Wirtualny Sztetl - Muzeum Historii Żydów Polskich.

Transkrypt

1 Wirtualny Sztetl - Muzeum Historii Żydów Polskich

2

3 Wstęp Przed wybuchem II wojny światowej Polskę zamieszkiwało ponad 3 mln Żydów. (Według Narodowego Spisu Ludności z 1931 r., bazującego na deklaracji wyznawanej religii osób). Stanowiło to prawie 10% ogółu wyznań. Wraz z prześladowaniem, w końcu zaś zagładą Żydów przez władze III Rzeszy, zniszczono również wszelkie obiekty związane z ich kulturą i religią. Palono synagogi, szkoły, dewastowano cmentarze. Zamordowano miliony osób i zniszczono większość śladów ich życia. Żydzi w Lublinie

4 Również po wojnie z wielu przyczyn nie odrestaurowano tego, co być może dało się jeszcze odrestaurować. Ogołacanie ze śladów obecności Żydów na ziemiach polskich trwało jeszcze wiele lat. Rozbierano resztki budynków, zdarzały się grabieże pozostałego mienia. Oczywiście nie brak również pozytywnych przykładów na działalność związaną z ochroną zabytków. Powstały liczne fundacje, stowarzyszenia, które zajmują się pozyskiwaniem środków oraz opieką i renowacją. Nie da się dzisiaj określić dokładnej liczby obiektów związanych z Żydami w przedwojennej Polsce. Z pewnością było ich tysiące, ponieważ każda gmina potrzebowała ich Synagoga w Kępnie, fot. Yarek Shalom do swojego prawidłowego funkcjonowania.

5 Według raportu instytucji zajmujących się inwentaryzacją obiektów pożydowskich, zachowało się ok. 300 budynków synagog znajdujących się w granicach dzisiejszej Polski (oczywiście w stanie wymagającym remontu, bez wyposażenia). Spis nie objął jednak szkół talmudycznych i małych domów modlitwy. Po dzień dzisiejszy odnaleźć możemy nowe nieznane ślady po obecności Żydów w miejscach naszego zamieszkania. To od nas zależy, czy pamięć o przeszłości przetrwa do następnych lat. Warto więc szukać, zadawać pytania, może się bowiem okazać, że dzięki nam przywrócona zostanie pamięć o czymś, co już dawno zostało przez innych Wnętrze synagogi w Bobowej, fot. A.Olej-Kobus/K.KobusTRAVELPHOTO zapomniane.

6 Synagoga Synagoga to żydowski dom modlitwy. Nazwa pochodzi od greckiego słowa synagoge, oznaczającego zgromadzenie. Zamiennie ze słowem synagoga posługiwać można się również innymi terminami, jak: pochodzący z hebrajskiego Bejt knesset (dom zgromadzenia), Bejt Midrasz (dom nauki), Bejt Tefila (dom modlitwy), określenie z języka jidysz szul (szkoła), dawnszul (szkoła modlitwy) bądź sinagoge. W przypadku Żydów postępowych mamy również do czynienia z określeniem tempel. W języku polskim rozpowszechniło się Synagoga w Sierpcu pojęcie bożnicy lub bóżnicy (od słowa: Bóg).

7 Tak duża ilość określeń wskazuje na to, jak wiele funkcji pełnił ten budynek. Synagoga była bowiem miejscem odprawiania nabożeństw, ale również siedzibą kahału, miejscem zebrań, studiów na Torą i Talmudem. Mimo ważnej funkcji innych obiektów związanych z religią i życiem społecznym, takich jak: jesziwy (szkoły religijne), chedery, mykwy (łaźnie rytualne), jatki (rzeźnie), domy kahalne, kirkuty (cmentarze), domy przedpogrzebowe, z pewnością to właśnie synagoga była sercem całej gminy żydowskiej. Synagoga w Łaszczowie, fot. Yarek Shalom

8 Powstając w różnych krajach i epokach, synagogi przejmowały style architektoniczne czasów w jakich zostały wnoszone. Budowę synagogi regulowały przepisy Talmudu oraz szereg praw narzuconych przez państwo, w którym mieszkała dana społeczność żydowska. Talmud nakazywał by wierni podczas modlitwy kierowali się w stronę wschodnią ku Jerozolimie. Z łac. oriens wschód dlatego też synagogi nazywa się orientowanymi. Synagoga w Częstochowie

