WYKORZYSTYWANYCH SEKSUALNIE RAPORT. z prac zespołu realizującego projekcie Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną

METODOLOGIA PRZESŁUCHIWANIA DZIECI WYKORZYSTYWANYCH SEKSUALNIE RAPORT z prac zespołu realizującego projekcie Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną Assen Poznań Wilno 2008

Koordynacja i opracowanie: Anna Krzywicka-Filuś Terenowy Komitet Ochrony Praw Dziecka w Poznaniu Współpraca Jan Datema Politie Drenthe (Policja Region Drenthe) Ieva Daniunaite Všį Paramos Vaikams Centras (Centrum Wspierania Dzieci) w Wilnie Piotr Hejduk Sąd Okręgowy w Poznaniu Anna Cytlak Miejskie Centrum Interwencji Kryzysowej w Poznaniu Magdalena Gadomska Miejskie Centrum Interwencji Kryzysowej w Poznaniu Publikacja współfinansowana ze środków Programu Wspólnotowego DAPHNE II Koordynacja projektu Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną Stella Gołębiewska Urząd Miasta Poznania, Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych Wydanie I Nakład 1050 egzemplarzy w języku polskim 50 egzemplarzy w języku holenderskim 300 egzemplarzy w języku litewskim 500 egzemplarzy w języku angielskim 2

Zapraszamy Państwa do lektury trzech publikacji, które są owocem wielomiesięcznej współpracy specjalistów z Poznania, Assen i Wilna, pracujących na rzecz dziecka krzywdzonego. W pracę włożyliśmy całą naszą wiedzę, doświadczenie...i serce, gdyż jesteśmy zespołem, który chce mówić głośno i wyraźnie... Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną. Do Państwa rąk trafia: Metodologia przesłuchiwania dzieci wykorzystywanych seksualnie. Pozostałe publikacje to: Europejski przewodnik po procedurach postępowania w przypadkach wykorzystywania seksualnego dzieci i Podręcznik treningowy z zakresu rozpoznawania i pierwszej interwencji w przypadku wykorzystywania seksualnego dzieci. Wszystkich Zainteresowanych lekturą kolejnych książek prosimy o kontakt poprzez stronę internetową projektu: www.childunderprotection.eu 3

RAPORT SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 7 Rozdział 1 OBECNA PRAKTYKA W TRZECH KRAJACH PARTNERSKICH 1.1. OPIS OBECNYCH PROCEDUR PRZESŁUCHIWANIA DZIECI W ASSEN, WILNIE I POZNANIU... 11 1.2. POKOJE PRZESŁUCHAŃ... 33 Rozdział 2 DOBRE PRAKTYKI PRZYKŁAD HOLANDII 2.1 PROCEDURY DOTYCZĄCE PRZESŁUCHIWANIA DZIECI OBOWIĄZUJĄCE POLICJĘ W ASSEN/GRONINGEN... 45 2.2. PRZESŁUCHIWANIE MAŁOLETNICH ŚWIADKÓW W HOLANDII PROGRAM SZKOLENIOWY... 51 PODSUMOWANIE, REKOMENDACJE... 59 ANEKS... 61 Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną 5

RAPORT WPROWADZENIE Raport, który mają Państwo przed sobą, jest wynikiem pracy trzech międzynarodowych zespołów: holenderskiego z Assen, litewskiego z Wilna i polskiego z Poznania. Spotkaliśmy się w ramach realizacji Programu Wspólnotowego DAPHNE II, projektu: Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną. Projekt ten składa się z III modułów: I utworzenie procedury współpracy pomiędzy instytucjami zaangażowanymi w prawne i psychologiczne etapy pracy z dzieckiem wykorzystywanym seksualnie, II moduł treningowy, dotyczący rozpoznania i pierwszej interwencji w przypadku przemocy seksualnej wobec dziecka, III doskonalenie metodologii przesłuchań dziecka wykorzystywanego seksualnie. Poniższy Raport opisuje wyniki pracy zespołów w III module. Należy przykładać szczególną wagę do sposobu przesłuchiwania dzieci, które przeżyły molestowanie, ze względu na specyfikę doświadczenia, jakim jest wykorzystanie seksualne. Spowodować ono może utratę poczucia bezpieczeństwa, zaburzenie dotychczasowego porządku, uczucie bezradności, co skutkuje zrodzeniem się przekonania, że nie można zapanować nad sytuacją. Pojawiające się wówczas myśli i emocje są silne i nieprzyjemne. Nic dziwnego, że dziecko stara się uniknąć przypominania sobie stresujących wydarzeń. Procedura przesłuchiwania dziecka jest niezwykle wymagającym zadaniem. Miejsce przesłuchania, sposób prowadzenia rozmowy, osoba przesłuchującego to czynniki istotnie wpływające na uzyskane od dziecka zeznania. Mały świadek nie rozumie sytuacji, w której musi uczestniczyć, przeżywa wiele trudnych uczuć winę, lęk, wstyd. Osoba przesłuchująca jest odpowiedzialna za zebranie jak największej ilości informacji w sposób jak najbardziej neutralny, a jednocześnie stwarzając taką atmosferę, w której małoletni świadek poczuje się bezpiecznie. Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną 7

Celem naszych działań było porównanie metodologii przesłuchań małoletnich świadków i ofiar przemocy seksualnej, znalezienie najlepszych rozwiązań w tym zakresie i rozpropagowanie ich wśród jak najszerszego grona osób zaangażowanych w proces przesłuchiwania dzieci. Dzięki wysiłkom wielu osób, udało się zgromadzić informacje na temat procedur obowiązujących w trzech miastach partnerskich. Zespół nasz jest nie tylko międzynarodowy, ale również interdyscyplinarny. W jego skład wchodzą: prawnicy, psycholodzy, policjanci i pracownicy socjalni. Podczas bezpośrednich spotkań, wizyt studyjnych oraz korespondencyjnie dzieliliśmy się naszymi doświadczeniami, poglądami i dyskutowaliśmy nad najlepszymi rozwiązaniami mającymi na celu ochronę dziecka w procesie składania zeznań. Porównując istniejące praktyki w Assen, Wilnie i Poznaniu, stało się oczywistym, iż partnerem, od którego możemy nauczyć się najwięcej, jest partner holenderski. Tradycja przesłuchiwania małoletnich i niepełnosprawnych intelektualnie świadków w specjalnych warunkach ma już w Holandii wieloletnią historię. Toteż wiele wskazówek zawartych w poniższym Raporcie zaczerpniętych jest z holenderskich doświadczeń. Gdy mówimy o profesjonalnym, nieurazowym przesłuchiwaniu dziecka, możemy wyróżnić dwa główne zagadnienia: 1. Dobrze przygotowane i wyszkolone osoby prowadzące przesłuchanie. 2. Dobrze zorganizowane i wyposażone pokoje przesłuchań. System holenderski spełnia oba powyższe warunki. Zarówno w polskim, jak i litewskim systemie brakuje specjalistów (sędziów, policjantów, prokuratorów) ze szczególnymi kompetencjami w zakresie przesłuchiwania małoletnich świadków. Nie oznacza to, że nie ma osób, które przesłuchują dzieci w prawidłowy sposób, korzystając ze swej wiedzy i wrażliwości. Nie ma jednak jasnych kryteriów, programu i ujednoliconego, regularnego systemu szkoleń dla tych profesjonalistów. Przepisy prawa również nie mówią nic o specjalnych kompetencjach osób odbierających zeznania od dzieci. Jeśli chodzi o miejsce przesłuchań, istnieją wskazówki i standardy, co do których można się odwołać przy organizowaniu pokoju przyjaznego dziecku, ale i tu również nie ma regulacji i wytycznych prawnych. 8 www.childunderprotection.eu

