñêèì òåêñòîì (íàïð. Æ. Ì. Ìàðèíêîâèž, Áîæàíñòâåíà Ëèòóðãè¼à ñâ. îâàíà Çëàòîóñòîã: ñà ïðåâîäîì, îá¼àøœåœèìà è óïóòñòâîì çà öðêâåíîñëîâåíñêî èòàœå. Çà øêîëñêó óïîòðåáó è íàðîä. Áåîãðàä, 1929) Ñ 70-õ ãîäîâ è â ïîñëåäóþùèå äåñÿòèëåòèÿ ñâîè ïåðåâîäû, ïî áëàãîñëîâåíèþ ñâÿùåííîíà àëèÿ ÑÏÖ, ïóáëèêóþò Ä. Äàâèäîâè (Ïàðèìè¼å êî¼å ñå èòà¼ó ó òîêó Âåëèêîã ïîñòà íà ïðå åîñâåžåíèì Ëèòóðãè¼àìà. Áåîãðàä, 1975), Ý. àðíè ( èí ñâåøòåíå è áîæàíñòâåíå Ëèòóðãè¼å ñâ. îâàíà Çëàòîóñòà. Äèñåëäîðô, 1976; Ïñàëòèð. Êðàãó¼åâàö, 1977; Ïàðèìè¼å. Êðàšåâî, 1980; Àïîñòîë (çà íåäåšå è ïðàçíèêå). Âðøàö, 1981; Òðåáíèê. Êðàãó¼åâàö, 1983; Âåëèêè êàíîí ñâ. Àíäðè¼å Êðèòñêîã. Êðàãó¼åâàö, è àñîñëîâ. Êðàãó¼åâàö, 1986), Ì. Ìàòåè (Áîæàíñòâåíà Ëèòóðãè¼à ñâåòîã àïîñòîëà àêîâà áðàòà Áîæè¼åã è ïðâîã åïèñêîïà ¼åðóñàëèìñêîã. Âðøàö, 1992), åï. Õ. Ñòîëè (Ëèòóðãè¼à Ïðå åîñâåžåíèõ Äàðîâà ñâåòîãà àïîñòîëà àêîâà áðàòà Áîæè¼åã. Âðøàö, Êœ.1: ñðåäà åòâðòå íåäåšå Âåëèêîã ïîñòà; Êœ. 2: Âåëèêè ïîíåäåšàê; Êœ. 3: Âåëèêè óòîðàê; Êœ. 4: Âåëèêà ñðåäà; Áîæàíñêà Ëèòóðãè¼à ñâåòîãà àïîñòîëà Ìàðêà. Âðøàö, 1998; Ëèòóðãè¼à Àïîñòîëñêèõ óñòàíîâà. Êðàšåâî, 2006.), åï. À. Ðàäîñàâëåâè (Âåëèêè êàíîí ñâ. Àíäðè¼å Êðèòñêîã. Âàšåâî, 1984; Ïîñíè òðèîä. Ñâåòà âåëèêà ñåäìèöà ñòðàñíà. Êîñîâñêà Ãðà àíèöà, 2008) è åï. À. Åâòè (Ïñàëòèð ñà äåâåò áèáëè¼ñêèõ ïåñàìà. Âðœà êà Áàœà, 2000; Ïàðèìå¼íèê. Òðåáèœå Âðœà êà Áàœà, 2000; àñîñëîâ. Áåîãðàä, 2007 (êíèãà îñòàíåòñÿ â óïîòðåáëåíèè äî ïîÿâëåíèÿ òåêñòàîôèöèàëüíîãî ïåðåâîäà Ñèíîäàëüíîé Êîìèññèè); Áîæàíñòâåíà Ëèòóðãè¼à ñâåòîã àïîñòîëà àêîâà áðàòà Áîæè¼åã è ïðâîã åïèñêîïà ¼åðóñàëèìñêîã (Áåîãðàä Òðåáèœå 2007). Íàèáîëåå øèðîêóþ ðàñïðîñòðàíåííîñòü ïîëó èëè ñèíîäàëüíûå èçäàíèÿ ïåðåâîäîâ áîãîñëóæåáíûõ êíèã, òàêèå, êàê: Åâàí åšå íà ñðïñêîì ¼åçèêó çà áîãîñëóæáåíó óïîòðåáó. Çåìóí, 1977; Ñëóæåáíèê. Ïðåâîä Êîìèñè¼å ÑÀÑ ÑÏÖ. Áåîãðàä, 1986; Ñëóæåáíèê. Ïðåâîä Êîìèñè¼å ÑÀÑ ÑÏÖ. Áåîãðàä, 1998; Ñëóæåáíèê. Ïðåâîä Êîìèñè¼å ÑÀÑ ÑÏÖ. Áåîãðàä, 2007; Ñâåøòåíà êœèãà Àïîñòîë. Òåêñòîâè àïîñòîëñêèõ èòàœà ïðåâîä Êîìèñè¼å ÑÀÑ ÑÏÖ; ïðåâîä ïðîêèìåíà è ñòèõîâà åï. À. åâòèž. Áåîãðàä, 2011). Ñëåäóåò òàêæå ïîä åðêíóòü èñêëþ èòåëüíûé âêëàä åïèñêîïà Õ. Ñòîëè à â äåëî ðåäàêòèðîâàíèÿ è èçäàíèÿ áîãîñëóæåáíûõ êíèã íà ñåðáñêîì ÿçûêå: Àïîñòîë êàêî ñå èòà ñâàêîãà äàíà ïî ñåäìèöàìà. Êðàšåâî, 2003; Ñâåòî åâàí åšå êàêî ñå èòà ñâàêîã äàíà ïî ñåäìèöàìà. Âðóòöè, 2005; Æè êè è Ñòóäåíè êè ìèíå¼:

19 Ñåðáñêîå áîãîñëóæåíèå: èñòîðè åñêèé îáçîð è ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå 19 ñåïòåìáàð àâãóñò. Ò Êðàšåâî, (â öåðêîâíîñëàâÿíñêèé òåêñò ìèíåé âêëþ åíû è îòäåëüíûå ñëóæáû íà ñåðáñêîì ÿçûêå) Îòìåòèì è ôàêò, òî ïàðàëëåëüíîå óïîòðåáëåíèå íåñêîëüêèõ âåðñèé ïåðåâîäà îäíîé è òîé æå áîãîñëóæåáíîé êíèãè ñîçäàåò èíîãäà íåäîóìåíèÿ ñðåäè ñâÿùåííîñëóæèòåëåé è âåðóþùèõ. Ïðîèëëþñòðèðóåì ýòî íåñêîëüêèìè ïðèìåðàìè, ñíà àëà èç òåêñòà Áîæåñòâåííîé Ëèòóðãèè.  çàâèñèìîñòè îò èñïîëüçóåìîãî ïåðåâîäà, Çëàòîóñòîâà Ëèòóðãèÿ íà èíàåòñÿ ïî-ðàçíîìó: Ïîïîâè 1978: Áëàãîñëîâè, Âëàäèêî. Ó ìèðó Ãîñïîäó ñå ïîìîëèìî. Ãîñïîäå, ïîìèëó¼. Ïîìèœóžè Ïðåñâåòó... èðè 1942: Áëàãîñëîâè, Ãîñïîäàðó. Ó ìèðó ñå ïîìîëèìî. Ãîñïîäè, ïîìèëó¼. Ñåòèìî ñå Ïðåñâåòå... àðíè 1976: Áëàãîñëîâè, Âëàäèêî. Ó ìèðó ïîìîëèìî ñå Ãîñïîäó. Ãîñïîäå, ïîìèëó¼. Ïîìåíóâøè Ïðåñâåòó... Áîæåñòâåííàÿ Ëèòóðãèÿ 1986: Áëàãîñëîâè, Âëàäèêî. Ó ìèðó Ãîñïîäó ñå ïîìîëèìî. Ãîñïîäå, ïîìèëó¼. Ïîìåíóâøè Ïðåñâåòó... Êàê ìû âèäèì, â ýòîì êðàòêîì ñåãìåíòå çàìåòíû ðàçëè èÿ â âûáîðå ïåðåâîäíûõ ýêâèâàëåíòîâ êëþ åâûõ ãðå åñêèõ ëåêñåì (à òåì ñàìûì è ðàçëè èÿ â äîïîëíèòåëüíûõ êîííîòàöèÿõ Âëàäèêà / Âëàäàð / Ãîñïîäàð; ïîìèëîâàòè / ñìèëîâàòè ñå), â ïîðÿäêå ñëîâ, â îòñóòñòâèè èëè íàëè èè öåðêîâíîñëàâÿíñêèõ ýëåìåíòîâ â ïðåäëîæåííûõ ïåðåâîäàõ. Íà àëî ñóãóáîé åêòåíèè â òðåõ ïåðåâîäàõ (Ïîïîâè à, èðè à è Ñèíîäàëüíîì) ñîâïàäàåò: Ïîìèëó¼ íàñ, Áîæå, ïî âåëèêî¼ ìèëîñòè Ñâî¼î¼, ìîëèìî Òè ñå, óñëèøè è ïîìèëó¼. Ãîñïîäå, ïîìèëó¼!, íî ó àðíè àìû íàõîäèì òàêîé ïåðåâîä: Ñìèëó¼ ñå íà íàñ, Áîæå, ïî âåëèêî¼ ìèëîñòè Ñâî¼î¼, ìîëèìî Òè ñå, óñëèøè è ñìèëó¼ ñå. Ãîñïîäå, ñìèëó¼ ñå!.  âîçãëàñå ïîñëå ñóãóáîé åêòåíèè âñòðå àåòñÿ ðÿä ïåðåâîä åñêèõ ðåøåíèé: Ïîïîâè 1978: åð ñè ìèëîñòèâ è îâåêîšóáèâ Áîã è Òåáè ñëàâó óçíîñèìî, Îöó è Ñèíó è Ñâåòîìå Äóõó, ñàäà è óâåê è ó âåêîâå âåêîâà. èðè 1942: åð ìèëîñòèâ è îâåêîšóáàö Áîã ¼åñè, è òåáè ñëàâó øàšåìî, Îöó è Ñèíó è Ñâåòîìå Äóõó, ñàäà è óâåê è ó âåêîâå âåêîâà. àðíè 1976: åð ñè Òè ìèëîñòèâ Áîã, êî¼è âîëè îâåêà, è Òåáèóçíîñèìî ñëàâó, Îöó è Ñèíó è Ñâåòîìå Äóõó, ñàäà è óâåê è ó ñâå âåêîâå. Áîæåñòâåííàÿ Ëèòóðãèÿ 1986: åð ñè ìèëîñòèâ è îâåêîšóáèâ Áîã, è Òåáè ñëàâó óçíîñèìî, Îöó è Ñèíó è Ñâåòîìå Äóõó, ñàäà è óâåê è ó âåêîâå âåêîâà. Ïîìèìî âàðüèðîâàíèÿ ïîðÿäêà ñëîâ, âûáîðà ëåêñè åñêèõ ýêâèâàëåíòîâ, âûðàæåííîñòè âëèÿíèÿ ïðèâû íîãî öåðêîâíîñëàâÿíñêîãî òåêñòà (â íàèáîëüøåé ñòåïåíè ýòî âëèÿíèå çàìåòíî ó èðè à, êàê è â ïðåäûäóùåì ñëó àå), çäåñü îñîáîå âíèìàíèå ïðèâëåêàåò

