SPIS TREŚCI Wykaz skrótów... 11 Wstęp. Założenia i cel pracy. Zakres pracy... 15 Rozdział I. Pojęcie wierzyciela... 19 1. Wierzyciel i wierzytelność w prawie cywilnym... 19 2. Wierzytelność upadłościowa... 20 3. Pojęcie wierzyciela w poszczególnych stadiach postępowania (w przedmiocie ogłoszenia upadłości, w postępowaniu upadłościowym). Wierzyciel upadłościowy... 25 4. Wierzyciel zabezpieczony rzeczowo... 30 5. Zdolność sądowa i procesowa. Ustanowienie kuratora... 31 6. Wierzyciel działający indywidualnie a reprezentacja zbiorowego interesu wierzycieli przez organy wierzycieli w postępowaniu upadłościowym... 33 7. Wierzyciel a inne podmioty postępowania upadłościowego... 35 Rozdział II. Uprawnienia wierzycieli w postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości... 39 1. Uwagi ogólne... 39 2. Wierzyciel jako wnioskodawca w postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości...40 3. Wierzyciel jako uczestnik w postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości... 49 4. Możliwość zaskarżania postanowienia o ogłoszeniu upadłości oraz innych orzeczeń wydanych w toku postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości... 51 5. Zabezpieczenie roszczeń wierzycieli... 61 Rozdział III. Wpływ ogłoszenia upadłości na inne postępowania sądowe i administracyjne z udziałem wierzycieli... 70 Rozdział IV. Zgromadzenie wierzycieli... 91 1. Uwagi ogólne. Zwołanie zgromadzenia wierzycieli... 91 2. Protokół ze zgromadzenia wierzycieli... 97 3. Stawiennictwo na zgromadzeniu wierzycieli... 99 4. Wierzyciele uprawnieni do uczestnictwa w zgromadzeniu. Prawo głosu... 103 7
Spis treści 5. Przebieg głosowania... 111 6. Podejmowanie uchwał... 114 7. Uchylenie uchwały zgromadzenia wierzycieli przez sędziego-komisarza... 116 8. Wstępne zgromadzenie wierzycieli. Układ przyjęty przez wstępne zgromadzenie wierzycieli. Odrębności w stosunku do zwykłego zgromadzenia wierzycieli... 120 Rozdział V. Rada wierzycieli... 126 1. Uwagi ogólne... 126 2. Powołanie rady wierzycieli. Skład. Zwrot wydatków... 127 3. Uprawnienia rady wierzycieli... 134 4. Posiedzenia rady wierzycieli... 138 5. Podejmowanie uchwał... 139 6. Odpowiedzialność członków rady wierzycieli... 140 7. Skutki czynności dokonanej z naruszeniem przepisów dotyczących kompetencji rady wierzycieli... 144 8. Uchylenie uchwały rady wierzycieli... 152 Rozdział VI. Uprawnienia wierzycieli w toku sporządzania listy wierzytelności... 153 1. Przesłanki zgłoszenia wierzytelności... 153 2. Wierzytelności podlegające zgłoszeniu... 158 3. Zaskarżanie listy wierzytelności (sprzeciw, sprzeciw powtórny, zażalenie na postanowienie o zatwierdzeniu listy wierzytelności)... 163 Rozdział VII. Uprawnienia wierzyciela w toku zawierania układu z upadłym... 170 1. Uwagi ogólne... 170 2. Wymogi wniosku o zawarcie układu... 170 3. Przesłanki dopuszczalności zawarcia układu. Zatwierdzenie układu... 174 4. Charakter prawny układu i skutki jego zawarcia... 183 5. Zaskarżenie i uchylenie układu... 190 6. Prawomocność układu... 196 7. Zmiana układu... 198 8. Koszty postępowania... 201 Rozdział VIII. Uprawnienia wierzycieli w toku postępowania likwidacyjnego... 202 1. Uwagi wstępne... 202 2. Likwidacja masy upadłości. Likwidacja wierzytelności... 203 3. Plan podziału... 211 4. Kolejność zaspokajania wierzycieli... 217 Rozdział IX. Pozycja wierzyciela zabezpieczonego rzeczowo i powierniczo... 223 1. Uwagi ogólne... 223 2. Sprzedaż praw zabezpieczonych rzeczowo... 224 3. Kolejność zaspokajania wierzycieli zabezpieczonych... 229 4. Wierzytelności zabezpieczone powierniczo... 233 8