ROZDZIAŁ 1 OBECNA PRAKTYKA W TRZECH KRAJACH PARTNERSKICH

RAPORT 1.1. OPIS OBECNYCH PROCEDUR PRZESŁUCHIWANIA DZIECI W ASSEN, WILNIE I POZNANIU Pierwszym etapem prac w ramach III modułu projektu było zebranie informacji dotyczących obecnie istniejących procedur przesłuchiwania małoletnich świadków. W celu usystematyzowania procesu gromadzenia informacji, sporządzono poniższy schemat. Każdy z partnerów, odpowiadając na pytania według schematu, opracował opis aktualnego stanu dotyczącego przesłuchiwania małoletnich ofiar przemocy seksualnej. I Dziecko Schemat zagadnień do MODUŁU III Metodologia przesłuchiwania dziecka 1. Jakie kroki, czynności, środki są podejmowane w celu ułatwienia dziecku składania zeznań dotyczących przemocy seksualnej? 2. Czy dziecko jest przygotowywane do składania zeznań, w jaki sposób i przez kogo? 3. Czy dziecko może odmówić składania zeznań, w jakich sytuacjach? 4. W jakich sytuacjach dziecko może być powtórnie przesłuchane? 5. Jaka zmiana wprowadzona w Państwa mieście/kraju, w procedurze przesłuchiwania dzieci, miała szczególne znaczenie dla ochrony dziecka i zwiększenia jego komfortu w tej sytuacji? Dlaczego? II Osoby biorące udział w przesłuchaniu 1. Kto bierze udział i kto może być obecny podczas przesłuchiwania dziecka: sędzia, prokurator, protokolant, psycholog, oskarżony, adwokat, rodzic, policjant, pracownik socjalny, inni? 2. Jaka jest rola poszczególnych osób podczas przesłuchiwania dziecka? Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną 11

Kto zadaje dziecku pytania? 3. W jaki sposób jest rejestrowane przesłuchanie (protokół pisemny, nagranie audio, video) i gdzie jest przechowywane, kto ma dostęp do zeznań dziecka? 4. Czy osoby przesłuchujące małoletnich są przygotowane do tego? W jaki sposób? 5. Czy oskarżony może być obecny przy przesłuchaniu, czy ma możliwość zadawania pytań dziecku, czy i kiedy może zapoznać się z zeznaniami dziecka? 6. Kto dokonuje obdukcji lekarskiej dziecka, jeśli jest taka potrzeba? Czy jest wyznaczony do tego lekarz współpracujący z sądem? III Przebieg przesłuchania 1. Jakie dokumenty regulują procedurę przesłuchiwania małoletnich? 2. Kiedy następuje przesłuchanie dziecka, jakie czynności muszą być wykonane, zanim dojdzie do przesłuchania? 3. Kto ma możliwość zapoznania się z całą dokumentacją dotyczącą sprawy przed przesłuchaniem dziecka? 12 www.childunderprotection.eu

RAPORT I Dziecko 1. Jakie kroki, czynności, środki są podejmowane w celu ułatwienia dziecku składania zeznań dotyczących przemocy seksualnej? ASSEN WILNO POZNAŃ Przygotowanie rodziców i dziecka przez oficera śledczego z policji obyczajowej. Ulotka z fotografiami pomieszczenia i wyjaśnieniem procedury przesłuchania. Zgodnie z porządkiem prawnym, jest tylko jeden środek, który ułatwia składanie zeznań prawo do zaproszenia psychologa lub specjalisty ochrony praw dziecka do wzięcia udziału w składaniu zeznań. Rolą tych specjalistów jest: pomóc w przesłuchaniu dziecka, zgodnie z jego stopniem dojrzałości społecznej i psychologicznej. Jeśli podejrzany lub osoba reprezentująca podejrzanego są obecni podczas przesłuchania, sędzia prowadzący postępowanie przedprocesowe musi zagwarantować, że nie będą oni wywierali wpływu na świadka lub ofiarę. Zasadniczym krokiem w celu ułatwienia dziecku składania zeznań dotyczących przemocy seksualnej było wprowadzenie do Kodeksu postępowania karnego (kpk) art. 185a.* Mówi on o jednorazowym przesłuchaniu dziecka przez sąd, z udziałem biegłego psychologa. Przesłuchanie odbywa się na posiedzeniu, a więc nie na sali rozpraw. Konsekwencją tego zapisu jest tworzenie pokoi, w których dzieci są przesłuchiwane. Są to pomieszczenia ułatwiające swobodne składanie zeznań przez małoletnich świadków. Istotną rolę pełni też przygotowanie dziecka do przesłuchania. * Wybrane akty prawne dotyczące tematyki przesłuchiwania małoletnich świadków zamieszczono w Aneksie. 2. Czy dziecko jest przygotowywane do składania zeznań, w jaki sposób i przez kogo? ASSEN WILNO POZNAŃ Tak, przez oficera śledczego z policji obyczajowej, który przed przesłuchaniem wyjaśnia dziecku cel jego wizyty na policji, opisuje, co będzie się działo i ustala reguły rozmowy. Prawo nie reguluje takiej sytuacji. W praktyce, czasem psychologowie, którzy pracują z wykorzystanymi dziećmi, mogą przygotować dziecko (cel: zmniejszyć stopień drugiego urazu, jakiego doświadcza dziecko w toku procedury prawnej). Jeśli przesłuchania odbywają się w organizacji pozarządowej, ofiary mają więcej możliwości, by zapoznać się z miejscem, procedurą czy przesłuchującym przed przesłuchaniem. Coraz częściej dzieci są przygotowywane do składania zeznań, najczęściej przez psychologa. Z relacji sędziów poznańskich wynika, że doceniają oni wagę tego rodzaju przygotowania, rozumianego nie jako przygotowanie wersji zdarzenia, ustalenie zeznań, ale przygotowania polegającego na wytworzeniu atmosfery sprzyjającej przesłuchaniu, poinformowaniu w dostępny dla dziecka sposób o wadze i roli przesłuchania. 3. Czy dziecko może odmówić składania zeznań, w jakich sytuacjach? ASSEN Tak, jeśli rodzic na to nie pozwala. Odstępuje się od przesłuchania dziecka w sytuacji, gdy nie ma ono wsparcia i zgody rodzica. Składanie zeznań wbrew rodzicowi mogłoby wywołać u dziecka konflikt lojalności. Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną 13