20 20 Êñåíèÿ Êîí àðåâè ñëîâîñî åòàíèå Áîã êî¼è âîëè îâåêà ó àðíè à (îïèñàòåëüíûé ïåðåâîä), â îòëè èå îò ãîðàçäî áîëåå óäà íûõ ðåøåíèé ïðèëàãàòåëüíîãî îâåêîšóáèâ (Ïîïîâè è Ñèíîäàëüíûé ïåðåâîä) èëè ñóùåñòâèòåëüíîãî îâåêîšóáàö ( èðè ). Îïèñàòåëüíûé ïåðåâîä â äàííîì ñëó àå íå òîëüêî íåìîòèâèðîâàí, ïîñêîëüêó, êàê ìû âèäåëè, â ñåðáñêîì èìåþòñÿ àäåêâàòíûå ýêâèâàëåíòû (âïðî åì, ñàì àðíè â íåêîòîðûõ äðóãèõ ìåñòàõ ìîëèòâà ïåðâîãî àíòèôîíà íà Ëèòóðãèè, èíîïîñëåäîâàíèå Êðåùåíèÿ ïðåäëàãàåò ýêâèâàëåíòû, ñóùåñòâóþùèå â ñîâðåìåííîì ñåðáñêîì ÿçûêå: îâåêîšóáàö, îâåêîšóášå), íî è íåóäà åí àñïåêòe ðèòìèêî-ìåëîäè åñêîé îðãàíèçàöèè òåêñòà. Íà îñíîâàíèè ñðàâíèòåëüíîãî àíàëèçà åòûðåõ óïîìÿíóòûõ ïåðåâîäîâ Áîæåñòâåííîé Ëèòóðãèè ñâ. Èîàííà Çëàòîóñòà, À. Ðàäîñàâëåâè ïðèøåë ê âûâîäó, òî è îò ãðå åñêîãî ïîäëèííèêà, è îò öåðêîâíîñëàâÿíñêîãî òåêñòà, è îò äðóãèõ ñåðáñêèõ ïåðåâîäîâ áîëüøå âñåãî îòëè àåòñÿ ïåðåâîä àðíè à, òîãäà êàê Ñèíîäàëüíûé ïåðåâîä â îñíîâíîì îïèðàåòñÿ íà ïåðåâîä Ïîïîâè à, òî ÿâëÿåòñÿ äîïîëíèòåëüíûì ïîäòâåðæäåíèåì åãî êà åñòâ áîãîñëîâñêèõ, ëèíãâèñòè åñêèõ è ýñòåòè åñêèõ (Ðàäîñàâëåâè 1987, ) È äðóãèå òåêñòû, ñóùåñòâóþùèå â äâóõ èëè íåñêîëüêèõ ïåðåâîäàõ, âûçûâàþò ñìóùåíèå ñðåäè ñâÿùåíñòâà è âåðóþùèõ, îñîáåííî â íàèáîëåå àñòîòíûõ ìîëèòâàõ. Ïðîèëëþñòðèðóåì ñêàçàííîå ïðèìåðàìè èç àñîñëîâà: Ïåðâûé Òðîè íûé òðîïàðü â óòðåííåì ìîëèòâåííîì ïðàâèëå ó Ïîïîâè à ãëàñèò òàê: Óñòàâøè îä ñíà, ïàäàìî ïðåä Òîáîì, Áëàãè, è óçíîñèìî Òè àí åëñêó ïåñìó, Ìîžíè: Ñâåò ñè, Ñâåò, Ñâåò, Áîæå, ïîìèëó¼ íàñ Áîãîðîäèöîì (Ïîïîâè 1982, 6), ó àðíè à æå èòàåì: Óñòàâøè îä ñíà, îáðàžàìî ñå Òåáè, Áëàãè, è àí åîñêó ïåñìó ïåâàìî Òè, Ñèëíè: Ñâåò, Ñâåò, Ñâåò ñè, Áîæå, ïîñðåäñòâîì Áîãîðîäèöå ñìèëó¼ ñå íà íàñ ( àðíè 1986, 7). Ïåðåâîä àðíè à âêëþ àåò ëåêñåìû è ñëîâîñî åòàíèÿ, ñòèëèñòè- åñêè íå ïîäõîäÿùèå ê ñàêðàëüíîìó òåêñòó, èìåþùèå àäìèíèñòðàòèâíîäåëîâîé îòòåíîê: îáðàžàìî ñå Òåáè, ïîñðåäñòâîì Áîãîðîäèöå ; ê òîìó æå î åâèäíà íåàäåêâàòíîñòü ãëàãîëà îáðàžàòè ñå ãðå åñêîìó ÐñïóðßðôïìÝí Óïé... ñåðá. ïàäàòè (íè èöå) ïðåä êèì. Ââîäíàÿ ôîðìóëà ïåðåä 50-ì ïñàëìîì ó àðíè à çâó èò òàê: Ïðè èòå äà ñå ïîêëîíèìî è ïàäíåìî íè èöå öàðó, Áîãó íàøåìó. Ïðè èòå äà ñå ïîêëîíèìî è ïàäíåìî íè èöå Õðèñòó, öàðó íàøåìó è Áîãó. Ïðè èòå äà ñå ïîêëîíèìî è ïàäíåìî íè èöå Œåìó, Õðèñòó, öàðó è Áîãó íàøåìó ( àðíè 1986, 9). Çäåñü âûáðàí ïîäõîäÿùèé ýêâèâàëåíò ïàäàòè (íè èöå), íî ñ ñî åòàåìîñòüþ, íå ñâîéñòâåííîé ñîâðåìåííîìó ñåðáñêîìó ÿçûêó (áóêâàëüíî âîñïðîèçâîäèòñÿ öåðêîâíîñëàâÿíñêîå ñëîâîñî åòàíèå ïðèïàäåì êî Õðèñòó, âìåñòî åñòåñòâåííîãî äëÿ ñåðáñêîãî ÿçûêà äà ïàäíåìî íè èöå ïðåä

21 Ñåðáñêîå áîãîñëóæåíèå: èñòîðè åñêèé îáçîð è ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå 21 Õðèñòîì). Ó Ïîïîâè à ïåðåâîä îòëè àåòñÿ è ñìûñëîâîé è äèíàìè åñêîé ýêâèâàëåíòíîñòüþ: Õîäèòå, ïîêëîíèìî ñå è ïðèïàäíèìî öàðó íàøåì Áîãó. Õîäèòå, ïîêëîíèìî ñå è ïðèïàäíèìî Õðèñòó, öàðó íàøåì Áîãó. Õîäèòå, ïîêëîíèìî ñå è ïðèïàäíèìî Ñàìîìå Õðèñòó, öàðó è Áîãó íàøåì (Ïîïîâè 1982, 7 8). Õîðîøî èçâåñòíàÿ Âåëèêîïîñòíàÿ ìîëèòâà ñâ. Åôðåìà Ñèðèíà òàêæå ïîëó èëà íåîäèíàêîâûå ïåðåâîä åñêèå èíòåðïðåòàöèè. Ó Ïîïîâè à èòàåì: Ãîñïîäå è Âëàäàðó æèâîòà ìîãà, äóõ ëåœîñòè, ìðçîâîšå, âëàñòîšóášà è ïðàçíîñëîâšà íå ä༠ìè. Äóõ çäðàâîóìšà, ñìèðåíîóìšà, òðïšåœà è šóáàâè äàðó¼ ìè, ñëóçè ñâîìå. Î, Ãîñïîäå Öàðå, ä༠ìè äà áóäåì ñâåñòàí ãðåõîâà ñâî¼èõ è äà íå îñó ó¼åì áðàòà ñâîãà, ¼åð ñè áëàãîñëîâåí êðîçà ñâå âåêîâå. Àìèí (Ïîïîâè 1982, 17). àðíè ïðåäëàãàåò ñëåäóþùèé òåêñò: Ãîñïîäå è Ãîñïîäàðó ìîãà æèâîòà, íåìî¼ ìè äàòè äóõà ëåœîñòè, šóáîïèòñòâà, âëàñòîšóášà è ïðàçíîã ðàçãîâîðà. Äàðó¼ ìè, ñâîìå ñëóæèòåšó, äóõ åäíîñòè, ñìåðíîñòè, ñòðïšåœà è šóáàâè. Äà, Ãîñïîäå Öàðå, ä༠ìè äà âèäèì ñâî¼å ãðåøêå, à äà íå îñó ó¼åì ñâîãà áðàòà, ¼åð ñè áëàãîñëîâåí ó ñâå âåêîâå. Àìèí ( àðíè 1986, 16). Ïîïîâè ëèøü â îäíîì ìåñòå ïðåäëàãàåò ñèíòàãìàòè åñêóþ òðàíñôîðìàöèþ ä༠ìè äà áóäåì ñâåñòàí ãðåõîâà ñâî¼èõ, èìåÿ â âèäó, òî íà ñåðáñêîì ãëåäàòè ãðåõîâå ñâî¼å çâó èò êðàéíå íååñòåñòâåííî è áóêâàëüíî (ìîæíî áûëî áû ïðåäëîæèòü àëüòåðíàòèâíîå ðåøåíèå ä༠ìè äà óâè àì ãðåõîâå ñâî¼å, ïðè åì ñåðá. óâè àòè èìååò çíà åíèå «îñîçíàâàòü», ñîîòâåñòñòâåííî, ïîäðàçóìåâàåò è ïîêàÿííîå íàñòðîåíèå). Äëÿ ãðå åñêîãî ñëîâà ÄåóðüôÞò àðíè ïðåäëàãàåò ýêâèâàëåíò Ãîñïîäàð, î åâèäíî, ïîä âëèÿíèåì ïåðåâîäîâ èðè à (äðóãèìè ïåðåâîä èêàìè âî âñåõ êîíòåêñòàõ ïðåäïî èòàþòñÿ îáðàùåíèÿ Âëàäàðó èëè Âëàäèêî, óñòðàíÿþùèå àññîöèèðîâàíèå â ñîçíàíèè íîñèòåëåé ñåðáñêîãî ÿçûêà ñ îáùåñòâåííîýêîíîìè åñêèìè îòíîøåíèÿìè â ýïîõó ðaáîâëàäåëü åñêîãî ñòðîÿ), íî ñ äðóãîé ñòîðîíû, ïî òîé æå ïðè èíå âìåñòî ñëóçè Òâîìå ïðåäëàãàåò áîëåå íåéòðàëüíîå ñëóæèòåšó Òâîìå (õîòÿ â ïåðåâîäå èíîïîñëåäîâàíèÿ Êðåùåíèÿ àðíè îñòàâëÿåò öåðêîâíîñëàâÿíèçì: ñòàâšàì ðóêó ñâî¼ó íà ðàáà òâîãà). Ïîäîáíûå ðàñõîæäåíèÿ â òåêñòàõ èìåþùèõñÿ ïåðåâîäîâ ãîâîðÿò î íåîáõîäèìîñòè èõ êðèòè åñêîãî ïåðåñìîòðà è óíèôèêàöèè, ëó øå âñåãî ñî ñòîðîíû Ñèíîäàëüíîé êîìèññèè (íàïîìíèì, òî îôèöèàëüíîãî Ñèíîäàëüíîãî ïåðåâîäà òàêîé âàæíîé äëÿ áîãîñëóæåíèÿ êíèãè, êàê àñîñëîâ, ïîêà íåò)  Ñåðáñêîé Öåðêâè, êàê ÿâñòâóåò èç âûøåèçëîæåííîãî, ñäåëàíî î åíü ìíîãîå äëÿ ïðèáëèæåíèÿ ëèòóðãè åñêîãî ñëîâà âåðóþùèì. Ðàçóìååòñÿ, ñàìèì îáåñïå åíèåì ïåðåâîäîâ ëèòóðãè åñêîå âîçðîæäåíèå â ñåðáñêîì íàðîäå íå çàêàí èâàåòñÿ, íî ëèøü íà èíàåòñÿ. Áåññïîðíî, îäíàêî, è òî, òî òðàäèöèîííûé áîãîñëóæåáíûé ÿçûê öåðêîâíî-