Spis treści Rozdział X. Prawa wierzycieli w postępowaniu upadłościowym z elementami transgranicznymi prawa Unii Europejskiej... 242 1. Uwagi ogólne. Wierzyciel uprawniony według rozporządzenia Rady (WE) nr 1346/2000... 242 2. Prawo właściwe zasada lex concursus, reguła COMI, reguła kompromisu, postępowanie wtórne... 246 3. Doświadczenia państw członkowskich Unii Europejskiej na tle przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 1346/2000... 255 4. Pozycja wierzycieli w regulacjach krajowych i praktyce niektórych państw Unii Europejskiej według standardów Banku Światowego... 262 Rozdział XI. Wnioski końcowe... 266 1. Kierunki zmian w nowelizacji ustawy z dnia 6 marca 2009 r.... 266 2. Postulaty de lege ferenda... 268 3. Podsumowanie... 274 Bibliografia... 277 Wykaz orzecznictwa... 284 9
10
WYKAZ SKRÓTÓW Akty prawne EKPC Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.h. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.) k.m. ustawa z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 217, poz. 1689 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) k.z. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) o.p. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.) p.u.n. ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 z późn. zm.) pr. ukł. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. Prawo o postępowaniu układowem (Dz. U. Nr 93, poz. 836 z późn. zm.) pr. up. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (tekst jedn.: Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 z późn. zm.) 11
Wykaz skrótów pr. weksl. ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz. U. Nr 37, poz. 282 z późn. zm.) u.k.s.c. ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 z późn. zm.) u.k.s.c. z 1967 r. ustawa z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88 z późn. zm.) u.k.w.h. ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 z późn. zm.) u.p.e.a. ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 z późn. zm.) u.s.d.g. ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447) u.z.n.k. ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 z późn. zm.) u.z.r. ustawa z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 z późn. zm.) Czasopisma Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego M. Praw. Monitor Prawniczy NILR Netherlands International Law Review NP Nowe Prawo ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego ONSAiWSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCK Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Karna OSNC-ZD Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Zbiór Dodatkowy OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK ZU Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy PiP Państwo i Prawo PN Przegląd Notarialny POP Przegląd Orzecznictwa Podatkowego PPH Przegląd Prawa Handlowego 12
Wykaz skrótów Pr. Gosp. Prawo Gospodarcze Pr. Spółek Prawo Spółek Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo PS Przegląd Sądowy RDAI Revue de Droit des Affaires Internationales (International Business Law Journal) R. Pr. Radca Prawny SP Studia Prawnicze Inne ETPCz ETS NSA SA SN SO SR SW TK WSA Europejski Trybunał Praw Człowieka Europejski Trybunał Sprawiedliwości Naczelny Sąd Administracyjny Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Sąd Okręgowy Sąd Rejonowy Sąd Wojewódzki Trybunał Konstytucyjny Wojewódzki Sąd Administracyjny 13
14