ASSEN POZNAŃ WILNO ASSEN POZNAŃ WILNO Kodeks postępowania karnego, art. 37, część 2, przewiduje, iż śledczy przedprocesowy, prokurator lub sędzia może zwolnić osobę ze składania zeznań z powodów, które uzna za istotne. Przepis ten może mieć zastosowanie w przypadkach, gdzie pojawiają się przesłanki (ze strony psychologicznej), że istnieje niebezpieczeństwo negatywnego wpływu składania zeznań na dziecko. Rodzice nie mają prawa nie zgodzić się na przesłuchanie swojego dziecka. Jeśli rodzice próbują uniknąć stawienia się przed funkcjonariuszem policji, prokuratorem lub sędzią w postępowaniu przedprocesowym, mogą zostać wobec nich zastosowane proceduralne środki przymusu, a mianowicie nakaz przymusowego stawienia się, grzywna lub areszt maksymalnie na czas jednego miesiąca. Rodzice mają prawo odwołać się od takich decyzji do sądu. Art. 182 1 kpk mówi, że osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań, a więc jeżeli podejrzanym, oskarżonym jest osoba najbliższa dla dziecka (wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek), istnieje możliwość odmowy składania zeznań. Zgodnie z art. 182 2 kpk, prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania przysposobienia. Zgodnie z art.183 1 kpk, świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność, w tym przypadku za przestępstwo. Art. 185 kpk mówi, że można zwolnić od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba taka wnosi o zwolnienie. 4. W jakich sytuacjach dziecko może być powtórnie przesłuchane? Dziecko może być przesłuchane tylko jeden raz. Artykuł 186 Kodeksu postępowania karnego reguluje kwestię przesłuchań nieletnich ofiar i świadków podczas śledztwa przedprocesowego. Artykuł ten określa również, że świadek lub ofiara w wieku poniżej 18 lat są zwykle przesłuchiwani jeden raz. Dodatkowe przesłuchania, według prawa, są uważane jako przypadki specjalne. Nie ma szczegółowego objaśnienia takich przypadków. Teoretycznie dziecko może być przesłuchane po raz drugi ze względu na potrzeby procedury prawnej (zdarza się to, kiedy podejrzany zmienia dowody, dostarcza nowych informacji ). Sędzia, prokurator i śledczy mają prawo decydować, kiedy jest potrzebne dodatkowe przesłuchanie. Z art. 185a 1 kpk wynika, że regułą jest, iż dziecko pokrzywdzone, między innymi w sprawach dotyczących molestowania seksualnego, które w chwili przesłuchania nie ukończyło 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko raz. Ponowne przesłuchanie może mieć miejsce, gdy wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. 5. Jaka zmiana wprowadzona w Państwa mieście/kraju, w procedurze przesłuchiwania dzieci, miała szczególne znaczenie dla ochrony dziecka i zwiększenia jego komfortu w tej sytuacji? Dlaczego? Przesłuchanie odbywa się w pokoju dziennym z dziecięcymi zabawkami. Jest nagrywane elektronicznie. Prowadzący przesłuchanie może otrzymywać wskazówki z innego pokoju od oficera, który monitoruje przesłuchanie. Istotne znaczenie ma fakt, iż osoba przesłuchująca jest specjalistą. Musi ona wiedzieć, kiedy przestać zadawać pytania. Celem jest uzyskanie spontanicznej opowieści ofiary. 14 www.childunderprotection.eu

RAPORT Po przesłuchaniu dziecko może wybrać, co chce zrobić: czy iść do rodziców, zagrać w grę czy wykonać rysunek. Bardzo często dzieci wybierają wykonanie rysunku. Zależy nam na tym, żeby dziecko wyszło z uśmiechem na twarzy. WILNO POZNAŃ Jedną z zasadniczych zmian jest zmiana art. 186 Kodeksu postępowania sądowego, która wejdzie w życie 01.01.2009. Obejmuje ona następujące kwestie: Jeśli udział podejrzanego w przesłuchaniu może mieć wpływ na niepełnoletnią (poniżej 18 lat) ofiarę/świadka, sędzia w postępowaniu przedprocesowym może podjąć decyzję o niedopuszczeniu do udziału podejrzanego w przesłuchaniu. W interesie niepełnoletniej ofiary/świadka i decyzją sędziego w postępowaniu przedprocesowym, podejrzany i inni uczestnicy postępowania, za wyjątkiem psychologa lub specjalisty w zakresie ochrony praw dziecka, nie mogą być obecni w pomieszczeniu, w którym odbywa się przesłuchanie dziecka. W takich przypadkach konieczne jest nagrywanie dźwięku i obrazu z przesłuchania, a podejrzany i inni uczestnicy procedury powinni mieć możliwość oglądania i słuchania przesłuchania z innego pokoju i zadawania pytań przez sędziego w postępowaniu przedprocesowym. Jeśli nie ma możliwości zorganizowania podejrzanemu i innym uczestnikom postępowania warunków oglądania i słyszenia przesłuchania, przesłuchanie jest przeprowadzane bez ich udziału. W takich przypadkach zapis dźwięku i obrazu jest pokazywany podejrzanemu i innym uczestnikom zaraz po przesłuchaniu i mają oni prawo zadawać pytania ofierze/ świadkowi za pośrednictwem sędziego w postępowaniu przedprocesowym. Niewątpliwie szczególne znaczenie dla ochrony dziecka, zwiększenia jego komfortu podczas przesłuchania, miało wprowadzenie do Kodeksu postępowania karnego art. 185a kpk w 2003 roku, a następnie doprecyzowanie tego art. w 2005 roku. Jednokrotne przesłuchanie dziecka w przyjaznych warunkach chroni małoletniego świadka przed doświadczaniem po raz kolejny sytuacji trudnej dla niego emocjonalnie. Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną 15

II Osoby biorące udział w przesłuchaniu ASSEN POZNAŃ WILNO ASSEN 1. Kto bierze udział i kto może być obecny podczas przesłuchiwania dziecka: sędzia, prokurator, protokolant, psycholog, oskarżony, adwokat, rodzic, policjant, pracownik socjalny, inni? Specjalistą biorącym udział w przesłuchaniu dziecka jest śledczy z policji obyczajowej. W sąsiednim pokoju, gdzie można na monitorach obserwować przebieg przesłuchania, przebywa kierownik studia. Jego rola polega na technicznej obsłudze przesłuchania oraz na dawaniu wskazówek policjantowi rozmawiającemu z dzieckiem. W szczególnych przypadkach osobą obserwującą może być też psycholog. Rodzice nie są upoważnieni do obserwowania przesłuchania. Otrzymują oni krótką informację po jego zakończeniu. Prawo nie określa, jakie osoby muszą być obecne podczas przesłuchiwania dziecka; nie określa również osób, bez obecności których przesłuchanie nie mogłoby być przeprowadzone. Policjant, prokurator lub sędzia w postępowaniu przedprocesowym mają swobodę w decydowaniu, czy zaprosić przedstawiciela instytucji publicznej chroniącej prawa dzieci lub psychologa. Rodzice dziecka, przedstawiciel ofiary/świadka w wieku poniżej 18 lat mają prawo, ale nie są zobowiązani, do obecności podczas przesłuchiwania dziecka. Jednakże rodzice nieletniej ofiary mają takie prawo jedynie na mocy zarządzenia funkcjonariusza policji lub prokuratora pozwalającego im na uczestnictwo w procesie jako przedstawiciele dziecka. Funkcjonariusz policji lub prokurator ma prawo odmówić rodzicom pozwolenia na uczestnictwo w postępowaniu jako przedstawiciele dziecka, jeśli ich uczestnictwo mogłoby zagrażać interesom dziecka, wpływać na zeznania. W sytuacji nieobecności rodziców, zwykle zapraszani są przedstawiciele instytucji ochrony praw dziecka lub psychologowie. Są dwa rodzaje przesłuchań: 1. przesłuchanie przeprowadzone przez sędziego w postępowaniu przedprocesowym. 2. przesłuchanie przeprowadzone przez prokuratora lub śledczego. W pierwszym przypadku obecni są sędzia i prokurator. Sędzia w postępowaniu przedprocesowym prowadzi przesłuchanie, prokurator może również zadawać pytania. Podejrzany i jego przedstawiciele są informowani o terminie i miejscu przesłuchania. Mogą brać w nim udział, zadawać pytania po przesłuchaniu, zobaczyć protokół i wyrazić swoje komentarze. Udział w przesłuchaniu mogą wziąć psycholog i specjalista w dziedzinie ochrony praw dziecka. W drugim przypadku przesłuchanie jest prowadzone przez prokuratora lub śledczego. Sporządzany jest pisemny protokół. Z art. 185a 2 kpk wynika, że w przesłuchaniu dziecka bierze udział sędzia i psycholog. Obecny jest również protokolant, a ponadto możliwość udziału w przesłuchaniu mają: prokurator, obrońca, pełnomocnik pokrzywdzonego. W przesłuchaniu może brać udział przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje art. 51 2 kpk, jeżeli nie ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego dziecka. Jeżeli przedstawiciel ustawowy albo opiekun sam jest sprawcą czynu, to jako podejrzany czy oskarżony nie może uczestniczyć w przesłuchaniu. 2. Jaka jest rola poszczególnych osób podczas przesłuchiwania dziecka? Kto zadaje dziecku pytania? Jedyną osobą bezpośrednio obecną podczas przesłuchiwania dziecka jest specjalista śledczy z policji obyczajowej. Tak więc to on zadaje pytania dziecku. W najbliższym czasie zostanie uruchomiona możliwość wewnętrznej komunikacji między pokojem obserwacji a pokojem, w którym odbywa się przesłuchanie. 16 www.childunderprotection.eu