22 22 Êñåíèÿ Êîí àðåâè ñëàâÿíñêèé îñòàåòñÿ æèâûì â áîãîñëóæåáíîì óïîòðåáëåíèè Öåðêâè è â ñîçíàíèè âåðóþùèõ êàê îäèí èç ñóùåñòâåííûõ ïðèçíàêîâ èõ ðåëèãèîçíîé èäåíòè íîñòè è ïðååìñòâåííîñòè ñåðáñêîé íàöèîíàëüíîé êóëüòóðû Ïàðàëëåëüíîå (è êîíêóðåíòíîå) ôóíêöèîíèðîâàíèå äâóõ áîãîñëóæåáíûõ ÿçûêîâ â Ñåðáñêîé Öåðêâè èìååò ñâîè ïîëîæèòåëüíûå ñòîðîíû (áoëüøàÿ ïîíÿòíîñòü òåêñòà áîãîñëóæåíèÿ ìîëÿùèìñÿ), íî âìåñòå ñ òåì òàèò â ñåáå è îïàñíîñòü ñòèõèéíîé ìàðãèíàëèçàöèè öåðêîâíîñëàâÿíñêîãî ÿçûêà. Âåäü â ñîöèîëèíãâèñòèêå èçâåñòíî, òî ñîñòîÿíèå ïàðàëëåëüíîãî óïîòðåáëåíèÿ äâóõ ÿçûêîâ â áîëüøèíñòâå ñëó àåâ ÿâëÿåòñÿ ïåðåõîäíûì ýòàïîì ê èñïîëüçîâàíèþ ëèøü îäíîãî èç íèõ, ïðè åì ÿçûê, êîòîðûé ñ èòàåòñÿ áîëåå «ñëîæíûì», êàê ïðàâèëî, çàìåíÿåòñÿ áîëåå «ëåãêèì». Êðèòåðèÿìè ñëîæíîñòè ÿâëÿþòñÿ óäîáñòâî äëÿ ïðîèçíîøåíèÿ, ñëóøàíèÿ è ïîíèìàíèÿ è ÿçûêîâîãî ìûøëåíèÿ (Áîäóçí äå Êóðòåíç 1988, 89). Ïî äàííûì êðèòåðèÿì ñåðáñêèé ÿçûê îáëàäàåò íåñîìíåííûìè ïðåèìóùåñòâàìè íàä öåðêîâíîñëàâÿíñêèì, òàê òî â ïåðñïåêòèâåâûòåñíåíèå öåðêîâíîñëàâÿíñêîãî ÿçûêà âïîëíå âîçìîæíî. Ê òàêîìó âûâîäó ñêëîíÿåò íàñ, â ñâîþ î åðåäü, è ïðàêòèêà ñîñòàâëåíèÿ íîâûõ áîãîñëóæåáíûõ òåêñòîâ. Âî âòîðîé ïîëîâèíå ÕÕ âåêà íà öåðêîâíîñëàâÿíñêîì ÿçûêå áûëè íàïèñàíû ëèøü ìàëî èñëåííûå ñëóæáû è àêàôèñòû íîâîïðîñëàâëåííûì ñåðáñêèì ñâÿòûì, ïðè åì ðàñïðîñòðàíÿëèñü îíè, ïî áëàãîñëîâåíèþ ñâÿùåííîíà àëèÿ, â ïåðåâîäàõ íà ñîâðåìåííûé ÿçûê: òàê, Àêàòèñò ñâèì ñâåòèì Ñðáèìà,òâîðåíèå Ì. Ïàâëîâè à, ïåðåâåë È. Ïîïîâè (Ïîïîâèž 1999, ), Ñëóæáó è Àêàòèñò ïðåïîäîáíîì Ðàôàèëó Áàíàòñêîì, àâòîðîì êîòîðûõ ÿâëÿåòñÿ Ñ. Íèí è, ïåðåâåë åï. À. Ðàäîâè (Ðàäîâèž 1989, ). Íîâîå ëèòóðãè åñêîå òâîð åñòâî íà ñåðáñêîì ÿçûêå õàðàêòåðèçóåòñÿ æèâîñòüþ è îòêðûòîñòüþ ïëàíà âûðàæåíèÿ (â îòëè èå îò öåðêîâíîñëàâÿíñêèõ ñëóæá è èíîâ, íåðåäêî â ðÿäå ìåñò âîñïðîèçâîäÿùèõ óæå èìåþùèåñÿ â äðóãèõ ñàêðàëüíûõ òåêñòàõ ôðàçû è öåëûå îòðûâêè), à â íåêîòîðûõ ñëó àÿõ, ïàðàäîêñàëüíî ïî îòíîøåíèþ ê íîðìàòèâíûì îòëè èÿì ïîýòè åñêèõ ìîëèòâåííûõ æàíðîâ, â íèõ íàõîäÿò ìåñòî äèàëåêòíûå è ñóáñòàíäàðòíûå ÿâëåíèÿ è ýëåìåíòû (Àêàòèñò ñâåòîì Ïåòðó Öåòèœñêîì óäîòâîðöó Ï. Äðàãîéëîâè à, Ñëóæáà ïðåïîäîáíî¼ ìàòåðè íàøî¼ Ñòåôàíèäè Ñêàäàðñêî¼ è Áèòîšñêî¼ íîâî¼àâšåíî¼, ñî èíåíèå Ñ. Áàáè ) (Äðàãî¼ëîâèž 1995; Áàáèž 2011, ).  ñåðáñêîé ñðåäå íà ïðîòÿæåíèå ïîñëåäíèõ äåñÿòèëåòèé ïîÿâèëîñü òàêæå íåìàëîå èñëî êîðîòêèõ ìîëèòâ, íàïèñàííûõ íà ñîâðåìåííîì ÿçûêå è âêëþ åííûõ â ìîëèòâîñëîâû äëÿ åæåäíåâíîãî äîìàøíåãî óïîòðåáëåíèÿ. Ïîñêîëüêó òàêèå ìîëèòâîñëîâû èçäàþòñÿ áîëüøèìè òèðàæàìè, ìíîãèå èç ýòèõ ìîëèòâ ïîëüçóþòñÿ øèðîêîé ïîïóëÿðíîñòüþ ñðåäè âåðóþùèõ (ãëàâíûì îáðàçîì ðå ü èäåò î ñî èíåíèÿõ