Wstêp Za³o enia i cel pracy. Zakres pracy W dniu 1 października 2003 r. weszła w życie ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze 1. Zastąpiła rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe, Prawo o postępowaniu układowym i Przepisy wprowadzające prawo upadłościowe. Prawo upadłościowe z 1934 r. było z powodzeniem stosowane przez 74 lata, mimo że w tym okresie Polska przeszła wiele transformacji ustrojowych. Powstały na jego tle dorobek myśli prawniczej, z Maurycym Allerhandem na czele, oraz bogate orzecznictwo stanowiły ważną gałąź polskiej nauki prawa, mimo warunków gospodarczych zmieniających się wielokrotnie w tym okresie w zasadniczy sposób. Po wielokrotnych nowelizacjach, niekiedy bardzo chybionych (jak np. usunięcie w 1997 r. prawa odrębności zabezpieczeń rzeczowych), stało się jasne, że niektóre rozwiązania zbyt daleko odbiegały już od wymogów nowoczesnej gospodarki europejskiego państwa. Zamiast kolejnej nowelizacji ustawodawca wybrał drogę opracowania nowej ustawy. Mimo to ustawa była już wielokrotnie zmieniana, w tym dużą systemową nowelizacją z dnia 6 marca 2009 r. 2, która jednak nie powstrzymała procesu kolejnych zmian ustawy. Na świecie spotyka się dwa systemy postępowań upadłościowych. Niektóre za podstawową funkcję tego postępowania uznają jak najdalej idącą ochronę wierzycieli i dążenie do spłacenia ich w możliwie najwyższym stopniu. Inne, kładąc akcent na próby ratowania przedsiębiorstwa nawet kosztem wierzycieli, rysują koncepcję nowego początku. Skrótowy przegląd niektórych ustawodawstw przedstawia P. Janda 3. I tak, w systemie prawnym Stanów Zjednoczonych przepisy federalne przewidują postępowanie likwidacyjne i postępowanie ugodowe, przy czym wybór rodzaju postępowania pozostawiono dłużnikowi. Jednakże dłużnicy, którzy nie posiadają dużego majątku, ale mają znaczne dochody, mogą prowadzić tylko postępowanie ugodowe. W razie upadłości przedsiębiorstwa głównym celem jest jego sanacja, a wierzyciele są zaspokajani dopiero w toku procesu restrukturyzacyjnego. Jeszcze bardziej prodłużniczy jest system francuski, gdzie zasadniczym celem jest utrzymanie działalności przedsiębiorstwa i miejsc pracy, a funkcja zaspokojenia wierzycieli schodzi na daleki plan. Wydaje się, że przyczyną takiej regulacji 1 Tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 z późn. zm. 2 Ustawa z dnia 6 marca 2009 r. o zmianie ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U. Nr 53, poz. 434). 3 P. Janda, Zaspokojenie roszczeń wierzycieli jako cel postępowania upadłościowego, PiP 2005, z. 10, s. 64 66. 15
Wstęp jest fakt, iż wiele największych przedsiębiorstw francuskich stanowi własność państwową, stąd wyraźne rozbudowanie celów socjalnych postępowania upadłościowego, które ma być elementem polityki państwa w zakresie zatrudnienia. Podobnie w Austrii kolejne nowelizacje uwzględniały rozwiązania umożliwiające restrukturyzację przedsiębiorstwa upadłego. W Niemczech natomiast o tym, czy postępowanie upadłościowe będzie miało charakter likwidacyjny czy naprawczy, decydują wierzyciele, choć i tu prawo obowiązujące od 1991 r., mimo akcentowania ochrony wierzycieli jako funkcji podstawowej postępowania, daje w stosunku do poprzedniej regulacji znacznie silniejszą pozycję dłużnikowi chcącemu ratować swoje przedsiębiorstwo. F. Zoll 4 zasadę nowego początku nazywa nawet centralną ideą niemieckiego prawa insolwencyjnego. Najbardziej chroni wierzycieli, także indywidualnych, system prawny w Szwajcarii 5, m.in. przez przyjęcie jako przesłanki do ogłoszenia upadłości samego faktu niezaspokojenia wierzyciela, a także przez przyznanie drobnym wierzycielom takiego wpływu na głosowanie, aby nie dopuścić do dominacji wierzycieli instytucjonalnych. Wniosek o wszczęcie postępowania układowego może złożyć zarówno dłużnik, jak i wierzyciel, a ponadto może o tym zdecydować sąd z urzędu, któremu przyznano decydującą rolę w tym zakresie. W art. 2 p.u.n. znajduje się dyrektywa mówiąca o celu postępowania: