Wirtualny Sztetl - Muzeum Historii Żydów Polskich www.sztetl.org.pl
Synagogi na ziemiach polskich www.sztetl.org.pl
Wstęp Przed wybuchem II wojny światowej Polskę zamieszkiwało ponad 3 mln Żydów. (Według Narodowego Spisu Ludności z 1931 r., bazującego na deklaracji wyznawanej religii 3 113 933 osób). Stanowiło to prawie 10% ogółu wyznań. Wraz z prześladowaniem, w końcu zaś zagładą Żydów przez władze III Rzeszy, zniszczono również wszelkie obiekty związane z ich kulturą i religią. Palono synagogi, szkoły, dewastowano cmentarze. Zamordowano miliony osób i zniszczono większość śladów ich życia. Żydzi w Lublinie
Również po wojnie z wielu przyczyn nie odrestaurowano tego, co być może dało się jeszcze odrestaurować. Ogołacanie ze śladów obecności Żydów na ziemiach polskich trwało jeszcze wiele lat. Rozbierano resztki budynków, zdarzały się grabieże pozostałego mienia. Oczywiście nie brak również pozytywnych przykładów na działalność związaną z ochroną zabytków. Powstały liczne fundacje, stowarzyszenia, które zajmują się pozyskiwaniem środków oraz opieką i renowacją. Nie da się dzisiaj określić dokładnej liczby obiektów związanych z Żydami w przedwojennej Polsce. Z pewnością było ich tysiące, ponieważ każda gmina potrzebowała ich Synagoga w Kępnie, fot. Yarek Shalom do swojego prawidłowego funkcjonowania.
Po dzień dzisiejszy odnaleźć możemy nowe nieznane ślady po obecności Żydów w miejscach naszego zamieszkania. To od nas zależy, czy pamięć o przeszłości przetrwa do następnych lat. Warto więc szukać, zadawać pytania, może się bowiem okazać, że dzięki nam przywrócona zostanie pamięć o czymś, co już dawno zostało przez innych zapomniane. Wnętrze synagogi w Bobowej, fot. A.Olej-Kobus/K.KobusTRAVELPHOTO
Synagoga Synagoga to żydowski dom modlitwy. Nazwa pochodzi od greckiego słowa synagoge, oznaczającego zgromadzenie. W przypadku Żydów postępowych mamy również do czynienia z określeniem tempel. W języku polskim rozpowszechniło się pojęcie bożnicy lub bóżnicy (od słowa: Bóg). Synagoga była bowiem miejscem odprawiania nabożeństw, ale również, miejscem zebrań, studiów na Torą i Talmudem. Synagoga w Sierpcu
Powstając w różnych krajach i epokach, synagogi przejmowały style architektoniczne czasów w jakich zostały wnoszone. Budowę synagogi regulowały przepisy Talmudu oraz szereg praw narzuconych przez państwo, w którym mieszkała dana społeczność żydowska. Talmud nakazywał by wierni podczas modlitwy kierowali się w stronę wschodnią ku Jerozolimie. Z łac. oriens wschód dlatego też synagogi nazywa się orientowanymi. Synagoga w Częstochowie
Ponadto dach synagogi górować miał nad innymi budynkami, a ona sama stać miała w pobliżu płynącej wody. Starano się o wzniesienie jej w centrum miasta, wsi, dzielnicy, z uwagi na bezpieczeństwo, a także z powodu przepisów religijnych, które ograniczały swobodne przemieszczanie się w świąteczne dni, poza ustalonymi odległościami. Synagoga w Łęcznej, fot. A.Olej-Kobus/K.Kobus-TRAVELPHOTO
Wnętrze synagogi Aron ha-kodesz Najważniejszym miejsce w sali głównej jest aron ha-kodesz (z hebr. święta szafa). Jest to szafa ołtarzowa, czyli drewniana, odpowiednio dekorowana skrzynia. Umieszczona jest pośrodku, w głębi ściany wschodniej. Służy do przechowywania rodału zwojów ręcznie pisanego tekstu Pięcioksięgu. Swoim wyglądem nawiązuje do Arki Przymierza, w której w Świątyni Jerozolimskiej zamknięte były tablice z dziesięciorgiem przykazań. O wadze miejsca, w którym znajduje się Tora przypominają chroniące zwoje zamykane drzwiczki, nad którymi pali się lampka (z hebr. ner tamid wieczne światło). Synagoga w Łodzi, fot. Izrael Badacz