9 Ponadto dach synagogi górować miał nad innymi budynkami, a ona sama stać miała w pobliżu płynącej wody. Z uwagi na zakazy wydawane przez władze sprowadzało się to jednak jedynie do wyróżnienia jej spośród innych budowli. Starano się o wzniesienie jej w centrum miasta, wsi, dzielnicy, z uwagi na bezpieczeństwo, a także z powodu przepisów religijnych, które ograniczały swobodne przemieszczanie się w świąteczne dni, poza ustalonymi odległościami. W większych gminach żydowskich niejednokrotnie znajdowała się główna synagoga zwana często wielką oraz mniejsze synagogi filialne. Oprócz nich istniały również niewielkie bożnice prywatne, mieszczące się domach prywatnych, Synagoga w Łęcznej, fot. A.Olej-Kobus/K.Kobus-TRAVELPHOTO mieszkaniach.

10 Na ziemiach polskich zwano je z języka jidysz sztibl, sztibł lub sztybel (pokoik). Pomieszczenia w domach wykorzystywane były również w gminach, które nie były na tyle bogate, by wznieść synagogę jako oddzielny budynek. Synagoga w Oświęcimiu, A.Olej-Kobus/K.Kobus-TRAVELPHOTO

11 W Polsce np. od 1267 r. (synod wrocławski) do I rozbioru Polski (1772 r.) gminy żydowskie musiały uzyskać zgodę na budowę synagogi od lokalnego biskupa. Istniał również zakaz budowania synagog w bliskiej odległości od kościoła. Nie mogły być one wyższe od świątyń chrześcijańskich, nie mogły również posiadać wież. Chcąc stworzyć wrażenie wielkości i w pewien sposób podnieść sufit bożnicy, często obniżano poziom posadzki, tak, że do synagogi wschodziło się w dół po schodkach. Dzięki czemu w stosunkowo niewysokich budynkach uzyskiwano wysokie sale modlitewne. Najczęściej w okolicy synagogi umiejscawiano wspomniane już inne instytucje gminy. Synagoga na warszawskiej Pradze

12 Jak już wspomniano, styl architektoniczny synagogi oraz jej wnętrze związane było z krajem i jego kulturą, a także panującym wówczas stylem w sztuce. Specyficznymi synagogami polskimi były synagogi drewniane. Niestety żadna z ich nie przetrwała czasu wojny. W XIX w. synagoga stała się oficjalnym terminem architektonicznym. Dzięki działalności wybitnych architektów i znawców sztuki rozpowszechniły się projekty wzorce dla późniejszych planowanych budowli. Wpłynęło to na ujednolicenie stylu. Również w XIX w. rozpowszechnił się tzw. styl mauretański powszechnie odbierany przez laików jako tzw. styl żydowski. Synagoga w Gdańsku

13 Wnętrze synagogi Aron ha-kodesz Najważniejszym miejsce w sali głównej jest aron ha-kodesz (z hebr. święta szafa). Jest to szafa ołtarzowa, czyli drewniana, odpowiednio dekorowana skrzynia. Umieszczona jest pośrodku, w głębi ściany wschodniej. Służy do przechowywania rodału zwojów ręcznie pisanego tekstu Pięcioksięgu. Swoim wyglądem nawiązuje do Arki Przymierza, w której w Świątyni Jerozolimskiej zamknięte były tablice z dziesięciorgiem przykazań. O wadze miejsca, w którym znajduje się Tora przypominają chroniące zwoje zamykane drzwiczki, nad którymi pali się lampka (z hebr. Synagoga w Łodzi, fot. Izrael Badacz ner tamid wieczne światło).

14 Skrzynię osłania również parochet (z hebr. zasłona). Jest to bogato zdobiona, zazwyczaj aksamitna kotara, która symbolicznie stanowić ma granicę między sferą sacrum od profanum. W Świątyni Jerozolimskiej oddzielała ona miejsce Święte Świętych od Arki Przymierza. Składa się ona z centralnego kawałka materiału zwanego lustrem, zdobionego haftem, często w kolorze złotym, przedstawiającym koronę Tory, gwiazdę Dawida lub lwy podtrzymujące tablice dekalogu. Na niektóre święta wiesza się odświętną kotarę w innym kolorze. Górna część aron ha-kodesz przykryta jest kaporetem (hebr. zasłona) lambrekinem z tego samego materiału, z którego wykonano parochet. Zdobienie aron ha-kodesz zmieniało się w zależności od obowiązującego w sztuce stylu. Wielka Synagoga w Tykocinie, fot. K. Bielawski