Postępowanie uregulowane ustawą należy prowadzić tak, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najwyższym stopniu, a jeżeli racjonalne względy na to pozwolą dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane. W doktrynie zapis ten jest wykładany jako przyznanie prymatu zasadzie ochrony wierzycieli nad potrzebą ochrony dłużnika i jego przedsiębiorstwa. Najbardziej stanowczo wypowiedział się w tej kwestii J. Brol 6, który twierdzi, że optymalizacja zaspokojenia wierzycieli nie powinna być osłabiana takimi względami, jak celowość ratowania dłużnika i przeciwdziałanie bezrobociu. Słusznie też autor ten zauważa, że ratowanie na siłę nieefektywnego przedsiębiorcy kosztem wierzycieli najczęściej oznacza tylko odsunięcie w czasie jego ostatecznego bankructwa, a trzeba mieć na względzie także i to, że zaspokojenie wierzycieli-przedsiębiorców pozytywnie wpływa na rynek pracy. W nieco późniejszej wypowiedzi 7 J. Brol łagodzi jednak swoje stanowisko, wskazując, że o wyborze rodzaju postępowania upadłościowego powinny decydować oprócz istotnych racji ekonomicznych także względy społeczne. Za dominacją zasady optymalnego zaspokojenia wierzycieli opowiedzieli się zgodnie A. Jakubecki i F. Zedler 8, J.S. Petraniuk 9, a także P. Janda 10. Podkreślając zasadę optymalizacji D. Zienkiewicz 11 przyznaje jednak pierwszeństwo postępowaniu upadłościowemu z możliwością zawarcia układu. Jej zdaniem droga likwidacyjna może być wybrana dopiero wtedy, gdy brak będzie podstaw do ogłoszenia 4 F. Zoll, Czy niemieckie prawo upadłościowe powinno być wzorem dla polskiego ustawodawcy?, SP 2001, nr 1, s. 47 i n. 5 F. Zoll, Czy szwajcarskie prawo upadłościowe powinno być wzorem dla polskiego ustawodawcy?, SP 2002, nr 1, s. 125 i n. 6 J. Brol, Podstawowe kierunki zmian w postępowaniu upadłościowym, PPH 2003, nr 2, s. 7. 7 J. Brol, Postępowanie upadłościowe z możliwością zawarcia układu wybrane problemy prawne, PPH 2003, nr 12, s. 24. 8 Przede wszystkim A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2006, s. 26, a także wypowiedzi indywidualne obu autorów. 9 J.S. Petraniuk, Upadłość i jej podstawy w prawie upadłościowym i naprawczym, PPH 2003, nr 12, s. 18. 10 P. Janda, Zaspokojenie roszczeń wierzycieli..., s. 68 69. 11 D. Zienkiewicz (w:) D. Zienkiewicz (red.), Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2006, s. 19. 16
Założenia i cel pracy. Zakres pracy upadłości układowej. Natomiast S. Gurgul 12 sygnalizuje, że choć w uzasadnieniu do projektu ustawy z jednej strony podkreślano, iż zaspokojenie wierzycieli jest niewątpliwie podstawowym celem prawa upadłościowego, to z drugiej strony ustawa zawiera wiele przepisów zmierzających do realizacji postulatu zachowania przedsiębiorstwa dłużnika. Autor wyraża pogląd, że hierarchia celów ustawy nie jest jednoznaczna. Według J. Brola 13 oba sposoby postępowania są równorzędne i żaden z nich nie ma przewagi nad drugim. Jako jedyny stawia na pierwszym miejscu funkcję sanacyjną S. Cieślak 14, jest to jednak stanowisko odosobnione. Natomiast Ł. Świderek 15 ze względu na sprawiedliwość społeczną postuluje podjęcie starań w celu zachowania przedsiębiorstwa upadłego. Warto w tym miejscu jeszcze zauważyć, że przepis art. 2 p.u.n. przyznaje względną ochronę przedsiębiorstwu dłużnika, a nie samemu dłużnikowi. Oznacza to, że ochrona przedsiębiorstwa będzie zrealizowana także wtedy, gdy w postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidację przedsiębiorstwo zostanie sprzedane w całości, zgodnie zresztą z zaleceniem zawartym w przepisie art. 316 ust. 1 p.u.n. Należy więc zaznaczyć, że zalecenie względnej ochrony przedsiębiorstwa wcale nie kłóci