Skrzynię osłania również parochet (z hebr. zasłona). Jest to bogato zdobiona, zazwyczaj aksamitna kotara. W Świątyni Jerozolimskiej oddzielała ona miejsce Święte Świętych od Arki Przymierza. Składa się ona z centralnego kawałka materiału zwanego lustrem, zdobionego haftem, często w kolorze złotym, przedstawiającym koronę Tory, gwiazdę Dawida lub lwy podtrzymujące tablice dekalogu. Na niektóre święta wiesza się odświętną kotarę w innym kolorze. Górna część aron ha-kodesz przykryta jest kaporetem (hebr. zasłona) lambrekinem z tego samego materiału, z którego wykonano parochet. Wielka Synagoga w Tykocinie, fot. K. Bielawski
Zwoje Tory czyli Pięcioksięgu podstawowej części hebrajskiego kanonu Pisma Świętego, spoczywające w aron ha-kodesz spisane są na pergaminie, nawinięte na wałki i ubrane w tzw. sukienkę (meil). Na powierzchni sukienki zawiesza się metalową tarczę (tas) oraz wskaźnik (jad) do odczytania wersetów. Umieszcza się także dzwonki, na których odgłos rozlegający się przy wyjmowaniu Tory z aron ha-kodesz, wierni w synagodze powstają z miejsc. Tora, Grybów, fot. M. Kamińska, A. Pawłowska
Synagoga w Nowym Korczynie, fot. M. Płoszaj Synagoga we Włodawie, fot. M. Krajewska
Zwój Tory i sukienka na Torę, fot.h. Marcinkowska
Tas, fot. H. Marcinkowska Jad, fot. W. Bałabański
Bima W centrum synagogi znajduje się bima (hebr. podwyższenie). Jest to podium z pulpitem służące jako mównica, miejsce do prowadzenia modłów i odczytywanie Pisma Świętego. Przyjmuje najczęściej formę ośmiobocznej, lub czworobocznej (rzadziej okrągłej) altany estrady z balustradą. Prowadzi do niej jedno, bądź dwa wejścia. Synagoga w Gwoźdźcu
Wnętrze synagogi w Kępnie, Muzeum Ziemi Kępińskiej
Wnętrze synagogi w Tykocinie, fot. A.Olej Kobus/K.Kobus-TRAVELPHOTO
Na podwyższeniu umieszczony jest stół pod zwoje Tory. Dokoła niego jest tyle miejsca, by zmieścić czteroosobową asystę pomagającą w odczytaniu, a także miejsce dla osoby ubierającej i rozbierającej Torę z jej stroju. Balustrada zakończona jest baldachimem lub symbolizującym go ażurowym stelażem. W Polsce dużą popularność zyskały bimy łączące baldachim nad bimą ze sklepieniem synagogi. Synagoga w Łańcucie, fot. M. Krajewska
Wnętrze synagogi w Tykocinie, fot. K. Bielawski Wnętrze Synagogi Starej w Krakowie, fot. E. Dyan
Babiniec Babiniec to też nazwa wydzielonej części synagogi, przeznaczonej dla kobiet. Według biblijnego opisu Świątyni, wydzielono w niej osoby Dziedziniec Kobiet. Oddzielne pomieszczenie służyć miało skupieniu na modlitwie. Twierdzono bowiem, że kobiety mogą rozpraszać mężczyzn swoją obecnością. Babiniec był salą nad przedsionkiem lub galerią wzdłuż ścian. Czasami dobudowywano go obok sali głównej, a w ścianie między salą męską a nim, robiono otwory, przez które kobiety mogły przysłuchiwać się modlitwom. Synagoga Nożyków w Warszawie, fot. Yarek Shalom
Wnętrze synagogi w Łodzi, fot. Izrael Badacz