23 Ñåðáñêîå áîãîñëóæåíèå: èñòîðè åñêèé îáçîð è ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå 23 Ïîïîâè à è Âåëèìèðîâè à). Îòìåòèì è òî, òî â òâîðåíèÿõ Âåëèìèðîâè à íàõîäèì ëèøü îäíî íà (ãèáðèäíîì) öåðêîâíîñëàâÿíñêîì ÿçûêå Êàíîí Ïðåñâ¼àòî¼ Áîãîðîäèöè Ñëîâåñíèöè (Âåëèìèðîâèž 1978, ), òîãäà êàê äðóãèå åãî ãèìíîãðàôè åñêèå ñî èíåíèÿ âûïîëíåíû íà ñåðáñêîì ÿçûêå: Êàíîí ìó åíèöèìà, Êàíîí ñòðàäàœó Õðèñòîâîì, Ìàëè êàíîí Áîãî¼àâšåœó, Ìàëè êàíîí Ïðåñâåòî¼ Áîãîðîäèöè àâšåíèöè, Êàíîí óç àñíè ïîñò, Šóáîñòèœñêè êàíîí Áîãîðîäèöè Öàðèöè òèøèíå, Àêàòèñò ñâåòî¼ âåëèêîìó åíèöè Âàðâàðè (Âåëèìèðîâèž 1978, , , , , , , ), ìíîãî èñëåííûå ïîêàÿííûå, óìèëèòåëüíûå è àíòèôîííûå òðîïàðè è ñòèõèðû ê Ãîñïîäñêèì, Áîãîðîäè íûì è ïðàçäíèêàì ñâÿòûõ óãîäíèêîâ Áîæèèõ (Âåëèìèðîâèž 1978, ), à òàêæå ñëóæáû Êðñíè ìîëåáàí Õðèñòó ñïàñèòåšó íàðîäà ñðïñêîã ó âðåìå íàøåñòâè¼à èíîïëåìåíèêà è Ñëóæáà íîâîìó åíèöèìà ñðïñêèì, ñåäàìñòî òèñóžà íà áðî¼, ïîñòðàäàëèì çà âåðó ïðàâîñëàâíó è ñðïñêî èìå îä óñòàøà ó äðóãîì ñâåòñêîì ðàòó (Âåëèìèðîâèž 1978, , ) (âî âñåõ ýòèõ òåêñòàõ, ïðàâäà, ìû âñòðå àåìñÿ ñ íåêîòîðûìè ýëåìåíòàìè àðõàèçàöèè, ãëàâíûì îáðàçîì ñ ëåêñè- åñêèìè öåðêîâíîñëàâÿíèçìàìè) Êàêîâî îòíîøåíèå ñîâðåìåííîãî ïîêîëåíèÿ âåðóþùèõ, ïîñëå óæå ïîëóâåêîâîãî îïûòà ïàðàëëåëüíîãî ôóíêöèîíèðîâàíèÿ ñåðáñêîãî è öåðêîâíîñëàâÿíñêîãî ÿçûêîâ â ñåðáñêîé ñðåäå, ê èõ áîãîñëóæåáíîìó èñïîëüçîâàíèþ?  ìîíîãðàôèè Ð. Áàè ïðåäñòàâëåíû è ïðîêîììåíòèðîâàíû ðåçóëüòàòû ñòàòèñòè åñêîãî îïðîñà, ïðîâåäåííîãî ñðåäè âåðóþùèõ ðàçíûõ âîçðàñòíûõ è ïðîôåññèîíàëüíûõ êàòåãîðèé èç Ñåðáèè è åðíîãîðèè, Ñåðáñêîé Ðåñïóáëèêè è ñåðáñêîé äèàñïîðû (Áà¼èž 1997, ). Âîïðîñû â àíêåòå áûëè ñôîðìóëèðîâàíû èìåííî ñ ó åòîì àðãóìåíòîâ, êîòîðûå âûñêàçûâàëèñü â äèñêóññèÿõ XIX XX âåêà. Ïåðâûé âîïðîñ áûë ïðèçâàí âûÿñíèòü, êàêîâî îòíîøåíèå âåðóþùèõ ê ïîëíîìó ïîíèìàíèþ òåêñòà áîãîñëóæåíèÿ, ñëåäîâàòåëüíî, êàêîé àñïåêò áîãîñëóæåíèÿ äëÿ íèõ ÿâëÿåòñÿ áîëåå âàæíûì èíôîðìàöèîííûé èëè ýñòåòè åñêèé. Çà ïåðâûé èç íèõ âûñêàçàëèñü 49,4% îïðîøåííûõ, çà âòîðîé («ìîëèòâà âîçìîæíà è ïðè íåïîëíîì ïîíèìàíèè») 46,6%. Áoëüøàÿ àäåêâàòíîñòü äëÿ âûñêàçûâàíèÿ áîãîñëîâñêîãî ñîäåðæàíèÿ, ïî ìíåíèþ âåðóþùèõ, ïðèñóùà öåðêîâíîñëàâÿíñêîìó ÿçûêó (60,6%), îáà ÿçûêà îáëàäàþò òàêèì ïîòåíöèàëîì â îäèíàêîâîé ñòåïåíè, ïî ìíåíèþ 32,8% ðåñïîíäåíòîâ, òîãäà êàê ñåðáñêèé ÿçûê ïðåäïî òèòåëüíåå äëÿ 4,6%. Öåëûå 73% ïðåäïî èòàþò öåðêîâíîå ïåíèå íà öåðêîâíîñëàâÿíñêîì ÿçûêå. È ïî êðèòåðèþ áëàãîçâó íîñòè öåðêîâíîñëàâÿíñêèé ÿçûê ïîëüçóåòñÿ áîëüøåé ïîïóëÿðíîñòüþ ñðåäè âåðóþùèõ (84,4%). Ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî îïðîøåííûõ (91,6%) ñ èòàþò öåðêîâíîñëàâÿíñêèé ÿçûê âàæíûì ôàêòîðîì ñîõðàíåíèÿ òðàäèöèè, íàöèîíàëüíîé è ðåëèãèîçíîé èäåíòè íîñòè ñåðá-

24 24 Êñåíèÿ Êîí àðåâè ñêîãî íàðîäà, à âàæíîñòü öåðêîâíîñëàâÿíñêîãî ÿçûêà äëÿ ñîõðàíåíèÿ åäèíñòâà ïðàâîñëàâíûõ ñëàâÿíñêèõ íàðîäîâ ïîä åðêèâàåò 63,2% ðåñïîíäåíòîâ. Äëÿ ñîâðåìåííîãî ìûøëåíèÿ òåçèñ î ñâÿòîñòè ÿçûêà, ïîâèäèìîìó, íåïðèåìëåì (69,4% îòâåðãàþò åãî), íî âñå æå 26% îïðîøåííûõ ïðèïèñûâàåò ýòîò àòðèáóò öåðêîâíîñëàâÿíñêîìó ÿçûêó (ñåðáñêîìó 1%). Ëèøü 11,6% ðåñïîíäåíòîâ ñ èòàþò ÿçûêîâîé âîïðîñ íåçíà èòåëüíûì äëÿ æèçíè Öåðêâè (åãî âàæíîñòü ïðèçíàåò 69,8%, à êëþ åâóþ ðîëü 18% îïðîøåííûõ). Âàæíîñòü ÿçûêà äëÿ ïîâûøåíèÿ óðîâíÿ äóõîâíîé æèçíè ñðåäè âåðóþùèõ ïðèçíàåò 51%, à 34,2% îãðàíè èâàþò òàêóþ ðîëü ÿçûêà íåîôèòñêîé ñðåäîé. À êàêîâî îòíîøåíèå ñîâðåìåííûõ âåðóþùèõ ê ñâîáîäå âûáîðà áîãîñëóæåáíîãî ÿçûêà? Ëþáîïûòíî, òî 37% îïðîøåííûõ êðèòè åñêè îòíîñÿòñÿ ê ñóùåñòâóþùåé ïðàêòèêå, âûñêàçûâàÿñü çà åäèíîîáðàçèå â äàííîì ïëàíå, òîãäà êàê 59,8% ñ èòàþò åå äîïóñòèìîé. Ëèøü 11,2% ðåñïîíäåíòîâ ñîãëàøàåòñÿ ñ òåçèñîì î òîì, òî ïîçèöèÿ ñåêòàíòîâ ëó øå èç-çà èõ ïðàêòèêè ñîâåðøåíèÿ áîãîñëóæåíèé èñêëþ èòåëüíî íà ñîâðåìåííîì ÿçûêå. Â ïðîöåññå àíêåòèðîâàíèÿ âûÿñíèëîñü òàêæå, òî öåðêîâíîñëàâÿíñêèé ÿçûê «â äîñòàòî íîé ñòåïåíè» ïîíÿòåí 37,4% îïðîøåííûõ, 50,8% ïîíèìàþò, íî «â ìåíüøåé ñòåïåíè, åì ñåðáñêèé», à ëèøü 11,2% «ñòàëêèâàþòñÿ ñ áîëüøèìè òðóäíîñòÿìè». Ê íåìó «ïîëíîñòüþ ïðèâûêëè» 69,2% ðåñïîíäåíòîâ, «àñòè íî» 26%, à ëèøü 4,2% «íå ïðèâûêëè». Êàêîìó ÿçûêó ñåðáñêèå âåðóþùèå îòäàþò ïðåäïî òåíèå? Áîëüøèíñòâî âûñêàçàëîñü çà êîìáèíèðîâàííûå áîãîñëóæåíèÿ (57,8%), 20,8% çà öåðêîâíîñëàâÿíñêèé è 20% çà ñåðáñêèé. Î ïåðñïåêòèâå äâóõ áîãîñëóæåáíûõ ÿçûêîâ ìíåíèÿ ñëåäóþùèå: ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî îïðîøåííûõ (71,8%) ñ èòàåò, òî îáà ÿçûêà ñåðáñêèé è öåðêîâíîñëàâÿíñêèé îñòàíóòñÿ â áîãîñëóæåáíîì óïîòðåáëåíèè, à 24,6% äóìàþò, òî öåðêîâíîñëàâÿíñêèé ïîñòåïåííî âûéäåò èç óïîòðåáëåíèÿ. È, íàêîíåö, èíòåðåñíî ïðîñëåäèòü ðåêîìåíäàöèè âåðóþùèõ äëÿ ïðîâåäåíèÿ äàëüíåéøåé ÿçûêîâîé ïîëèòèêè â äàííîé îáëàñòè. Íà âîïðîñ î òîì, íàäî ëè ïåðåâåñòè âåñü êîðïóñ áîãîñëóæåáíûõ êíèã íà ñåðáñêèé ÿçûê, ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî ðåñïîíäåíòîâ (69,2%) âûáðàëî îòðèöàòåëüíûé îòâåò, âåðîÿòíî, îïàñàÿñü, òî ýòî àâòîìàòè åñêè ïîâëåêëî áû çà ñîáîé ïåðåõîä íà ñîâðåìåííûé ÿçûê. Áîëåå ïðèåìëåìûì èì êàæåòñÿ èçäàíèå êíèã ñ ïàðàëëåëüíûìè òåêñòàìè íà îáîèõ ÿçûêàõ (78,2%). Ñèñòåìàòè åñêîå èçó åíèå öåðêîâíîñëàâÿíñêîãî ÿçûêà ïîääåðæèâàåò 47,2% ðåñïîíäåíòîâ Â ñîöèîëèíãâèñòèêå âûÿâëåíà çàêîíîìåðíîñòü ïðÿìîé çàâèñèìîñòè âçãëÿäîâ íà ÿçûê îò îòíîøåíèÿ ê íåìó îáùåñòâåííûõ, ïîëèòè åñêèõ, êóëüòóðíûõ è äðóãèõ àâòîðèòåòîâ (Baker 1992, ). Ðàçóìååòñÿ, â âîïðîñå î áîãîñëóæåáíîì ÿçûêå ðåøàþùóþ ðîëü äîëæíû ñûãðàòü àðõèåðåè Öåðêâè, ó èòûâàÿ ñîãëàñ íîâàííîñòü êðèòåðèåâ ÿçûêîâîé ïîëèòèêè ñ åå ïàñòûðñêèìè è ìèññèîíåðñêèìè èíòåðåñàìè ñåãîäíÿ