RAPORT WILNO POZNAŃ Dziecko jest przesłuchiwane przez sędziego (w postępowaniu przedprocesowym), prokuratora lub śledczego. Prawo nie określa dokładnej liczby osób, które muszą lub mogą przeprowadzać przesłuchanie dziecka. Zwykle jedna osoba, tj. funkcjonariusz policji, przeprowadza przesłuchanie. Jeśli funkcjonariusz policji wezwie psychologa lub przedstawiciela instytucji chroniącej prawa dzieci, prosząc ich o pomoc w przesłuchaniu dziecka, wtedy będą dwie lub trzy osoby przesłuchujące dziecko. Jeśli podczas śledztwa przedprocesowego, na wniosek przedstawiciela dziecka lub prokuratora lub obrońcy podejrzanego, przesłuchanie dziecka jest przeprowadzane przez sędziego w postępowaniu przedprocesowym, każda z osób obecnych podczas przesłuchania, tj. sędzia, prokurator, podejrzany, obrońca i przedstawiciel dziecka, ma prawo do zadawania dziecku pytań. W takich przypadkach prawo zobowiązuje sędziego do zagwarantowania, aby na nieletnią ofiarę lub świadka nie był wywierany wpływ. Biorąc pod uwagę status społeczny nieletniego i stopień jego dojrzałości psychologicznej, specjalista praw dziecka lub psycholog pomaga w przesłuchaniu nieletniego (formułuje pytania, wyjaśnia odpowiedzi dziecka i konsultuje się w sprawie metod lub długości przesłuchania). Istnieją specjalne pokoje przesłuchań dla dzieci, przygotowane w budynkach organizacji pozarządowych: pytania do dziecka będącego ofiarą zadawane są wówczas przez jedną osobę, podczas gdy inni uczestnicy postępowania zadają dziecku pytania za pośrednictwem osoby przeprowadzającej przesłuchanie. Wyrażenie psycholog pomaga w przesłuchaniu może być różnie interpretowane. Według interpretacji niektórych osób, wyrażenie to mówi, że psycholog nie powinien mieć możliwości bezpośredniej rozmowy z dzieckiem podczas przesłuchania, ponieważ powinien to robić sędzia w postępowaniu przedprocesowym, który uprzednio konsultował się z psychologiem. Jednakże w opinii większości, biorąc pod uwagę rolę sędziego w postępowaniu przedprocesowym w postępowaniu karnym, sędzia powinien jedynie zagwarantować legalność przesłuchania nieletniego, tj. powinien bezpośrednio słuchać i zapisywać oświadczenia nieletniego bez względu na fakt, kto rozmawia z dzieckiem. Przesłuchanie prowadzi sędzia. I to on zadaje pytania. Psycholog również może podczas przesłuchania zadawać pytania osobie przesłuchiwanej oraz przeformułowywać pytania sędziego, by były zrozumiałe dla pokrzywdzonego nieletniego. Pozostałe osoby biorące udział w przesłuchaniu także mają prawo do zadawania pytań, przy czym przesłuchaniem kieruje sędzia, udziela zgody na zadanie pytania, może także pytanie uchylić. Rolą psychologa, oprócz zapewnienia pokrzywdzonemu komfortu psychicznego podczas przesłuchania, jest też możliwość zwrócenia uwagi sądowi na niezbędność przeprowadzenia dodatkowych dowodów, np. badań psychologicznych, psychiatrycznych, a także wydanie opinii dla potrzeb sprawy, np. na okoliczność wiarygodności zeznań świadka itp. 3. W jaki sposób jest rejestrowane przesłuchanie (protokół pisemny, nagranie audio, video) i gdzie jest przechowywane, kto ma dostęp do zeznań dziecka? ASSEN Nagranie video i pisemny raport z przesłuchania są przechowywane w komisariacie policji. Dostęp jest możliwy za zgodą oskarżyciela publicznego. Taką decyzję może również wydać sędzia w śledztwie. Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną 17

WILNO ASSEN POZNAŃ WILNO ASSEN POZNAŃ WILNO Kodeks postępowania karnego określa, że raporty muszą być sporządzane podczas dokonywania czynności śledczych i podczas przeprowadzania przesłuchań. Można również podczas śledztwa wykonywać zdjęcia oraz dokonywać nagrań dźwięku i obrazu. Jeśli są dokonywane nagrania audio lub video z przesłuchania, raport z przesłuchania musi być sporządzony i podpisany przez osobę przeprowadzającą przesłuchanie, osobę sporządzającą, przygotowującą zapis i wszystkie osoby, które są obecne podczas przesłuchania. Zapis może również być sporządzony przez osobę, która nie przeprowadza przesłuchania. Jeśli przesłuchiwane dziecko nie potrafi czytać i podpisać zapisu, ten fakt powinien zostać odnotowany w zapisie. W praktyce zapisy przesłuchań są zwykle zapisywane w komputerze, a potem wersje drukowane są podpisywane. Jeśli podczas przesłuchania jest dokonywane nagranie video lub audio, zwykle zapis przesłuchania jest sporządzany później na podstawie nagrań i jest podpisywany przez uczestników przesłuchania, kiedy spotykają się wszyscy po raz drugi. Powinna również być dołączona informacja o tym, że podczas przesłuchania dokonywano nagrania video i audio oraz że nagranie jest dołączone w postaci cyfrowego nośnika danych i jest przechowywane w aktach sprawy. Prokurator decyduje o pozwoleniu podejrzanemu lub jego/jej przedstawicielowi na zapoznanie się z materiałem z przesłuchania. Pozwolenie takie może nie zostać wydane, jeśli mogłoby mieć negatywny wpływ na powodzenie śledztwa. Przesłuchanie rejestrowane jest w formie pisemnego protokołu. Możliwe jest też sporządzenie zapisu obrazu i dźwięku przesłuchania, o czym mówi art. 147 2 pkt 2 kpk. Do zeznań dziecka, zawartych w aktach sprawy, dostęp mogą mieć strony, pełnomocnicy, obrońcy, opiekunowie dziecka ( art. 156 1 kpk). 4. Czy osoby przesłuchujące małoletnich są przygotowane do tego? W jaki sposób? Tak, są odpowiednio wykształceni. Przechodzą kilkuletnie, stopniowe szkolenie. Na Litwie nie ma jednego i stałego systemu przygotowywania przesłuchujących. Śledczy na etapie przedprocesowym, prokuratorzy i sędziowie mają zapewnione możliwości uczestniczenia w profesjonalnych programach szkoleniowych lub poszerzają swoją wiedzę niezależnie. Szkolenia są organizowane przez organizacje pozarządowe. Osobami przesłuchującymi są sędziowie. Nie mają oni specjalnego przygotowania do przesłuchiwania małoletnich. Niektóre z osób przesłuchujących biorą udział w okazjonalnych szkoleniach. Z pewnością istnieje potrzeba systematycznego, cyklicznego podnoszenia kwalifikacji osób biorących udział w przesłuchaniach dzieci. 5. Czy oskarżony może być obecny przy przesłuchaniu, czy ma możliwość zadawania pytań dziecku, czy i kiedy może zapoznać się z zeznaniami dziecka? Oskarżony nie może być obecny przy przesłuchaniu dziecka. Pytania może zadawać tylko za pośrednictwem sędziego śledczego. Z aktami sprawy może zapoznać się oskarżony i jego adwokat przed procesem. Oskarżony ma prawo brać udział w przesłuchaniu przeprowadzanym przez sędziego w postępowaniu przedprocesowym. Oskarżony ma prawo zadawać pytania. Jeśli spotkanie dziecka i oskarżonego powoduje zagrożenie wystąpienia negatywnego wpływu na dziecko, jest kilka sposobów na uniknięcie takiego wpływu: pytania mogą być zadawane za pośrednictwem sędziego lub psychologa, jeśli bierze udział w przesłuchaniu. Od momentu, kiedy oskarżony otrzymuje raport o oskarżeniu, otrzymuje proceduralne prawo do zapoznania się z materiałem procesowym w stopniu, na jaki wyda pozwolenie prokurator. 18 www.childunderprotection.eu