Zdobienia synagog i symbolika Sala główna w synagogach była niejednokrotnie bardzo bogato zdobiona. Jest to cecha charakterystyczna dla bożnic polskich. Należy pamiętać, że prawo żydowskie zabrania przedstawiania Boga, a także jakichkolwiek postaci ludzkich. Związane jest to z interpretacją słów, jakie Bóg wypowiedzieć miał do Mojżesza (Wj 20, 4; por. Pwt 5, 8): Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią. Wnętrze synagogi w Tykocinie, fot. K. Bielawski
Zamiast obrazów przedstawiających Boga, w zdobieniach pojawiają się więc m.in. symbole takie jak: Menora siedmioramienny świecznik. Według tradycji symbolizuje on krzew gorejący, który zobaczył Mojżesz na górze Synaj. Cały kształt Menory jest uproszczoną formą drzewa, gdzie od trzonu, czyli pnia odchodzą rozgałęzienia. Witraże przedstawiające menory, Synagoga Tempel w Krakowie, fot. E. Dyan
Menora w kościele w Nadarzynie, fot. K. Bielawski Menora. Judaika w Żydowskim Instytucie Historycznym im. E. Ringelbluma w Warszawie, fot. K. Bielawski
Gwiazda sześcioramienna (zwana Gwiazdą Dawida) Ma znaczenie symboliczne. Według tradycji Magen Dawid, czyli dosłownie tarcza Dawida była symbolem noszonym przez żołnierzy króla Dawida na tarczach, w celu zapewnienia sobie Bożej ochrony. Gwiazda Dawida na ul. Staromiejskiej w Białogardzie, fot. D. Przybyliński
Synagoga Izaaka w Krakowie, fot. M. Płoszaj Gwiazda Dawida na pulpicie w Synagodze Nożyków w Warszawie, fot. K. Bielawski
Dwie kolumny stojące według podań u wejścia do Świątyni. Tablice dekalogu symbol dziesięciu przykazań otrzymanych od Boga przez Mojżesza oraz symbol prawa. Korona symbol Tory oraz władzy i królestwa. Wizerunek tablic. Synagoga w Kraśniku, fot. Yarek Shalom
Synagoga w Kraśniku, fot. Yarek Shalom Tablice dekalogu, synagoga w Nowym Korczynie, fot. M. Płoszaj
Dłonie w geście błogosławieństwa stykające się kciukami i palcami wskazującymi o dwóch ostatnich palcach odchylonych. Symbol kapłaństwa. Jeleń symbol pragnienia Boga i dążności ku niemu. Orzeł symbol opiekuńczej mocy Boga, powagi i potęgi miłości. Bywa ukazany z rozpostartymi Synagoga w Kraśniku, fot. Yarek Shalom skrzydłami, osłaniającymi tablice przymierza, Torę, księgi, świeczniki.
Synagoga w Kraśniku, fot. Yarek Shalom Symbol błogosławiących dłoni. Kirkut w Szczytnie, fot. J. Łapo
Lew symbol wielkości, królestwa. Znak największego z plemion izraelskich Judy. Często przedstawiane parami, podtrzymujące Torę, Tarczę lub inny emblemat. Lampart symbol odwagi. Bardzo często przedstawiano obrazy czterech zwierząt, wraz z zapisanym cytatem z Miszny: Bądź śmiały jak lampart, lekki jak orzeł, rączy jak jeleń, a silny jak lew. Świecznik z dwoma lwami. Judaika w Kamienicy Celejowskiej, Kazimierz Dolny, fot. K. Bielawski
Synagoga w Bychawie, fot. Yarek Shalom
Znaki zodiaku Znaki zodiaku ilustracja kalendarza księżycowego, na podstawie którego wyznacza się żydowskie święta. byk Szor Ha-Bor symbol czasów mesjańskich. symbol opieki Boga. Baranek Wąż nie ma jednoznacznej symboliki. Bywa nawiązaniem do postaci Lewiatana, którego Synagoga w Strzyżowie, fot. A. Potocki mięso spożywane ma być na uczcie po przyjściu Mesjasza w świecie przyszłym. W tym rozumieniu oznacza czasy ostateczne i odkupienie
symbol skromności. Zając Jednorożec symbol wywyższenia duszy przez Torę. Gołąb symbol pokoju i zgody. Przedstawiany bywa z gałązką oliwną w dziobie, jako nawiązanie do ptaka zwiastującego koniec potopu Noemu i jego rodzinie. Pelikan symbol poświęcenia. Bociany symbol m.in. pobożności. Zdobienia w synagodze w Łańcucie, fot. M. Krajewska