25 Ñåðáñêîå áîãîñëóæåíèå: èñòîðè åñêèé îáçîð è ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå 25 è â îáîçðèìîì áóäóùåì. Îäíàêî, ïîñêîëüêó ðå ü èäåò è îá îäíîì èç îñíîâîïîëàãàþùèõ ýëåìåíòîâ íàöèîíàëüíîé è êóëüòóðíîé èäåíòè íîñòè ñåðáñêîãî íàðîäà, ñâîé âêëàä â äàëüíåéøåå ðåøåíèå ýòîãî âîïðîñà äîëæíû âíîñèòü è âèäíûå äåÿòåëè è ó ðåæäåíèÿ ñåðáñêîé íàöèîíàëüíîé êóëüòóðû. Èìåííî ñëàâèñòèêà, íà íàø âçãëÿä, ïðèçâàíà âûðàáîòàòü îñíîâíûå ïðèíöèïû ÿçûêîâîé ïîëèòèêè â äàííîé îáëàñòè. È ôèëîëîãè, è àðõèåðåè Öåðêâè âïîëíå ñîãëàñíû â îäíîì: ðàäèêàëüíûé îòêàç îò òðàäèöèîííîãî áîãîñëóæåáíîãî ÿçûêà èëè åãî ñòèõèéíîå èñ åçíîâåíèå ïîâëåêëè áû çà ñîáîé îáíèùàíèå ñåðáñêîé íàöèîíàëüíîé êóëüòóðû è ñóæåíèå êóëüòóðíîé è öåðêîâíîé èäåíòè íîñòè ñåðáñêîãî íàðîäà. Ëèòåðàòóðà Áà¼èž, Ð. (2007), Áîãîñëóæáåíè ¼åçèê ó Ñðïñêî¼ ïðàâîñëàâíî¼ öðêâè: ïðîøëîñò, ñàâðåìåíî ñòàœå, ïåðñïåêòèâå. Áåîãðàä. Áîäóåí äå Êóðòåíå,. (1988), Ëèíãâèñòè êè ñïèñè. Íîâè Ñàä. Âóêàøèíîâèž, Â. (2012), Ñðïñêî áîãîñëóæåœå. Ñòóäè¼å èç ëèòóðãè¼ñêå òåîëîãè¼å è ïðàêñå êîä Ñðáà. Âðœöè Òðåáèœå. Ãðäàíè êè, Ä. (1963), Î óïîòðåáè ñðïñêîã¼åçèêà ó íàøåì áîãîñëóæåœó, [â:] Ãëàñíèê ÑÏÖ. XLIV/ Êàòèž, Ä. (1921),Íàðîäíà öðêâà ñà ãëåäèøòà íàðîäíèõ ïîòðåáà. àãîäèíà. Êîí àðåâèž, Ê. (2006), åçèê è ïðàâîñëàâíà äóõîâíîñò. Ñòóäè¼å èç ëèíãâèñòèêå è òåîëîãè¼å¼åçèêà. Êðàãó¼åâàö. Êó¼óíŸèž, Ì. (1887), Ïèñìî Âèñîêîïðåîñâåøòåíîì Àðõè¼åïèñêîïó Áåîãðàäñêîì è Ìèòðîïîëèòó Ñðáè¼å Ìèíèñòðà Ïðîñâåòå è Öðêâåíèõ ïîñëîâà Ìèë. Êó¼óíŸèžà, [â:] Ïðîñâåòíèãëàñíèê. VIII/ 11, Íîâàêîâèž, Ñ. (1889), åçèê ñòàðå ñðïñêå öðêâå, [â:] Õðèøžàíñêè âåñíèê.xi/2, Ïîïîâèž,. (1978), Î îâîì ïðåâîäó ñâåòèõ Ëèòóðãè¼à.W: Áîæàíñòâåíå Ëèòóðãè¼å. Áåîãðàä, 1978, Ðàäîñàâšåâèž, À. (1987), Íîâè¼è áîãîñëóæáåíè ïðåâîäè êîä íàñ, [â:] Áîãîñëîâšå. LII/2, Ñëè¼åï åâèž,. (1991), Èñòîðè¼à Ñðïñêå Ïðàâîñëàâíå Öðêâå, ò. 2. Áåîãðàä Òðáî¼åâèž, Ï. (1931), Î ðåôîðìàìà öðêâåíèì. Ñðåìñêà Ìèòðîâèöà. Óáèïàðèïîâèž, Ñ. (2010), Ëèòóðãè¼ñêè äîïðèíîñ åïèñêîïà áà êîã äð Èðèíå¼à Žèðèžà ñðïñêî¼ òåîëîãè¼è ÕÕ âåêà, [â:] Øè¼àêîâèž, Á. (ðåä.), Ñðïñêà òåîëîãè¼à ó ÕÕ âåêó, êœ. 5. Áåîãðàä, îíèž, Ä. (1927), Íàðîäíè ¼åçèê ó ïðàâîñëàâíî¼ ñðïñêî¼ Öðêâè, [â:] Âåñíèê Ñðïñêå Öðêâå. ÕÕÕII/3, Baker,C. (1992), Attitudes and Language. Clevedon. Èñòî íèêè Áàáèž, Ñ. (2011), Õðèñòå, ìî¼ æèâîòó. Ïðåïîäîáíà Ñòåôàíèäà Ñêàäàðñêà è Áèòîšñêà. Ïîäãîðèöà. Áîæàíñòâåíà Ëèòóðãè¼à (1986), Áîæàíñòâåíà Ëèòóðãè¼à Ñâåòîãà îöà íàøåãà îâàíà Çëàòîóñòà, [â:] W: Ñëóæåáíèê. Ïðåâîä Êîìèñè¼å ÑÀÑ ÑÏÖ. Áåîãðàä. Âåëèìèðîâèž, Í. (1978), Ñàáðàíà äåëà, êœ. 11. Äèñåëäîðô.

26 26 Êñåíèÿ Êîí àðåâè Äðàãî¼ëîâèž, Ï. (2005), Àêàòèñò ñâåòîì Ïåòðó Öåòèœñêîì óäîòâîðöó.öåòèœå. Ïîïîâèž,. (1922), Áîæàíñòâåíà Ëèòóðãè¼à Ñâåòîãà îöà íàøåãà îâàíà Çëàòîóñòà. Ïðåâ.. Ïîïîâèž. Áåîãðàä. Ïîïîâèž,. (1979), Áîæàíñòâåíå Ëèòóðãè¼å. Ïðåâ.. Ïîïîâèž. Áåîãðàä. Ïîïîâèž,. (1982), Ìàëè ìîëèòâåíèê. Ïðåâ.. Ïîïîâèž. Âàšåâî. Ïîïîâèž,. (1999), Àêàòèñò ñâèì ñâåòèì Ñðáèìà, [â:] Ñàáðàíà äåëà, êœ. 5. Áåîãðàä, Ðàäîâèž, À. (1989), Ïðåïîäîáíè Ðàôàèëî Áàíàòñêè èñöåëèòåš: æèòè¼å, ñëóæáà, àêàòèñò. Âðøàö. Žèðèž, È. (1942), Íåäåšà ñâåòå Ïåäåñåòíèöå. Ïðàçíè íå ñëóæáå. Ïðåâ. È. Žèðèž. Ó¼âèäåê. àðíèž, Å. (1976), èí ñâåøòåíå è áîæàíñòâåíå Ëèòóðãè¼å ñâ. îâàíà Çëàòîóñòà. Ïðåâ. Å. àðíèž. Äèñåëäîðô. àðíèž, Å. (1986), àñîñëîâ. Ïðåâ. Å. àðíèž. Êðàãó¼åâàö.

27 Wzlot PRZEGL D i upadek Micheila WSCHODNIOEUROPEJSKI Saakaszwilego w Gruzji VI/1 2015: HENRYK STROÑSKI Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie WZLOT I UPADEK MICHEILA SAAKASZWILEGO W GRUZJI Rise and fall of M. Saakashvili in Georgia S OWA KLUCZOWE:Gruzja, Micheil Saakaszwili, wojna, reformy, korupcja, przywództwo polityczne KEYWORDS: Georgia, Michael Saakashvili, war, reform, corruption, leadership ABSTRACT: Michael Saakaszvili is the leader of a new generation who implemented a series of deep reforms in the social, political and economic areas. Georgia has strengthened its position in international organizations and has partnered with Western countries. It failed to quell separatist movements in Abkhazia and South Ossetia. Armed conflict with the Russian Federation led to their separation from Georgia. Political camp of president Saakashvili lost the next general elections, which allowed the opposition members to make a rematch and appoint the government. Reforms have resulted in higher prices and other difficulties for residents. Offset from the positions of people involved in corrupt activities caused discontent and hatred for the president-reformer. However, in a more democratic left office, along with his political backing he went to the opposition. Saakaszvili has modernized Georgia and fostered democracy and economic prosperity of citizens. The actions of president Saakashvili may serve as a pointer and a beacon for other post-soviet states in carrying out the transformation. Upadek komunizmu i rozpad ZSRR okaza³y siê wydarzeniami znacz¹cymi nie tylko w skali lokalnej, ale, bez w¹tpienia, wywar³y wp³yw na ca³¹ konstrukcjê globalnego porz¹dku w œwiecie. Z tego wielkiego bez³adu, jak to okreœli³ amerykañski politolog Z. Brzeziñski, rodzi siê na naszych oczach nowy miêdzynarodowy ³ad polityczny i gospodarczy. G³êbokie zmiany w postaci transformacji systemowej w pañstwach Europy Œrodkowej i Wschodniej trwaj¹ ju prawie æwieræ wieku i obejmuj¹ wszystkie dziedziny ycia. Te przekszta³cenia bynajmniej na tzw. przestrzeni postsowieckiej, która obejmuje dawne republiki sowieckie, a dzisiaj pañstwa niepodleg³e, s¹ dalekie od zakoñczenia, mog¹ zaowocowaæ w przysz³oœci nowymi politycznymi wstrz¹sami. Pañstwa i narody tego regionu winny nauczyæ siê wiele w zwi¹zku ze swym po³o eniem, istnieniem i funkcjonowaniem w nowej rzeczywistoœci politycznej. Mimo odmiennych pozycji startowych, tradycji kulturowych i historycznych, a tak e rozwoju gospodarczego czy posiadanych