się z postępowaniem likwidacyjnym. Jak widać, znakomita większość autorów przyjmuje nadrzędność ochrony wierzycieli nad interesem dłużnika (i jego przedsiębiorstwa, a co za tym idzie także utrzymaniem zatrudnienia). Nowelizacja ustawy z dnia 6 marca 2009 r. miała jeszcze bardziej umocnić pozycję wierzycieli. Czy jednak tak jest w istocie? Czy rozwiązania zawarte w ustawie urzeczywistniają tę zasadę? Jaka jest praktyka sądów upadłościowych? Czy prymat interesu zbiorowego wierzycieli nad interesami wierzycieli indywidualnych w istocie zawsze działa na korzyść wierzycieli? Czy istnieje potrzeba zmiany przepisów w celu zapewnienia ochrony praw wierzycieli? Na te pytania zamierzam odpowiedzieć w niniejszej pracy przez prześledzenie przede wszystkim procesowych uprawnień wierzycieli, które przecież są instrumentem zapewniającym materialnoprawną ochronę. Niektóre zagadnienia będą poparte analizą zagadnień występujących w sprawach prowadzonych przez wybrane sądy upadłościowe. Praca nie obejmuje odrębnych postępowań upadłościowych uregulowanych w części trzeciej ustawy oraz postępowania naprawczego. Pominięto także zagadnienia prawnokarne. 12 S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2004, s. 14. 13 J. Brol, Postępowanie upadłościowe z możliwością..., s. 25. 14 S. Cieślak, Fundusze masy upadłości postępowanie podziałowe. Komentarz, Warszawa 2004, s. 17 18. 15 Ł. Świderek, Proponowane zmiany w prawie upadłościowym i naprawczym, PPH 2007, nr 3, s. 26. 17
18
Rozdzia³ I POJÊCIE WIERZYCIELA 1. Wierzyciel i wierzytelnośæ w prawie cywilnym Pojęcie wierzyciel, mimo że stanowi jeden z węzłowych terminów prawa zobowiązań, nie jest zdefiniowane ani w przepisach kodeksu cywilnego, ani w ustawie Prawo upadłościowe i naprawcze. Należy więc odwołać się do dorobku doktryny. Najprostsza definicja podręcznikowa W. Czachórskiego wskazuje, że wierzyciel to podmiot uprawniony w zobowiązaniu, w odróżnieniu od dłużnika jako podmiotu zobowiązanego, a uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika stanowią treść stosunku prawnego zobowiązania 16. Słusznie więc wskazuje S. Gurgul 17, że najczęściej definicja wierzyciela jest przykładem tzw. definicji w uwikłaniu, to jest połączonej z pojęciem stosunku prawnego. Powołany wyżej podręcznik W. Czachórskiego wymienia podmioty stosunku prawnego zobowiązaniowego jako jeden z trzech elementów tego stosunku 18. Na wzajemne skorelowanie oraz co do zasady współistnienie wierzytelności i długu zwraca uwagę także M. Safjan 19. Należy dodać, że strony stosunku zobowiązaniowego, a więc także wierzyciel, mogą mieć charakter wieloosobowy. Ponadto w umowach wzajemnych strony są jednocześnie wierzycielami i dłużnikami. Z pojęciem wierzyciela nierozerwalnie jest także związana wierzytelność, to jest prawo podmiotowe wierzyciela, na rzecz którego dłużnik ma świadczyć, do żądania spełnienia świadczenia od dłużnika 20. To żądanie jest roszczeniem, którego celem jest zaspokojenie stanowiącego treść zobowiązania uprawnienia wierzyciela. Chwila powstania wierzytelności i roszczenia nie zawsze jest tożsama. Zdarza się, że wierzytelność dopiero z czasem przyjmuje postać roszczenia 21, na przykład po skonkretyzowaniu osoby zobowiązanej z papieru wartościowego na okaziciela. 16 W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1995, s. 31. 17 S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze..., s. 552. 18 W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys..., s. 31. 19 M. Safjan (w:) K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2003, s. 655. 20 E. Łętowska (w:) E. Łętowska (red.), System Prawa Prywatnego, t. 5. Prawo zobowiązań część ogólna, Warszawa 2006, s. 12 13. 21 W. Głodowski, Pozycja prawna wierzyciela w postępowaniu upadłościowym, Poznań 2002, s. 32. 19