Owoc granatu znak bożego błogosławieństwa. Winorośl symbol płodności, bogactwa, Mesjasza. Palma symbol odkupienia. Szofar róg barani, w który dmie się na Rosz Haszana (Nowy Rok) symbol nadejścia Mesjasza i zmartwychwstania. Zdobienia we Włodawie, fot. E. Dyan
Jerozolima z odbudowaną świątynią symbol przyjścia Mesjasza. Wieża Babel symbol wygnania z Jerozolimy. Drzewo z zawieszonymi instrumentami symbol wygnania z Jerozolimy, w myśl fragmentu Psalmu 137: Nad rzekami Babilonu siedzieliśmy i płakali wspominając Syjon. Na topolach tamtej krainy zawiesiliśmy nasze harfy.. Jerozolima na zdobieniach w synagodze w Kraśniku, fot. Yarek Shalom
W wystroju synagogi dużą wagę przywiązywano również do pięknych form przedmiotów związanych z religią. Menory, lampki chanukowe itp. wykonywano ze złota, srebra i mosiądzu. Parochety, baldachimy bogato haftowano. Kieliszki kidduszowe, Pińczów, fot W. Bałabański Lampka chanukowa, kieliszki kidduszowe, Lubaczów
Synagogi reformowane Rozwój idei żydowskiego oświecenia (haskali) i reforma judaizmu, która miejsce na początku XIX w. miała wpływ na zmiany sprawowania kultu oraz ukształtowanie synagog. Synagogi zwane z języka niemieckiego tempel czyli świątynia, zakładali Żydzi postępowi, oddalający się od ruchu tradycyjnego. Synagoga Tempel w Czerniowcach
Tempel przypominały swoją architekturą i wystrojem wnętrza kościoły protestanckie. Bywały trójnawowe. Niektóre z nich wieńczyła kopuła. W części z nich instalowano organy, których używano podczas liturgii. Na wschodniej ścianie obok aron ha-kodesz ustawiano bimę. Tworzyło to kompozycję na całej ścianie niczym ściana ołtarzowa w kościołach. Instalowano stałe ławki. Przy budowie nowych synagog wzięto pod uwagę potrzebę pomieszczeń pomocniczych. Znalazły się tam więc miejsca na gabinety rabina, pokoje przeznaczone do ceremonii zaślubin, mniejsze sale modlitewne, klasy itp. Synagoga Tempel w Krakowie, fot. D. Przybyliński
Znani architekci tworzący synagogi Aż do XIX w. nazwiska architektów synagog poza nielicznymi wyjątkami nie były znane. W zasadzie dopiero od tego okresu ich twórcy zyskiwali sobie należytą sławę. Spośród działających w Polsce należy zapamiętać m.in.: Henryka Marconiego (Łomża 1835, Warszawa po 1842), Leandra Marconiego(1875-1878 Warszawa), Ignacego Hercoka (1860-1862 Kraków), Józefa Grzegorza Lessla (1836 Warszawa Wielka Synagoga na Tłomackiem w Warszawie Praga), Władysława Ekielskiego (Tarnów 1909), Maurycego Grodzieńskiego (1922 Warszawa).
Bibliografia: S. Bronsztejn, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym: studium statystyczne, Wrocław Warszawa Kraków1963. P. Buchard, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990. A. Cała, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Warszawa 2000. A. Dylewski, Śladami Żydów polskich. Przewodnik ilustrowany, Bielsko-Biała 2002. Izrael serwis poświęcony Izraelowi i narodowi żydowskiemu, dostęp on-line na: http://izrael.badascz.org [25 II 2010]. M., K. Piechotkowie, Bramy nieba: bożnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa 1999. Synagogi. Architektura żydowskiej modlitwy i tradycji, cykl Żydzi polscy, Rzeczpospolita, nr 34, 2 XII 2008. W. Tyloch, Judaizm, Warszawa 1987. B. Żbikowski, Żydzi, Wrocław 2004.
Grupa TP największa grupa telekomunikacyjna w Europie Środkowej jest Głównym Partnerem portalu internetowego Wirtualny Sztetl.