28 28 Henryk Stroñski zasobów naturalnych i ludzkich da siê zauwa yæ w tych pañstwach pewne zbie - noœci w dokonywaniu zmian i przekszta³ceñ ustrojowych. Wœród stoj¹cych przed tymi narodami i pañstwami zadañ pierwszoplanowe znaczenie maj¹ nie tylko zburzenie starego, nieudolnego systemu komunistycznego, ale, co wa ne, wprowadzenie wolnorynkowych zasad w gospodarce, zaszczepienie demokracji pluralistycznej w yciu politycznym, zbudowanie efektywnego spo³eczeñstwa obywatelskiego i wybór trafnej strategii wewn¹trzpolitycznej. Dla uzyskania trwa³ej i niezawodnej demokracji w pañstwach postkomunistycznych istotn¹ okazuje siê kwestia elit politycznych, w tym szczególnie ich jakoœci. Na pierwsze miejsce przy tym, jak pokazuje praktyka, wysuwa siê rola liderów politycznych, co jest determinowane przede wszystkim s³aboœci¹ spo³eczeñstw obywatelskich, a tak e tradycjami panuj¹cymi w kulturze politycznej w Europie Wschodniej, szczególnie w œwiecie bizantyjsko-rosyjsko-prawos³awnym. Tutaj zawsze mieliœmy do czynienia z sakralizacj¹ w³adzy, jak i z osobami j¹ sprawuj¹cymi. Ju sam urz¹d cara kiedyœ, pierwszego sekretarza w czasach sowieckich czy prezydenta dzisiaj dawa³ i daje mo liwoœæ ogromnych wp³ywów na procesy spo³eczno-polityczne w pañstwach. A je eli okazywa³o siê, e by³y to osoby nieprzeciêtne czy wrêcz charyzmatyczne ich rola i znaczenie urasta³y do bezspornego autorytetu. Ogromna rola liderów nadal zachowuje swe znaczenie i w dzisiejszych warunkach sprowadza siê do roli przywódców ruchów politycznych, autorytetów narodowych, prekursorów przekszta³ceñ systemowych. W pañstwach postkomunistycznych da siê zauwa yæ dwa typy liderów, w zale noœci od ich rodowodów. Jedni wywodz¹ siê z opozycji antykomunistycznej (L. Wa³êsa, V. Havel, Z. Gamsachurdia), a drudzy rozpoczêli dzia³alnoœæ polityczn¹ ju w nowych, demokratycznych warunkach, np. W. Orban, J. Tymoszenko (Wiatr 2006, 279). W naszym przypadku prezydent Gruzji Micheil (Michai³, Micho) Saakaszwili nale y jednoznacznie do tych ostatnich. W spektakularny sposób zdo³a³ staæ siê prezydentem Gruzji. Zd¹ y³ dobrze poznaæ mechanizmy, w tym i bol¹czki, w³adzy. Zacz¹³ konsekwentnie wdra aæ zmiany i swoje pomys³y w celu prze³amania negatywnych zjawisk oraz tendencji w yciu wewnêtrznym pañstwa gruziñskiego. W polityce zagranicznej M. Saakaszwili zdo³a³ wykorzystaæ geopolityczne sprzecznoœci, maj¹ce miejsce pomiêdzy Federacj¹ Rosyjsk¹ a pañstwami zachodnimi na Kaukazie. Skutkiem tego by³o uzyskanie od tych ostatnich wsparcia dyplomatycznego, finansowego i politycznego Gruzji, co pozwoli³o na wewnêtrzne reformy wolnorynkowe i polityczne oraz przeprowadzenie szerokiej modernizacji infrastruktury. Mimo pewnych tendencji autorytarnych, w³adza prezydencka Saakaszwilego w Gruzji nie przekszta³ci³a siê w klasyczn¹ autokracjê, jak to by³o w czasach jego poprzedników (Z. Gamsachurdia) i jak np. do tej pory jest w pañstwach Azji Œrodkowej

29 Wzlot i upadek Micheila Saakaszwilego w Gruzji 29 (Kazachstan, Uzbekistan i in.), czy nawet w s¹siednim Azerbejd anie, gdzie, jak wiadomo, w³adza zosta³a przekazana (drog¹ wyborów) przez prezydenta G. Alijewa jego synowi Ilhamowi. Badacze zajmuj¹cy siê spraw¹ przywództwa politycznego Saakaszwilego nie bêd¹ mieli k³opotów z jednym z okreœleniem typu liderstwa politycznego. Jednoznacznie nale y on do rewolucyjno-reformatorskiego typu pod wzglêdem sposobów dzia³ania. Znalaz³ siê w miejscu i czasie, kiedy istnia³a potrzeba takich w³aœnie posuniêæ, co odpowiada³o tak e jego cechom psychofizycznym (w³aœciwym dla wieku), pogl¹dom politycznym, a tak e wykszta³ceniu. Jego prawie dziesiêcioletnie sprawowanie urzêdu prezydenta Gruzji odcisnê³o mocne piêtno na historycznych wydarzeniach nie tylko w pañstwie, ale i w regionie. Saakaszwili nie tylko zakoñczy³ pewn¹ epokê, ale, co wa niejsze, zapocz¹tkowa³ now¹, w sposób znacz¹cy zmieniaj¹c tempo, taktykê i efekty przekszta³ceñ systemowych. Modernizacja i reformowanie pañstwa gruziñskiego w³aœnie za jego prezydentury objê³y prawie wszystkie dziedziny ycia. Saakaszwili jako lider polityczny stanowi tak e nowe zjawisko w pañstwach postkomunistycznych nie tylko ze wzglêdu na rodowód, ale i sposób dzia³ania. Mamy tutaj zdecydowanie do czynienia z nowym typem przywódcy niezwi¹zany z przesz³oœci¹ komunistyczn¹, jak i z otoczeniem rz¹dz¹cych, nie zd¹ y³ uzale niæ siê od niego. Wykszta³cony na Zachodzie pragmatyk, dla którego jednak i tendencje romantyczne nie s¹ obce. Mieszka³ i pracowa³ przez pewien czas w USA oraz w Europie Zachodniej, gdzie pozna³ doskonale panuj¹ce tam porz¹dki demokratyczne i warunki wolnorynkowe. Zd¹ y³ bywaæ na salonach œwiata polityki, zawrzeæ dobre znajomoœci osobiste z reprezentantami rz¹dów wielu pañstw. Ponadto Saakaszwili nie mia³ za sob¹ szerokiego i licznego zaplecza spo³ecznego oraz politycznego, dzia³a³ przewa nie indywidualnie, w oparciu o niewielkie grono przyjació³ i zwolenników. On demiurg i lokomotywa reformatorskich pomys³ów za³o y³ podwaliny pod przemiany gospodarcze i spo- ³eczne. * * * W sowieckim systemie politycznym proces wyborczy mo na by³o okreœliæ jako wybory bez wyboru. Mia³o to w jakiœ sposób legitymowaæ ówczesny system komunistyczny. Sprawuj¹cy nieograniczon¹ w³adzê komuniœci i ich wszechw³adna organizacja Komunistyczna Partia Zwi¹zku Radzieckiego (KPZR), okreœlaj¹ca siê w konstytucji jako j¹dro systemu politycznego, rzecz jasna, nie yczy³a sobie adnej konkurencji i tward¹ rêk¹ realizowa³a monopol na w³adzê. Tym za³o eniom podporz¹dkowany by³ ca³y mechanizm w³adzy, tak e i wybory. To KPZR i jej struktury lokalne nadzorowa³y w³aœnie proces wyborczy, typuj¹c kandydatów przede wszystkim ze swoich cz³onków, i gwoli tzw. demokracji