RAPORT POZNAŃ Oskarżony nie może być obecny przy przesłuchaniu. Z zeznaniami dziecka może się zapoznać zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i sądowym. 6. Kto dokonuje obdukcji lekarskiej dziecka, jeśli jest taka potrzeba? Czy jest wyznaczony do tego lekarz współpracujący z sądem? ASSEN WILNO POZNAŃ Badań dokonuje ginekolog i śledczy techniczny. Jeśli jest taka potrzeba, to sąd wyznacza lekarza. Za ślady odpowiedzialny jest śledczy techniczny. Badania lekarskie są wykonywane przez ekspertów medycyny sądowej. Eksperci to osoby zarejestrowane na liście urzędowej, zatwierdzone przez ministra sprawiedliwości. Po otrzymaniu wniosku od prokuratora, sędzia w postępowaniu przedprocesowym może wydać polecenie przeprowadzenia badania lekarskiego. Obdukcji lekarskiej dziecka najczęściej dokonuje lekarz będący na liście biegłych sądowych. W praktyce nierzadko zdarza się, że obdukcji takiej dokonują również lekarze, którzy na tej liście nie znajdują się. Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną 19

III Przebieg przesłuchania 1. Jakie dokumenty regulują procedurę przesłuchiwania małoletnich? ASSEN WILNO POZNAŃ List od prokuratora generalnego. Odpowiedzialny jest oskarżyciel publiczny. Kodeks postępowania sądowego reguluje procedurę i porządek przesłuchiwania dziecka. Kodeks postępowania sądowego jest zatwierdzany i zmieniany przez Parlament Litwy. Podstawowym przepisem jest art. 185a Kodeksu postępowania karnego (kpk). Przesłuchanie protokołowane jest na piśmie, a przepisy związane z protokołami normują art. 143 155 kpk. Artykuły 177 192 kpk regulują procedurę przesłuchiwania świadków, w tym małoletnich. Ponadto, istnieje również rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 czerwca 2003 r. w sprawie rodzaju urządzeń i środków technicznych do utrwalania obrazu lub dźwięku dla celów procesowych oraz sposobów ich przechowywania, odtwarzania i kopiowania zapisów. ASSEN POZNAŃ WILNO ASSEN 2. Kiedy następuje przesłuchanie dziecka, jakie czynności muszą być wykonane, zanim dojdzie do przesłuchania? Zanim nastąpi przesłuchanie, odbywa się rozmowa z dzieckiem. Dziecko musi wiedzieć, jak przesłuchanie będzie się odbywało. Dziecko przychodzi do budynku policji z zaufaną osobą (najczęściej jest to rodzic), która towarzyszy mu przed przesłuchaniem, a podczas przesłuchania czeka na dziecko w sąsiednim pokoju. Nie ma bezwzględnych uregulowań prawnych, nakazujących, co trzeba zrobić przed przesłuchaniem dziecka. Aby zrealizować zarządzenie prawne, by przesłuchiwać dziecko tylko jeden raz, zwykle przesłuchanie dziecka jest organizowane pod koniec śledztwa (wtedy jest możliwość wyjaśnienia wszystkich czynników, które są znane z wcześniejszego postępowania sądowego). Przesłuchanie dziecka następuje w sytuacji, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa na szkodę dziecka. Sąd uzyskuje informację od prokuratora o konieczności przeprowadzenia przesłuchania dziecka. Następuje ustalenie terminu przesłuchania, które ma miejsce w czasie dyżurów, które pełnią sędziowie. Odbywa się zazwyczaj w specjalnie przeznaczonych do tego pokojach przesłuchań, najczęściej w sądzie. Zanim dojdzie do przesłuchania dziecka, czynnością niezbędną jest zgromadzenie maksymalnie kompletnego materiału dowodowego uzasadniającego popełnienie przestępstwa tak, aby ograniczyć ryzyko ponownego przesłuchania dziecka na skutek pojawienia się nowych, istotnych okoliczności wymagających wyjaśnienia. Następną czynnością jest zwrócenie się do sądu z wnioskiem o przesłuchanie dziecka w trybie art. 185a kpk oraz czynności techniczne związane z wyznaczeniem terminu, miejsca przesłuchania i wezwaniem lub powiadomieniem osób biorących udział w przesłuchaniu. 3. Kto ma możliwość zapoznania się z całą dokumentacją dotyczącą sprawy przed przesłuchaniem dziecka? Prawo do zapoznania się z dokumentacją dotyczącą sprawy przysługuje śledczemu z policji obyczajowej, specjaliście i oskarżycielowi publicznemu. 20 www.childunderprotection.eu

RAPORT POZNAŃ WILNO ASSEN POZNAŃ WILNO Teoretycznie, kiedy oskarżony otrzymuje raport o oskarżeniu, ma prawo nie przedstawiać dowodów od razu, ale poprosić o pozwolenie na zaznajomienie się z materiałem i dokumentami sprawy. W większości spraw, prokurator nie powinien pozwolić na zaznajomienie się z dokumentami postępowania przed przedstawieniem dowodów, złożeniem zeznań. Akta sprawy sądowej udostępnia się stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym (art. 156 kpk, 1 i 5). Za zgodą prokuratora akta w toku postępowania przygotowawczego mogą być, w wyjątkowych przypadkach, udostępnione innym osobom (np.biegłemu psychologowi). 4. Kto, z osób uczestniczących w przesłuchaniu, ma możliwość spotkania się z dzieckiem przed jego przesłuchaniem? Przed przesłuchaniem małoletniego może spotkać się z nim specjalista z policji obyczajowej. Każdy uczestnik postępowania ma prawo spotkać się z dzieckiem przed przesłuchaniem, za wyjątkiem podejrzanego, wobec którego zastosowano areszt tymczasowy i któremu nie wolno spotykać się z pewnymi ludźmi. Możliwość taką może mieć biegły psycholog biorący później udział w przesłuchaniu. Jest to zasadne, biorąc pod uwagę celowość przygotowania przesłuchiwanego dziecka. Możliwość taką mają również wszystkie osoby biorące udział w przesłuchaniu w trybie art. 185a kpk. Nie byłoby to jednak zasadne, ze względu na ryzyko późniejszych zarzutów wobec sędziego o braku bezstronności, czy wobec obrońcy wpływu na zeznania świadka. Oczywistym jest, że taki kontakt ma rodzic/opiekun, pod warunkiem, że nie został tymczasowo aresztowany lub nie zobowiązano go do powstrzymywania się od kontaktów z pokrzywdzonym. Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną 21