15 Zwoje (Rodały) Tory czyli Pięcioksięgu Mojżeszowego podstawowej części hebrajskiego kanonu Pisma Świętego, spoczywające w aron ha-kodesz spisane są na pergaminie, nawinięte na wałki i ubrane w tzw. sukienkę (meil). Drążki rodału ozdobione są zespołem ozdób granatów (rimonim) nawiązujących do symboli kapłaństwa, lub koroną (keter Tora). Na powierzchni sukienki zawiesza się metalową tarczę (tas) oraz wskaźnik (jad) do odczytania wersetów. Na rimonim umieszcza się dzwonki, na których odgłos rozlegający się przy wyjmowaniu Tory z aron ha-kodesz, wierni w synagodze powstają z miejsc. Tora, Grybów, fot. M. Kamińska, A. Pawłowska

16 Synagoga w Nowym Korczynie, fot. M. Płoszaj Synagoga we Włodawie, fot. M. Krajewska

17 Zwój Tory i sukienka na Torę, fot.h. Marcinkowska

18 Tas, fot. H. Marcinkowska Jad, fot. W. Bałabański

19 Bima W centrum synagogi znajduje się bima (hebr. podwyższenie) w nazewnictwie aszkenazyjskim zwana również balamerem, almejmarem lub tewą (hebr. skrzynia) w nazewnictwie sefardyjskim. Jest to podium z pulpitem służące jako mównica, miejsce do prowadzenia modłów i odczytywanie Pisma Świętego. Przyjmuje najczęściej formę ośmiobocznej, lub czworobocznej (rzadziej okrągłej) altany estrady z balustradą. Prowadzi do niej jedno, bądź dwa wejścia umiejscowione zazwyczaj na osi północ-południe. Synagoga w Gwoźdzcu

20 Wnętrze synagogi w Kępnie, Muzeum Ziemi Kępińskiej

21 Wnętrze synagogi w Tykocinie, fot. A.Olej Kobus/K.Kobus-TRAVELPHOTO

22 Na podwyższeniu umieszczony jest stół pod zwoje Tory. Dokoła niego jest tyle miejsca, by zmieścić czteroosobową asystę pomagającą w odczytaniu, a także miejsce dla osoby ubierającej i rozbierającej Torę z jej stroju. Balustrada zakończona jest baldachimem lub symbolizującym go ażurowym stelażem. W Polsce dużą popularność zyskały bimy łączące baldachim nad bimą ze sklepieniem synagogi. Synagoga w Łańcucie, fot. M. Krajewska

23 Wnętrze synagogi w Tykocinie, fot. K. Bielawski Wnętrze Synagogi Starej w Krakowie, fot. E. Dyan

24 Babiniec Babiniec to też nazwa części synagogi przeznaczonej dla kobiet. Według biblijnego opisu Świątyni, wydzielono w niej osoby Dziedziniec Kobiet. Pomieszczenie służyć miało skupieniu na modlitwie. Twierdzono bowiem, że kobiety mogą rozpraszać mężczyzn swoją obecnością. Prawdopodobnie do XVI w. część żeńska była oddzielnym budynkiem bądź przybudówką. Dopiero w następnych wiekach babiniec dołączono do sali głównej umieszczając go jako pomieszczenie nad przedsionkiem lub galerię wzdłuż ścian. Czasami dobudowywano go, a w ścianie między salą męską a nim, robiono otwory, przez które kobiety mogły przysłuchiwać się modlitwom. W wieku XIX przesłony zmodyfikowano i zakaz nie był przestrzegany już tak restrykcyjnie. Synagoga Nożyków w Warszawie, fot. Yarek Shalom

25 Wnętrze synagogi w Łodzi, fot. Izrael Badacz

26 Zdobienia synagog i symbolika Sala główna w synagogach była niejednokrotnie bardzo bogato zdobiona. Jest to cecha charakterystyczna dla bożnic polskich. Podobnie jak zewnętrzna forma budynku, również jego wnętrze wiele czerpało z epoki, w której powstawało i z panującego wówczas stylu. Należy jednak pamiętać, że prawo żydowskie zabrania przedstawiania Boga, a także jakichkolwiek postaci ludzkich. Związane jest to z interpretacją słów, jakie Bóg wypowiedzieć miał do Mojżesza (Wj 20, 4; por. Pwt 5, 8): Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią. Wnętrze synagogi w Tykocinie, fot. K. Bielawski