30 30 Henryk Stroñski socjalistycznej anga owa³y lojalnych ludzi tak e spoza partii (tzw. b l o k komunistów i bezpartyjnych), z zachowaniem jednak przewagi tych pierwszych. Prawdziw¹ istotê wyborów po sowiecku mia³a charakteryzowaæ ich bezalternatywnoœæ jeden kandydat na jeden mandat, co z góry przewidywa³o rezultat. Podobny system wyborczy, mimo e pozornie odpowiada³ demokratycznym za- ³o eniom (z bezpoœrednioœci¹, tajnoœci¹, regularnoœci¹), pozwala³ bez problemów zachowywaæ monopol na w³adzê w spo³eczeñstwie, tym bardziej, e w ZSRR od samego pocz¹tku jego istnienia surowo têpiono opozycjonistów z wykorzystaniem wszechw³adnego systemu policji politycznej (WCzK-GPU- NKWD-KGB). Oczywiœcie tzw. wybory rytualne (ibidem, 211) w pañstwach komunistycznych, teoretycznie s³u ¹ce demokracji, nie mia³y jednak w swej istocie nic wspólnego z wolnymi wyborami. Zmiany w systemie wyborczym zaczê³y siê w epoce póÿnego Gorbaczowa, czyli pod koniec lat 80., co by³o zwi¹zane z wysi³kami ówczesnego inicjatora pierestrojki, by w jakiœ sposób zmodernizowaæ upadaj¹cy sowiecki system. Przypomnijmy, e mamy na myœli wybory deputowanych ludowych w grudniu 1989 r. na Zjazd, a tak e przeprowadzone w kilka miesiêcy póÿniej, w marcu 1990 r., wybory do republikañskich rad najwy szych. Charakterystyczn¹ cech¹ tych wyborów by³o dopuszczenie do procesu szybko powstaj¹cych organizacji spo³ecznych i obywatelskich, znajduj¹cych siê poza wp³ywami partii komunistycznej. Mimo e komuniœci posiadali decyduj¹ce pozycje we w³adzy i dysponowali znacznie wiêkszymi mo liwoœciami kadrowymi oraz materialnymi, wyniki wyborów pokaza³y wzrost wp³ywów i popularnoœci opozycyjnych partii oraz organizacji. W republikach nadba³tyckich Litwie, otwie i Estonii wybory przynios³y zwyciêstwo opozycji, co w znacz¹cy sposób przyspieszy³o demokratyzacjê tych republik oraz ich niepodleg³oœæ. Podobnie by³o tak e w Mo³dawii. W innych republikach sowieckich pierwsze nierytualne, ale i nie w pe³ni demokratyczne wybory (nazywane w literaturze przejœciowymi), doprowadzi³y do wejœcia po raz pierwszy do parlamentów przedstawicieli narodowo- -patriotycznych si³ i niekomunistycznych reprezentantów. To oni najsilniej popierali pog³êbienie demokracji, rozszerzenie praw republik zwi¹zkowych i ograniczenie wp³ywów Moskwy oraz suwerennoœci republik. Sierpniowy pucz 1991 r. i jego niepowodzenie spowodowa³y przyspieszenie rozpadu ZSRR oraz og³oszenia suwerennoœci republik ( parada suwerenitetów ). Wydarzenia te, a zw³aszcza proklamowanie niepodleg³ych pañstw, przynios³y zmiany systemów wyborczych, dla których istotnym by³o zniesienie monopolu w³adzy partii komunistycznej i dopuszczenie do rywalizacji wyborczej miêdzy ró nymi ugrupowaniami, szybko przekszta³caj¹cymi siê w partie polityczne. W niektórych pañstwach postsowieckich komunistów definitywnie wyeliminowano z ycia publicznego. Tak, partia komunistyczna zosta³a ustawowo zabroniona na Ukrainie. Choæ, co prawda, nieco póÿniej uzyska³a prawo powrotu na

31 Wzlot i upadek Micheila Saakaszwilego w Gruzji 31 arenê polityczn¹. Przed niepodleg³ymi formalnie pañstwami i spo³eczeñstwami pojawi³o siê zadanie opanowania sztuki zabezpieczenia i przeprowadzenia wolnych wyborów, z pomoc¹ których mo na by³o dokonaæ skoku od totalitaryzmu do królestwa demokracji. Jednak praktyka polityczna okaza³a siê bardzo z³o on¹ materi¹. A sztuka przeprowadzania wolnych wyborów natrafia³a na ró norodne trudnoœci, zwi¹zane z decyzjami dotycz¹cymi systemów wyborczych, opanowaniem ich technik, klarowaniem pogl¹dów wyborców oraz zachowañ w trakcie tego procesu. Nie brakowa³o jednak zwyczajnych nadu yæ, malwersacji w liczeniu g³osów. Wywo- ³ywa³o to czasami ostre kryzysy polityczne w pañstwach regionu (np. rewolucja pomarañczowa na Ukrainie). Droga Gruzji do niepodleg³oœci Gruzja ma bardzo d³ug¹ historiê swojej pañstwowoœci, wywodz¹c¹ siê jeszcze z czasów antycznych czy œredniowiecza. Dwa stulecia wczeœniej utraci³a niezale noœæ na skutek imperialnych zapêdów Rosji, dla której Kaukaz sta³ siê wa - nym geopolitycznym interesem. Na skutek upadku rosyjskiego imperium 25 maja 1918 r. zosta³a proklamowana niepodleg³a Demokratyczna Republika Gruzji. Rosja sowiecka na pocz¹tku uzna³a nowe pañstwo, nawi¹za³a z nim stosunki dyplomatyczne oraz zobowi¹za³a siê nie mieszaæ w jego sprawy wewnêtrzne czy wp³ywaæ na politykê zagraniczn¹. Jednak po trzech latach sytuacja uleg³a zmianie. W samej Gruzji dzia³a³a destrukcyjnie komunistyczna opozycja. W lutym 1921 r. z pó³nocy wkroczy³a do niej Armia Czerwona. Rz¹d demokratycznej Gruzji zmuszony by³ do ucieczki do Stambu³u, a w³adzê z pomoc¹ Armii Czerwonej zagarnêli komuniœci. Podobny scenariusz zrealizowano podczas podboju s¹siedniej Armenii i Azerbejd anu, gdzie z pomoc¹ terroru i przeœladowañ komuniœci umacniali swoje rz¹dy, krwawo têpi¹c próby oporu ludnoœci w latach Tylko w Gruzji rozstrzelano wówczas do 10 tys. osób, a powy ej 20 tys. deportowano na Syberiê (Materski 2000, 101). Bolszewicy utworzyli w Gruzji Gruziñsk¹ Socjalistyczn¹ Republikê Radzieck¹, która 12 marca 1922 r. wesz³a w sk³ad Zakaukaskiej Federacyjnej Republiki Radzieckiej i pozosta³a w niej do 5 grudnia 1939 r. Nastêpnie GSRR wspólnie z 14 innymi republikami zwi¹zkowymi stanowi³y jedyne pañstwo federacyjne, zwane ZSRR. W 1931 r. dekretem Józefa Stalina Abchazja zosta³a pozbawiona statusu republiki ZSRR i wcielona do Gruziñskiej SRR jako republika autonomiczna. Status republiki autonomicznej w sk³adzie Gruzji posiada³a tak e Ad aria, a Po³udniowa Osetia by³a autonomicznym obwodem (ibidem, ). Przywo³ane wydarzenia w du ej mierze pozwalaj¹ zrozumieæ istotê przebiegu póÿniejszych procesów w Gruzji.

32 32 Henryk Stroñski Ostry kryzys ZSRR w drugiej po³owie lat 80. XX w. stworzy³ dla Gruzji mo liwoœæ ponownego wybicia siê na niepodleg³oœæ. Prze³omowym momentem okaza³y siê wydarzenia z 9 kwietnia 1989 r., kiedy to uczestników pokojowej demonstracji w Tbilisi bardzo brutalnie spacyfikowa³a armia sowiecka, w wyniku czego zginêli ludzie. Wywo³a³o to fale oburzenia i przyspieszy³o ruch popieraj¹cy oderwanie siê od ZSRR oraz proklamowanie niepodleg³oœci Gruzji. Jesieni¹ 1990 r. na pierwszych wolnych wyborach do Rady Najwy szej w Gruzji zwyciêstwo zdobyli zwolennicy niepodleg³oœci, a ich lider Gamsachurdia sta³ siê spikerem parlamentu. 31 marca 1991 r. 98,9% uczestników referendum zag³osowa³o za niepodleg³oœci¹ Gruzji. Dziesiêæ dni po tych wydarzeniach Rada Najwy sza og³osi³a Akt o przywróceniu niepodleg³oœci pañstwa gruziñskiego utraconego w 1921 r. Pod koniec maja tego roku odby³y siê wybory prezydenckie, w rezultacie których zwyciêstwo zdoby³ Gamsachurdia (86,5% g³osów) (Ãîðãèëàäçå 2012). Nowa w³adza w Gruzji rozpoczê³a aktywn¹ dzia³alnoœæ we wszystkich dziedzinach ycia w kierunku umocnienia swojej niepodleg³oœci. Wa nym wydarzeniem okaza³a siê odmowa podpisania nowej umowy zwi¹zkowej przez Radê Najwy sz¹ Gruzji. Faktycznie tylko republiki nadba³tyckie i Gruzja zanegowa³y istnienie zreformowanego ZSRR. PóŸniej Gruzja tak e nie przyst¹pi³a do tworz¹cej siê w miejsce upad³ego ZSRR Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw (WNP). Moskwa zareagowa³a bardzo ostro: nie uznaj¹c niepodleg³oœci Gruzji, stosuj¹c blokadê gospodarcz¹, odmawiaj¹c usuniêcia baz wojskowych, podtrzymuj¹c si³y opozycyjne i buntuj¹c znajduj¹ce siê na jej terytorium autonomiczne twory przeciwko Tbilisi. Korzystaj¹c ze wsparcia ze strony Rosji, opozycja wewnêtrzna wypowiedzia³a prawdziw¹ wojnê prezydentowi i stworzy³a swoje formacje wojskowe. Równolegle rozpowszechniano pog³oski w celu dyskredytacji prezydenta Gruzji jako cz³owieka psychicznie chorego, agenta KGB, faszystê itd. (Jagielski 2005, 64). Pod koniec grudnia 1991 r. w Tbilisi opozycyjne si³y uciek³y siê do puczu celem obalenia Gamsachurdii i zdobycia w³adzy. W Gruzji faktycznie rozpoczê³a siê wojna domowa. Po stronie opozycjonistów wyst¹pi³y wojska Zakaukaskiego Okrêgu Wojskowego, a tak e desantowe jednostki przys³ane z centralnej Rosji (Furier 2000, 62). 6 stycznia 1992 r. prezydent Gamsachurdia razem z rodzin¹ i najwierniejszymi zwolennikami opuœci³ stolicê i uda³ siê najpierw do Armenii, a póÿniej do Czeczenii. Nowa w³adza, wœród której by³o niema³o elementów kryminalnych, rozprawi³a siê ze zwiadzistami, zwolennikami obalonego prezydenta, w ca³ej Gruzji. W³adzê sprawowa³a Rada Wojskowa na czele z przywódcami zbuntowanych jednostek wojskowych (T. Kitowani i D. Ioseliani) poprzez wprowadzenie stanu wyj¹tkowego i terroru (Materski 2000, 245).