ASSEN POZNAŃ WILNO ASSEN IV Miejsce przesłuchania 1. Gdzie odbywa się przesłuchanie, czy jest specjalnie do tego wyznaczone miejsce (pokój przesłuchań), gdzie ono się znajduje przy sądzie, na policji, w siedzibie organizacji itp.? W Assen, w budynku policji znajduje się specjalny pokój living room z możliwością rejestracji wideo. Służy raczej do przesłuchiwania świadków powyżej 12 roku życia oraz dorosłych, ale jest tam również kącik zabawy dla dzieci. Pokój ten jest wyposażony w komputer i komplet mebli wypoczynkowych. Specjalistyczny pokój przesłuchań małoletnich świadków znajduje się w pobliskim Groningen. Tam przesłuchiwane są dzieci w wieku od 4 do 12 lat. Składa się z poczekalni, właściwego pokoju przesłuchań z zestawem kamer oraz pokoju technicznego, gdzie odbywa się rejestracja przebiegu przesłuchania. Prawo nie określa miejsca, gdzie należy przeprowadzać przesłuchanie dziecka podczas śledztwa przedprocesowego. Zwykle takie przesłuchania odbywają się w pomieszczeniu policji, biurze prokuratora lub w sądzie. Biorąc pod uwagę wiek dziecka, jego potrzeby rozwojowe, szczegóły sprawy itp., śledczy przedprocesowy, prokurator lub sędzia przedprocesowy mogą zdecydować o przesłuchaniu nieletniej ofiary lub świadka w specjalnych pokojach przesłuchań przygotowanych w budynkach organizacji pozarządowych. Pokoje te są wyposażone w lustro przezroczyste tylko z jednej strony (lustro fenickie) lub system konferencyjny audio-video. Przygotowywanych jest także pięć pokoi przesłuchań dziecka w komisariatach policji, w największych miastach. Przesłuchanie odbywa się w specjalnie do tego wyznaczonych miejscach w pokojach przesłuchań. W Poznaniu dwa pokoje przesłuchań znajdują się w sądach, a w czerwcu 2008 przy Terenowym Komitecie Ochrony Praw Dziecka powstał Przyjazny Pokój Przesłuchań Dzieci wyposażony w profesjonalny sprzęt audio-video umożliwiający obserwowanie przesłuchania na monitorze oraz rejestrację przebiegu przesłuchania na nośnikach elektronicznych. W sprawach nie dotyczących przemocy seksualnej lub domowej, dzieci mogą być przesłuchiwane w tzw. Niebieskich Pokojach znajdujących się w komisariatach policji. 2. Jak wyposażony jest pokój przesłuchań? elementy podstawowe, konieczne elementy dodatkowe, przydatne Pokój, w którym odbywają się przesłuchania dzieci, wygląda jak pokój dzienny z zabawkami. WILNO Pokoje przesłuchań w organizacjach pozarządowych są przygotowane tak, aby były otoczeniem przyjaznym dziecku. Nadal jednak nie ma możliwości organizowania wszystkich przesłuchań dzieci w tych specjalnych pokojach, które znajdują się tylko w największych miastach. Zatem duża część przesłuchań odbywa się w otoczeniu, które nie jest specjalnie do tego przygotowane. Podstawowe, obowiązkowe i niezbędne elementy to: a. oddzielny i zabezpieczony pokój z dobrą izolacją akustyczną b. lustro fenickie lub system konferencyjny audio-video (kamera, telewizor, nagrywarka DVD, mikrofony, słuchawki, komputer) c. umeblowanie zgodne z potrzebami dzieci w różnym wieku (proste, z przyjemnymi kolorami) 22 www.childunderprotection.eu

RAPORT d. materiały i pomoce, jakie mogą być użyte w celu uzyskania danej informacji od dziecka (ołówki, papiery, lalki, kukiełki). Przechowywane są w miejscu niewidocznym dla dziecka i używane wtedy, gdy zachodzi taka potrzeba. Dodatkowe, przydatne elementy, to ulotki informacyjne dla dziecka i jego rodziny dostępne jednak dopiero po przesłuchaniu. POZNAŃ Zgodnie ze standardami Ministerstwa Sprawiedliwości i Fundacji Dzieci Niczyje, pokój przesłuchań powinien składać się z dwóch pomieszczeń umożliwiających obserwację przesłuchania przez osoby do tego uprawnione w ten sposób, by nie zakłócać jego przebiegu ich obecnością. Podstawowym wyposażeniem pokoju przesłuchań są wygodne meble (stół i krzesła, fotele) dla dzieci młodszych i starszych oraz wystrój zapewniający poczucie bezpieczeństwa i intymności (miękka wykładzina, wygłuszone drzwi itp.). W pomieszczeniu powinno być niewiele zabawek, aby nie rozpraszać uwagi dziecka. Niezbędny jest sprzęt audio-video umożliwiający rejestrację przesłuchania. Dodatkowym, przydatnym wyposażeniem jest sprzęt umożliwiający komunikację osoby/osób obserwujących przesłuchanie z osobą bezpośrednio rozmawiającą z dzieckiem. Pokój przesłuchań w Terenowym Komitecie Ochrony Praw Dziecka spełnia powyższe warunki i organizacja ta zamierza wystąpić z wnioskiem o przyznanie Certyfikatu Przyjaznego Pokoju Przesłuchań Dzieci nadawanego przez Ministerstwo Sprawiedliwości i Fundację Dzieci Niczyje. Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną 23