27 Tradycja ściśle przestrzegana jest przez Żydów aszkenazyjskich (czyli m.in. zamieszkujących Polskę), bowiem u Sefardyjczyków pojawiają się ludzkie postaci, a nawet wizerunki Boga. Zakaz ten zaowocował charakterystyczną dla kultury żydowskiej sztuką symboliki. Szeroko rozpowszechniła się ornamentyka roślinna i zwierzęca, formy geometryczne. Duża część przedmiotów żydowskiego kultu odwołuje się do podobieństwa formy lub dekoracji do tradycji Świątyni Jerozolimskiej. W zdobieniach pojawiają się więc m.in. symbole takie jak: Polichromia na suficie synagogi w Niebylcu, fot. A. Potocki

28 Menora siedmioramienny świecznik. Według tradycji symbolizuje on krzew gorejący, który zobaczył Mojżesz na górze Synaj. Cały kształt Menory jest uproszczoną formą drzewa, gdzie od trzonu, czyli pnia odchodzą rozgałęzienia. Witraże przedstawiające menory, Synagoga Tempel w Krakowie, fot. E. Dyan

29 Menora w kościele w Nadarzynie, fot. K. Bielawski Menora. Judaika w Żydowskim Instytucie Historycznym im. E. Ringelbluma w Warszawie, fot. K. Bielawski

30 Gwiazda sześcioramienna (zwana Gwiazdą Dawida) Ma znaczenie symboliczne. Według tradycji Magen Dawid, czyli dosłownie tarcza Dawida była symbolem noszonym przez żołnierzy króla Dawida na tarczach, w celu zapewnienia sobie Bożej ochrony. Gwiazda Dawida na ul. Staromiejskiej w Białogardzie, fot. D. Przybyliński

31 Gwiazda Dawida na pulpicie w Synagodze Nożyków w Warszawie, fot. K. Bielawski Synagoga Izaaka w Krakowie, fot. M. Płoszaj

32 Dwie kolumny stojące według podań u wejścia do Świątyni. Tablice dekalogu symbol dziesięciu przykazań otrzymanych od Boga przez Mojżesza oraz symbol prawa. Korona symbol Tory oraz władzy i królestwa. Wizerunek tablic. Synagoga w Kraśniku, fot. Yarek Shalom

33 Synagoga w Kraśniku, fot. Yarek Shalom Tablice dekalogu, synagoga w Nowym Korczynie, fot. M. Płoszaj

34 Dłonie w geście błogosławieństwa stykające się kciukami i palcami wskazującymi o dwóch ostatnich palcach odchylonych. Symbol kapłaństwa. Jeleń symbol pragnienia Boga i dążności ku niemu. Orzeł symbol opiekuńczej mocy Boga, powagi i potęgi miłości. Bywa ukazany z rozpostartymi skrzydłami, osłaniającymi tablice przymierza, Torę, księgi, świeczniki. Synagoga w Kraśniku, fot. Yarek Shalom

35 Synagoga w Kraśniku, fot. Yarek Shalom Symbol błogosławiących dłoni. Kirkut w Szczytnie, fot. J. Łapo

36 Lew symbol wielkości, królestwa. Znak największego z plemion izraelskich Judy. Często przedstawiane parami, podtrzymujące Torę, Tarczę lub inny emblemat. Lampart symbol odwagi. Bardzo często przedstawiano obrazy czterech zwierząt, wraz z zapisanym cytatem z Miszny: Bądź śmiały jak lampart, lekki jak orzeł, rączy jak jeleń, a silny jak lew. Świecznik z dwoma lwami. Judaika w Kamienicy Celejowskiej, Kazimierz Dolny, fot. K. Bielawski

37 Synagoga w Bychawie, fot. Yarek Shalom

38 Znaki zodiaku ilustracja kalendarza księżycowego, na podstawie którego wyznacza się żydowskie święta. Byk Szor ha-bar symbol czasów mesjańskich. Baranek symbol opieki Boga. Wąż nie ma jednoznacznej symboliki. Bywa nawiązaniem do postaci Lewiatana, którego Synagoga w Strzyżowie, fot. A. Potocki mięso spożywane ma być na niebieskiej uczcie po przyjściu Mesjasza. W tym rozumieniu oznacza czasy ostateczne i odkupienie