Rozdział I. Pojęcie wierzyciela 2. Wierzytelnośæ upad³ościowa Jak wskazano wyżej, pojęcie wierzyciel łączy się ściśle z wierzytelnością. Należy się więc zastanowić, czy można wyodrębnić pojęcie wierzytelność upadłościowa. Zgodnie z art. 20 ust. 1 p.u.n. wniosek o ogłoszenie upadłości może złożyć każdy wierzyciel dłużnika. Nie ma więc znaczenia ani wysokość wierzytelności, ani źródło jej powstania. Może to być więc wierzyciel, którego wierzytelność istnieje na podstawie stosunku publicznoprawnego. Wierzytelność może być każdego rodzaju, a więc pieniężna lub niepieniężna, wymagalna i niewymagalna, warunkowa, bez względu na rodzaj warunku, osobista, rzeczowa albo zabezpieczona rzeczowo. Wyjątkiem jest wierzytelność przyszła 22. Decydującym momentem dla oceny uprawnienia wierzyciela do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest to, czy wierzytelność przysługuje mu w chwili ogłoszenia upadłości 23. Zajęcie egzekucyjne wierzytelności nie pozbawia wierzyciela uprawnienia do żądania ogłoszenia upadłości dłużnika. Stanowisko takie wypływa z przedwojennego jeszcze orzeczenia Sądu Najwyższego 24, jednakże w zgodnej ocenie przedstawicieli doktryny 25 zachowuje aktualność także pod rządami nowej ustawy. Przechodząc do definiowania pozaustawowego pojęcia wierzytelność upadłościowa, należy odwołać się do poglądów doktryny. Jako kryterium stanowiące wyróżnik tej kategorii S. Cieślak 26 przyjmuje majątek, z jakiego może nastąpić zaspokojenie wierzytelności, bez względu na to, czy zaspokojenie następuje wskutek podziału funduszów masy, przez potrącenie, w drodze zapłaty dokonanej przez syndyka czy też w inny sposób. Wśród tych innych sposobów szczególnie doniosłe znaczenie ma zaspokojenie w drodze wykonania układu zawartego z upadłym. Ponadto autor jest przeciwny ograniczaniu tego pojęcia tylko do takich wierzytelności należnych względem upadłego, które powstały przed ogłoszeniem upadłości. Stanowisko Cieślaka, choć bez głębszego uzasadnienia, podziela także A. Świderek 27. Cieślak zwrócił uwagę, że pod rządami prawa upadłościowego z 1934 r. zaspokojenie wierzytelności z masy upadłościowej mogło nastąpić w różnych trybach sądowego postępowania cywilnego w postępowaniu upadłościowym lub egzekucyjnym (np. art. 117 4 pr. up. w odniesieniu do przedmiotu zastawu rejestrowego). Obecnie zaspokojenie zastawnika, zastawnika zastawu rejestrowego i wierzyciela hipotecznego hipoteki cywilnej oraz morskiej nie następuje w drodze postępowania egzekucyjnego, ale na podstawie szczególnego trybu przewidzianego w prawie upadłościowym w postaci odrębnego planu podziału (art. 348 p.u.n.). Jednakże pogląd S. Cieślaka, że ze względu na różne sposoby zaspokojenia nie można utożsamiać pojęcia wierzytelności upadłościowej 22 S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze..., s. 59; K. Piasecki, Ustawa Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2004, s. 46. 23 A. Jakubecki (w:) A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze..., s. 67 i powołana tam literatura. 24 Orzeczenie SN z dnia 29 kwietnia 1938 r., III C 487/38, OSN(C) 1939, nr 5, poz. 199. 25 A. Jakubecki (w:) A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze..., s. 68; S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze..., s. 59 60. 26 S. Cieślak, Charakterystyka pojęć wierzytelności upadłościowej, wierzyciela upadłościowego oraz sposobu zaspokojenia wierzytelności upadłościowej, PPH 1997, nr 12, s. 23 26. 27 A. Świderek (w:) D. Zienkiewicz (red.), Prawo upadłościowe i naprawcze..., s. 447. 20