V Trudności Co stanowi trudność, co wymaga zmiany, ulepszenia w zakresie przesłuchiwania małoletnich? ASSEN WILNO POZNAŃ Wyzwaniem jest znalezienie właściwej równowagi między rzeczowością przesłuchania a dobrem dziecka. W obecnej praktyce przesłuchiwania małoletnich nic nie wymaga zmiany. Istnieje tylko kilka przyjaznych dziecku, dobrze zorganizowanych pokoi przesłuchań na całej Litwie (głównie w organizacjach pozarządowych). Powinny być specjalne pokoje przesłuchań dzieci w każdej siedzibie policji, prokuratora i sądu. Przygotowywanych jest pięć nowych pokoi przesłuchań w największych miastach Litwy (przez główne komisariaty policji). Nadal nie ma jasnego zarządzenia zwierzchnika Policji (przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych) w takich sprawach, jak to, kto i jak będzie przesłuchiwał dzieci w nowo powstałych pokojach. Kiedy zmiana art. 186 Kodeksu postępowania sądowego wejdzie w życie (01.01.2009), pokoje przesłuchań powinny aktywnie działać, a dzieci/ rodzice będą mieli prawo z nich skorzystać. Nie ma jednolitego systemu przygotowywania i szkolenia osób przesłuchujących dzieci. Wprawdzie w 2005 roku nastąpiła zmiana w przepisach dotyczących art. 185a kpk, jednak zasadna byłaby kolejna zmiana umożliwiająca wydanie przez Ministra Sprawiedliwości rozporządzenia dotyczącego trybu, sposobu przesłuchania pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat. Rozporządzenie to powinno normować miejsce przesłuchania dziecka jako specjalnie do tego przeznaczone pomieszczenie, a także jego wyposażenie i sposób prowadzenia przesłuchania. Rozporządzenie takie, wydane przy udziale specjalistów, doprowadziłoby do tego, że przesłuchania odbywałyby się w warunkach jak największej ochrony pokrzywdzonych małoletnich przed ujemnymi konsekwencjami wynikającymi z przesłuchań i ujednoliciłoby takie przesłuchania w całej Polsce. Poznańscy sędziowie jako trudność podają brak należytych warunków do przesłuchiwania dzieci w pomieszczeniach znajdujących się w sądach. Z ich doświadczeń wynika, że pomieszczenia te są za małe, w związku z czym istnieją trudności z nagrywaniem przesłuchań, a sytuacje takie nie sprzyjają skupieniu dziecka, jego koncentracji i swobodzie wypowiedzi. 24 www.childunderprotection.eu

RAPORT W powyższym zestawieniu uwidaczniają się różnice i podobieństwa pomiędzy systemami funkcjonującymi w miastach partnerskich. Wszyscy rozumiemy, że przesłuchanie dziecka jest zadaniem szczególnym i potrzebuje specjalnych warunków. Procedury obowiązujące w Holandii są najbardziej jednoznaczne i zaawansowane. Systemy litewski i polski wymagają jeszcze udoskonalenia. W obu tych krajach wprowadzane są zmiany w systemie prawnym mające na celu ochronę dzieci podczas postępowania prawnego. Zmiany te dotyczą np. ograniczenia liczby przesłuchań dziecka do minimum, ograniczenia liczby osób obecnych podczas przesłuchania, rejestrowania zeznań dziecka. W polskim prawie znaczące zmiany zostały wprowadzone w 2003 roku, kiedy to wszedł w życie artykuł 185a Kodeksu postępowania karnego. Na Litwie projekt zmian jest już gotowy i wejdzie w życie 1 stycznia 2009 roku. Zgodnie z tym projektem, sędzia będzie mógł nie dopuścić do udziału podejrzanego w przesłuchaniu dziecka. Oto główne podobieństwa między procedurami obowiązującymi w Assen, Wilnie i Poznaniu, przy czym w Assen poniższe kwestie są powszechne stosowane i uregulowane przez prawo, a w Wilnie i Poznaniu tylko niektóre są uregulowane prawnie, a inne są rekomendowane: Przesłuchanie dziecka odbywa się jednorazowo, Miejscem przesłuchania są przyjazne pokoje, specjalnie przystosowane do potrzeb dziecka, Dziecko jest przepytywane przez jedną osobę, Zeznania dziecka są nagrywane, Poniżej wymieniono główne różnice pomiędzy procedurami: Wiek dzieci objętych specjalną ochroną podczas przesłuchań Assen między 4 12 rokiem życia Wilno poniżej 18 roku życia Poznań poniżej 15 roku życia Obecność psychologa podczas przesłuchania dziecka na Litwie jest to możliwe, lecz nie obowiązkowe w Polsce obowiązkowe, regulowane przez prawo w Holandii psycholog jest proszony o opinię tylko w szczególnych okolicznościach Regulacje prawne dotyczące przesłuchiwania dzieci na Litwie nie ma jasnych przepisów w kwestiach dotyczących procedury przesłuchiwania dzieci (kto i w jaki sposób) w nowo powstających pokojach przesłuchań (1 stycznia 2009 r. wejdzie w życie nowa regulacja prawna) Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną 25

w Polsce istnieją wytyczne zawarte w dokumencie prawnym, lecz nie są one precyzyjne i procedura ta nie ma jeszcze długiej tradycji (od 2003 r.) w Assen istnieją dokładne wytyczne dla oficerów prowadzących przesłuchanie dziecka; sporządzono szczegółowe pytania, które są bardzo pomocne dla policjanta. W rozdziale 2.1. przedstawiamy wytyczne, jakimi dysponuje oficer policji obyczajowej w Assen, który jest specjalistą w zakresie przesłuchiwania małoletnich oraz osób niepełnosprawnych umysłowo. W ramach zbierania informacji dotyczących funkcjonowania procedur związanych z przesłuchiwaniem małoletnich na terenie Poznania, skonstruowano i przeprowadzono minikwestionariusz wśród poznańskich sędziów, prokuratorów i psychologów, a więc osób, które są bezpośrednio angażowane w proces przesłuchiwania dzieci, które doświadczyły przemocy seksualnej. Poniżej prezentujemy pytania zawarte w kwestionariuszu oraz podsumowanie uzyskanych wyników. Podsumowanie ankiet wypełnionych przez poznańskich sędziów, prokuratorów oraz biegłych psychologów 1. Jaka jest Twoja rola w przesłuchaniu (sędzia, prokurator, biegły psycholog)? Liczba wypełnionych ankiet: biegli psycholodzy 6 prokuratorzy 10 sędziowie 19 2. Gdzie, według Twojego doświadczenia, najczęściej odbywają się przesłuchania dziecka (w pokoju przesłuchań w sądzie, w tzw. niebieskim pokoju na policji, w siedzibie TKOPD, w innym miejscu, w jakim)? Jako miejsce, w którym przesłuchania dziecka odbywają się najczęściej, ankietowane grupy zgodnie wskazują na policyjny Niebieski Pokój lub pokój przesłuchań w sądzie. 3. Kto, Twoim zdaniem, powinien rozmawiać z dzieckiem podczas przesłuchania sędzia, prokurator czy psycholog? Dlaczego? Jeśli chodzi o osobę, która powinna bezpośrednio przesłuchiwać dziecko, ankietowani zgodnie twierdzą, że powinien nią być biegły psycholog, ze względu na jego przygotowanie merytoryczne. Niekiedy wskazują najwyższą aktywność psychologa, z mniejszym zaangażowaniem pozostałych osób, tj. sędziego i prokuratora. 26 www.childunderprotection.eu