39 Zając symbol skromności. Jednorożec symbol wywyższenia duszy przez Torę. Gołąb symbol pokoju i zgody. Przedstawiany bywa z gałązką oliwną w dziobie, jako nawiązanie do ptaka zwiastującego koniec potopu Noemu i jego rodzinie. Pelikan symbol poświęcenia. Bociany symbol m.in. pobożności. Zdobienia w synagodze w Łańcucie, fot. M. Krajewska

40 Owoc granatu znak bożego błogosławieństwa. Winorośl symbol płodności, bogactwa, Mesjasza. Palma symbol odkupienia. Szofar róg barani, w który dmie się na Rosz Haszana (Nowy Rok) symbol nadejścia Mesjasza i zmartwychwstania. Zdobienia we Włodawie, fot. E. Dyan

41 Jerozolima z odbudowaną świątynią symbol przyjścia Mesjasza. Wieża Babel symbol wygnania z Jerozolimy. Drzewo z zawieszonymi instrumentami symbol wygnania z Jerozolimy, w myśl fragmentu Psalmu 137: Nad rzekami Babilonu siedzieliśmy i płakali wspominając Syjon. Na topolach tamtej krainy zawiesiliśmy nasze harfy.. Jerozolima na zdobieniach w synagodze w Kraśniku, fot. Yarek Shalom

42 W wystroju synagogi dużą wagę przywiązywano również do pięknych form przedmiotów związanych z religią. Menory, lampki chanukowe itp. wykonywano ze złota, srebra i mosiądzu. Parochety, baldachimy bogato haftowano. Kieliszki kidduszowe, Pińczów, fot W. Bałabański Lampka chanukowa, kieliszki kidduszowe, Lubaczów

43 Synagogi reformowane Rozwój idei haskali (żydowskiego oświecenia) i reforma judaizmu, która miejsce na początku XIX w. miała wpływ na zmiany sprawowania kultu oraz ukształtowanie synagog. Synagogi zwane z języka niemieckiego tempel czyli świątynia, zakładali Żydzi postępowi, oddalający się od ruchu ortodoksyjnego. Ponieważ judaizm reformowany odchodził od idei mesjańskiej, Synagoga Tempel w Czerniowcach nazwa ta miała podkreślić zerwanie z nadzieją na odbudowę Świątyni Jerozolimskiej.

44 Tempel przypominały swoją architekturą i wystrojem wnętrza kościoły protestanckie. Bywały trójnawowe. Niektóre z nich wieńczyła kopuła. W części z nich instalowano organy, których używano podczas liturgii. Na wschodniej ścianie obok aron ha-kodesz ustawiano bimę. Tworzyło to kompozycję na całej ścianie niczym ściana ołtarzowa w kościołach. Instalowano stałe ławki. Przy budowie nowych synagog wzięto pod uwagę potrzebę pomieszczeń pomocniczych. Znalazły się tam więc miejsca na gabinety rabina, pokoje przeznaczone do ceremonii zaślubin, mniejsze sale modlitewne, klasy itp. Synagoga Tempel w Krakowie, fot. D. Przybyliński

45 Znani architekci tworzący synagogi Aż do XIX w. nazwiska architektów synagog poza nielicznymi wyjątkami nie były znane. W zasadzie dopiero od tego okresu ich twórcy zyskiwali sobie należytą sławę. Spośród działających w Polsce należy zapamiętać m.in.: Henryka Marconiego (Łomża 1835, Warszawa po 1842), Leandra Marconiego( Warszawa), Ignacego Hercoka ( Kraków), Józefa Grzegorza Lessla (1836 Warszawa Wielka Synagoga na Tłomackiem w Warszawie Praga), Władysława Ekielskiego (Tarnów 1909), Maurycego Grodzieńskiego (1922 Warszawa).

46 Bibliografia: S. Bronsztejn, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym: studium statystyczne, Wrocław Warszawa Kraków1963. P. Buchard, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa A. Cała, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Warszawa A. Dylewski, Śladami Żydów polskich. Przewodnik ilustrowany, Bielsko-Biała Izrael serwis poświęcony Izraelowi i narodowi żydowskiemu, dostęp on-line na: [25 II 2010]. M., K. Piechotkowie, Bramy nieba: bożnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa Synagogi. Architektura żydowskiej modlitwy i tradycji, cykl Żydzi polscy, Rzeczpospolita, nr 34, 2 XII W. Tyloch, Judaizm, Warszawa B. Żbikowski, Żydzi, Wrocław 2004.

47 Grupa TP największa grupa telekomunikacyjna w Europie Środkowej jest Głównym Partnerem portalu internetowego Wirtualny Sztetl.