33 Wzlot i upadek Micheila Saakaszwilego w Gruzji 33 Gruzja Eduarda Szewardnadzego Nowa w³adza doskonale rozumia³a, i dokonany zamach stanu nie daje w pe³ni legitymacji na bezproblemowe sprawowanie rz¹dów i zaprowadzenie w pañstwie normalnoœci oraz spokoju. Rada Wojskowa postanowi³a powierzyæ stanowisko prezydenta Eduardowi Szewardnadzemu, by³emu pierwszemu sekretarzowi KC Komunistycznej Partii Gruzji i by³emu ministrowi spraw zagranicznych ZSRR. Liczono na jego autorytet, doœwiadczenie oraz kontakty w Rosji i œwiecie. By³ on wówczas odsuniêty od spraw w Moskwie i szybko zgodzi³ siê na powrót do ojczyzny, aby uporz¹dkowaæ scenê polityczn¹. Okazj¹ by³o wprowadzenie w ycie nowej konstytucji Gruzji z roku 1921 i kolejne w tej sytuacji prezydenckie wybory (Szewardnadze 1992, 47). Po przybyciu Szewardnadzego w marcu 1991 r. do Gruzji w pañstwie panowa³ istny chaos i bezprawie. Organizacje paramilitarne prowadzi³y wzajemne walki, a gospodarka wpada³a w coraz to wiêksz¹ recesjê. Abchazja i Osetia Po³udniowa prowadzi³y walkê zbrojn¹ z Tbilisi, a Ad aria protestowa³a, chc¹c oderwaæ siê od Gruzji. Na pocz¹tku Szewardnadze obj¹³ stanowisko przewodnicz¹cego Rady Pañstwa i jej Prezydium. Swoje rz¹dy zacz¹³ od prób pogodzenia sk³óconych stron, a przede wszystkim podjêcia dialogu ze zbuntowanymi autonomiami. W polityce wewnêtrznej jednak zdo³a³ osi¹gn¹æ niewiele, szczególnie w gospodarce i polityce socjalnej. Kraj nie by³ gotowy na zmiany wolnorynkowe, produkcja zmala³a, przedsiêbiorstwa pozamykano, galopowa³a inflacja. Powa nym problemem sta³a siê energia elektryczna, która zdro a³a poprzez zmianê przelicznika z rubla na dolar. Na domiar z³ego pojawi³a siê sprawa uchodÿców, których liczba przekroczy³a 300 tys. (Ãîðãèëàäçå 2012). Szewardnadze nie zdo- ³a³ ukróciæ przestêpczoœci i organizacji paramilitarnych faktycznie uchodz¹cych za prywatne bojówki. Niepowodzenia te nadrabia³ natomiast w polityce zagranicznej, wykorzystuj¹c posiadane doœwiadczenia i kontakty. Zdo³a³ prze³amaæ miêdzynarodow¹ izolacjê, w której znajdowa³a siê Gruzja. Wkrótce zosta³y nawi¹zane stosunki dyplomatyczne z wieloma pañstwami œwiata, organizacjami miêdzynarodowymi (Materski 2000, 253). Szewardnadzemu uda³o siê przekonaæ niektórych liderów pañstw zachodnich o atrakcyjnoœci Zakaukazia jako wygodnego szlaku przesy³ki noœników energetycznych do Europy (Ãàäæèåâ 2001, 162). W Gruzji zadomowi³y siê przedstawicielstwa wielu organizacji miêdzynarodowych. Przy koñcu 1993 r. Gruzja przyst¹pi³a do cz³onkostwa w WNP, na skutek czego stosunki z FR uleg³y wzglêdnej normalizacji. Szewardnadze zwróci³ siê do Banku Œwiatowego i Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego o po yczkê, uzyskanie której pomaga³o ratowaæ katastroficzny stan gospodarki i ul yæ yciu jego rodaków (Wdowiak 2007, 217). Wzglêdne polepszenie sytuacji materialnej Gruzinów oraz zwalczanie chaosu i bezprawia dodawa³o Szewardnadzemu, zwanemu przez

34 34 Henryk Stroñski ogó³ obywateli sêdziwym lisem, przychylnoœci ze strony ludnoœci i gwarantowa³o zwyciêstwa w kolejnych wyborach prezydenckich i parlamentarnych na przestrzeni lat 90. Jednak na d³u sz¹ metê nawet Szewardnadze nie by³ w stanie utrzymaæ sytuacji pod kontrol¹. Gruzja w pe³ni powtarza³a drogê wiêkszoœci pañstw postsowieckich, ale w najgorszym wydaniu upadek gospodarki, dzika prywatyzacja, galopuj¹ca inflacja, kryminalizacja, korupcja. Ta ostatnia w Gruzji rzeczywiœcie nabra³a totalnego charakteru, a najwiêkszymi ³apówkarzami okazali siê przedstawiciele instytucji rz¹dowo-pañstwowych. Wiêkszoœæ podatków trafia³a do prywatnych kieszeni, a policja, w szczególnoœci drogówka, otrzymywa³a najwy sze pobory. Zarobki w bud etówce by³y niskie, zatrzymywano wyp³aty. Emerytura wynosi³a ok. 7 USD. Codziennoœci¹ sta³o siê limitowanie mieszkañcom elektrycznoœci, gazu i wody. W tym samym czasie tania energia otrzymywana z Rosji by³a odsprzedawana do s¹siedniej Turcji, a dochody z tej transakcji trafia³y do r¹k tych, którzy mieli do niej dostêp. W autonomicznej Ad arii dochody portowe i c³a nie wp³ywa³y nie tylko do Tbilisi, czy nawet do miejscowego bud etu, ale sz³y bezpoœrednio w rêce przywódcy, A. Abaszidze (Âàñàäçå 2013). Nikim i niczym niekontrolowana kontrabanda stawa³a siê namiastk¹ gospodarki. Prym w niej wiod³y ugrupowania kryminalistyczne, które wp³ywa³y na ycie polityczne w pañstwie. Dochodowe sektory gospodarki prywatyzowa³a rodzina prezydenta Szewardnadzego, który w swoim rz¹dzeniu opiera³ siê na MSW i wojsku. Na pocz¹tku roku 2000 kierowano coraz wiêcej krytyki pod jego adresem. Nawet ludzie z najbli szego otoczenia zaczynali rozumieæ, e prezydent wyczerpa³ swoje mo liwoœci, jego czasy dobieg³y koñca i niczego wartoœciowego ten cz³owiek ju nie mo e wprowadziæ do ycia w Gruzji. Niepowodzeniem zakoñczy³y siê starania Szewardnadzego o za egnanie konfliktów etnicznych na terytorium Gruzji. Gruzja sta³a siê jednym z najbardziej gor¹cych miejsc w czasie i po rozpadzie ZSRR. Na jej terytorium rozpoczê³y siê krwawe konflikty o pod³o u etnicznym. Chodzi³o o konflikt wokó³ Abchazji, Ad arii i Po³udniowej Osetii. Ta ostatnia jako autonomiczny obwód (od 1922 r.) d¹ y³a przy koñcu lat 80. do uzyskania statusu republiki autonomicznej, co zosta³o zakwestionowane przez Tbilisi. We wrzeœniu 1990 r. Po³udniowa Osetia og³osi³a swoj¹ suwerennoœæ, wyjœcie ze sk³adu Gruzji i poprosi³a Moskwê o przyjêcie jej do sk³adu ZSRR jako republiki zwi¹zkowej. W odpowiedzi na ten krok Rada Najwy sza Gruzji zlikwidowa³a wszelk¹ odrêbnoœæ Po³udniowej Osetii, a jej terytorium zosta³o podzielone na zwyk³e rejony. Wprowadzono w nich wówczas stan wyj¹tkowy. Moskwa w tej kwestii i w tym czasie zachowywa³a jak na razie powœci¹gliwoœæ, maj¹c wówczas w centrum uwagi bardziej k³opotliwe, w³asne polityczne sprawy. Z czasem konflikt ten przerodzi³ siê w d³ugoletnie starcia zbrojne i sta³ siê przedmiotem gruziñsko-rosyjskich stosunków (Ìà óñüêèé 2012, ).

35 Wzlot i upadek Micheila Saakaszwilego w Gruzji 35 Dopiero po rozpadzie ZSRR i proklamowaniu niepodleg³oœci Gruzji konflikt wokó³ Po³udniowej Osetii przybra³ nowego zabarwienia, staj¹c siê faktycznie kart¹ przetargow¹ w stosunkach Moskwy z Tbilisi. Próby nowego kierownictwa niepodleg³ej Gruzji, na czele najpierw z Gamsachurdi¹, póÿniej z Szewardnadzem, o przywrócenie w³adzy gruziñskiej na terytorium zbuntowanej autonomii nie mia³y powodzenia. Po³udniowa Osetia w styczniu 1991 r. przeprowadzi³a referendum, podczas którego 98% uczestników wypowiedzia³o siê za niepodleg³oœci¹ i przy³¹czeniem do Rosji. Latem nastêpnego roku na teren konfliktu zosta³y wprowadzone si³y rozjemcze pod egid¹ OBWE, co pozwoli³o na zaprzestanie dzia³añ zbrojnych. Faktycznie Po³udniowa Osetia kierowa³a siê w³asn¹ konstytucj¹ oraz rz¹dem i ca³kowicie orientowa³a siê na Rosjê, a 80% jej ludnoœci w 2006 r. pos³ugiwa³o siê rosyjskimi paszportami. Mimo tego Gruzja nadal uwa a³a Po³udniow¹ Osetiê za swoje terytorium (ibidem 2012, 138). Rysunek 1. Mapa niepodleg³ej Gruzji ród³o: Droga Micheila Saakaszwilego do w³adzy Przysz³y prezydent Saakaszwili nale a³ do tzw. z³otej m³odzie y reprezentuj¹cych m³ode pokolenie intelektualistów na gruziñskiej scenie politycznej. Zdobywali oni wykszta³cenie i szlify polityczne ju w niepodleg³ej Gruzji (np. Z. wania, W. Merabiszwili, N. Burd anadze). Mo e najwa niejsze przy tym by³y wyjazdy na Zachód, studiowanie na tamtejszych uniwersytetach czy przebywanie na sta ach kosztem rz¹dowych i pozarz¹dowych instytucji (Fundacji Sorosa, Instytutu Swoboda ). Obyci w warunkach demokracji zachodniej, biegle w³adaj¹cy jêzykami obcymi po powrocie aktywnie w³¹czyli siê w ycie polityczne Gruzji. Saakaszwili najpierw studiowa³ stosunki miêdzynarodowe na