RAPORT 4. Co, Twoim zdaniem, jest najważniejsze w wyposażeniu pokoju przesłuchań? W kwestii wyposażenia pokoju, w którym odbywa się przesłuchanie, większość badanych zgodnie zwraca uwagę na konieczność urządzenia go w sposób stwarzający przyjazną atmosferę (kolorystyka, meble). Wymieniają także niezbędne akcesoria, jakimi są artykuły piśmienne, czy zabawki. Jeśli chodzi o sprzęt audiowizualny do rejestracji przesłuchania, czynnik ten jako niezbędny wymienia 50% psychologów, 30% prokuratorów i zaledwie 16% ankietowanych sędziów. 5. Czy uważasz, że biegły psycholog powinien spotkać się z dzieckiem przed właściwym przesłuchaniem? Dlaczego? Jeśli chodzi o kontakt biegłego psychologa z dzieckiem przed przesłuchaniem, widoczne są różnice w przekonaniach pomiędzy psychologami i prokuratorami, których zdanie jest zbliżone, a grupą sędziów. Wszyscy ankietowani psychologowie uznali taki kontakt za niezbędny dla przygotowania dziecka do procedury przesłuchania, oceny jego stopnia rozwoju i stanu emocjonalnego. Prokuratorzy, obok powyższych uzasadnień takiego spotkania, wymieniali także możliwość obniżenia napięcia u dziecka i wzrostu jego zaufania do osób przesłuchujących. Spośród ankietowanych sędziów, pozytywnie za kontaktem dziecka z biegłym przed przesłuchaniem opowiedziało się 63%. Aż 26% sędziów miało do niego negatywny stosunek, uznając za niewskazany. Grupa ta była zdania, że psycholog może mieć wpływ sugerujący na dziecko, co uwidoczni się w odpowiedziach na pytania przesłuchujących i może spowodować zamknięcie się dziecka w sobie. Pozostali sędziowie nie wyrazili w tej kwestii zdania. 6. Czy uważasz, że biegły psycholog powinien mieć dostęp do akt sprawy przed właściwym przesłuchaniem? Dlaczego? W kwestii zapoznawania się biegłego psychologa z aktami sprawy przed przesłuchaniem, o konieczności takiego działania jest przekonanych 100% ankietowanych psychologów. Argumentują swoje zdanie ułatwieniem trafnego konstruowania pytań, poznaniem istoty sprawy. Podobną opinię wyraża 80% prokuratorów, a także 79% sędziów. Pozostałe 21% sędziów ma odmienne zdanie, obawiając się braku obiektywizmu u psychologów po zapoznaniu z aktami, co w konsekwencji może wpłynąć na zniekształcenie zeznań dziecka. Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną 27

7. Co sądzisz o obecnej praktyce, według której inny sędzia prowadzi przesłuchanie dziecka, a inny jest potem odpowiedzialny za dalsze prowadzenie sprawy karnej? Ocena obecnej praktyki, zgodnie z którą inny sędzia prowadzi przesłuchanie, inny sprawę, była jednoznacznie negatywna w grupie biegłych psychologów. Wśród prokuratorów, 60% ocenia ją negatywnie i dostrzega potrzebę jej zmiany. Spośród sędziów 42% opowiada się za jej zmianą, natomiast 32% za jej kontynuacją, argumentując swoje zdanie zasadą zachowania obiektywności w pracy sędziów i niedogodnościami technicznymi, związanymi z ewentualną zmianą takiego sposobu prowadzenia sprawy. Pozostali sędziowie nie wyrazili opinii. 8. Co sądzisz o utworzeniu zespołów składających się z sędziów, prokuratorów i biegłych psychologów? Profesjonaliści ci byliby przygotowani do przesłuchiwania małoletnich ofiar wykorzystywania seksualnego i współpracowaliby ze sobą. Jeśli chodzi o propozycję powołania profesjonalnych zespołów, których istotą byłoby to, że wchodzące w ich skład osoby (sędziowie, prokuratorzy i psychologowie) byłyby merytorycznie przygotowane do przesłuchiwania dzieci, pozytywnie ustosunkowuje się 100% psychologów. W grupie prokuratorów 80% uważa go za zasadny i pożądany, pozostałe 20% natomiast zdanie ma odmienne, co argumentuje aktualnym prowadzeniem przesłuchań w sposób profesjonalny i właściwy. Spośród sędziów 53% pozytywnie ustosunkowuje się do pomysłu, tym samym uznając profesjonalne przygotowanie do prowadzenia tego typu spraw za niezbędne. 32% spośród nich ma negatywny stosunek do powołania zespołów, uważając je za zbędne. 9. Co ma szczególne znaczenie dla ochrony dziecka przesłuchiwanego i zwiększenia jego komfortu w tej sytuacji? Dlaczego? W kwestii ochrony dziecka podczas przesłuchania, wszyscy ankietowani za najważniejsze uznają stworzenie dziecku bezpiecznej atmosfery, umożliwiającej zwiększenie komfortu psychicznego. Odpowiedzi każdej z grup mniej więcej pokrywają się, a charakteryzując bezpieczną atmosferę wskazują na: jednorazowość przesłuchania, dobrą rejestrację przesłuchania, kwalifikacje przesłuchujących, ochronę dziecka przed wpływem podejrzanego, tą samą płeć osoby przesłuchującej i dziecka, obecność bliskiej osoby, brak wzbudzania w dziecku poczucia winy, zmniejszenie liczby osób obecnych przy przesłuchaniu, możliwość odmowy zeznań. 10. Czy uważasz, że słuszne byłoby, aby art.185a kpk. dotyczył osób do 18 roku życia? Dlaczego? 28 www.childunderprotection.eu

RAPORT Odpowiedzi na pytanie o słuszność zmiany art. 185a kpk. (osoby do 18 r. ż.), znacznie różnią się w ankietowanych grupach. Wszyscy ankietowani psycholodzy opowiedzieli się za słusznością rozszerzenia ochrony. Prokuratorzy natomiast w 90% i sędziowie w 74% uznali tę propozycję za nieuzasadnioną. 11. Co stanowi trudność, co wymaga zmiany, ulepszenia w zakresie przesłuchiwania dzieci w sprawach dotyczących wykorzystywania seksualnego? Jako trudność badane grupy określiły brak profesjonalnego przygotowania i wiedzy osób przesłuchujących (z zakresu psychologii rozwojowej dziecka oraz strategii zadawania pytań dziecku, które doznało przemocy). Znacznie jednak różniły się w częstotliwości udzielania tej odpowiedzi. I tak biegli aż w 67%, prokuratorzy i sędziowie kolejno w 10 i 11%. Problem z rejestracją audiowizualną przesłuchania (polegający na braku funkcjonowania tej zasady lub złą rejestracją) dostrzega 17% biegłych psychologów, 20% prokuratorów i 21% sędziów. Udzielono także takich informacji dotyczących trudności, jak: zbyt duża liczba osób obecnych przy przesłuchaniu, trudność w koordynowaniu działań prokuratora, sądu i psychologa, źle przygotowane pokoje, zbyt długie zwlekanie z przesłuchaniem od zdarzenia, problemy z oceną wiarygodności zeznań (sędziowie). 12. Proszę o inne uwagi dotyczące procedury przesłuchiwania dzieci wykorzystanych seksualnie. Ankietowani udzielili kilku uwag, co do procedury przesłuchań. Największą wrażliwość na potrzeby i możliwości rozwojowe małoletnich świadków wykazują biegli psycholodzy. Dostrzegają oni wagę i potrzebę posiadania profesjonalnej wiedzy związanej z funkcjonowaniem psychicznym i specyfiką dziecka wśród osób zaangażowanych w jego przesłuchanie. Pojawiły się propozycje konsultacji przez sędziego warunków przesłuchania z biegłym, prowadzenie zajęć psychoedukacyjnych na temat procedury przesłuchiwania w szkołach, umożliwienie drugiego przesłuchania przy bierności dziecka w pierwszym. Prokuratorzy zauważyli potrzebę zwiększenia obsad prokuratorskich do tego typu spraw. Ich zdaniem podczas jednokrotnego przesłuchania dziecka nie zawsze udaje się precyzyjnie określić okoliczności zdarzenia, które jest przedmiotem sprawy. Sędziowie nie wskazywali na konieczność nagrywania przebiegu przesłuchania. Z drugiej strony, zwrócili uwagę na wagę niwelowania problemów związanych ze sprzętem rejestrującym. Ponadto, w ich odczuciu psycholog nie powinien uprzedzać dziecka o tym, co się wydarzy, gdyż moc decydowania w tej sprawie ma organ prowadzący. Posłuchaj mnie dziecko dotknięte przemocą pod specjalną ochroną 29