2. Wierzytelność upadłościowa z wierzytelnościami podlegającymi zaspokojeniu w postępowaniu upadłościowym, a to z uwagi na przepis art. 327 ust. 1 p.u.n., zachowuje moim zdaniem aktualność także pod rządami nowej ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze. Mianowicie zastawnik zastawu rejestrowego może zaspokoić się z przedmiotu zastawu także przez przejęcie tego przedmiotu (art. 22 i 23 u.z.r.) albo w drodze przetargu publicznego przeprowadzonego przez notariusza lub komornika na podstawie art. 24 u.z.r. 28 Natomiast S. Gurgul 29 opowiada się przeciwko łączeniu kategorii wierzytelności upadłościowej oraz wierzytelności do masy upadłości z uwagi na wykładnię gramatyczną. Stoi on na stanowisku, że za wierzycieli masy mogą być uznani tylko ci wierzyciele, których wierzytelności nie są w ogóle oparte na tytułach pochodzących od upadłego. Nie można było temu argumentowi odmówić racji, jeśli chodzi o prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu układowym z 1934 r., jednakże obecne brzmienie art. 189 p.u.n. przemawia przeciw takiemu rozdziałowi, choć oczywiście w praktyce wierzyciele masy w ścisłym tego słowa znaczeniu (to jest np. wierzyciele z tytułu kosztów postępowania upadłościowego) nie będą mieli wielu uprawnień, zwłaszcza o charakterze procesowym, przysługujących wierzycielom mającym wierzytelności bezpośrednio względem upadłego. Dlatego właśnie mimo braku ustawowego rozróżnienia pojęć wierzytelność upadłościowa rozumiana jako wierzytelność powstała w stosunku do upadłego przed ogłoszeniem upadłości oraz wierzytelność w stosunku do masy, istotne znaczenie praktyczne ma rozróżnianie ich obu ze względu na to, że istnieje wyraźna różnica w traktowaniu wierzytelności powstałych przed i po ogłoszeniu upadłości dłużnika 30. W orzecznictwie kwestii tej dotyka orzeczenie SN z dnia 26 sierpnia 1952 r., C 1597/51 31. W tezie Sąd Najwyższy stwierdził, że każdy wierzyciel upadłego, który chce uzyskać zaspokojenie z masy upadłości (art. 20 1 pr. upadł.), obowiązany jest pod rygorem utraty tego prawa dokonać formalnego zgłoszenia swej wierzytelności sędziemu komisarzowi w sposób określony w art. 151 i 152 prawa upadłościowego. Z treści art. 150 prawa upadłościowego wynika, że zasada ta dotyczy również wierzytelności nadających się do potrącenia. Bez formalnego zgłoszenia swej wierzytelności w postępowaniu upadłościowym wierzyciel nie może doznać zaspokojenia z masy upadłości, do której należy dochodzona pozwem wierzytelność, nawet w drodze potrącenia. Jak jednak słusznie zauważa S. Cieślak 32, pogląd ten jest trafny tylko przy założeniu, że chodzi wyłącznie o wierzytelności podlegające zgłoszeniu. Tymczasem w postępowaniu upadłościowym jest wiele wierzytelności niepodlegających zgłoszeniu (np. roszczenia pracownicze lub długi masy upadłościowej), które mimo to mogę być zaspokojone. Wierzytelnością upadłościową może być zarówno taka wierzytelność, której źródłem jest prawo cywilne w szerokim znaczeniu a więc także prawo rodzinne i prawo pracy jak również wiele rodzajów wierzytelności publicznoprawnych. Podstawą powstania 28 Por. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 10 marca 2009 r. w sprawie przeprowadzenia sprzedaży przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego (Dz. U. Nr 45, poz. 371). 29 S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze..., s. 553 554, powołując się na własną wypowiedź pod rządami prawa upadłościowego i prawa o postępowaniu układowym z 1934 r. 30 A. Jakubecki (w:) A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze..., s. 687. 31 OSNCK 1953, nr 3, poz. 83. 32 S. Cieślak, Charakterystyka pojęć wierzytelności..., s. 22. 21