POZNAN UNIVE RSITY OF TE CHNOLOGY ACADE MIC JOURNALS No 88 Electrical Engineering 2016 Małgorzata GÓRCZEWSKA* Katarzyna SZYDŁOWSKA* PROJEKTOWANIE OŚWIETLENIA W OBIEKTACH HANDLOWYCH W wielu wnętrzach oświetlenie pełni funkcje nie tylko użytkowe, ale również dekoracyjne, nakierowane na budowanie nastroju, podkreślanie światłem elementów i detali architektonicznych, tworzenie w przestrzeni wnętrza swoistego przewodnika wzrokowego po ekspozycji. Niewątpliwie do takiej kategorii należą wnętrza obiektów handlowych. Światło pełni w nich wielorakie funkcje, wynikające z konieczności zapewnienia właściwych warunków pracy dla obsługi oraz potrzeby odpowiedniego zaprezentowania klientom oferowanych towarów i usług. Jego funkcję kształtuje też rozwój współczesnej techniki oświetlania. W poszukiwaniu i tworzeniu odpowiednich rozwiązań oświetleniowych, bardzo pomocne staje się komputerowe wspomaganie projektowania, uzupełnione o wizualizacje. SŁOWA KLUCZOWE: projektowanie oświetlenia, oświetlenie wnętrz obiektów handlowych, obliczenia, wizualizacje komputerowe 1. WPROWADZENIE Poziom i jakość oświetlenia w dowolnym obiekcie handlowym musi spełniać odpowiednie wymagania i oczekiwania zarówno pracowników jak i klientów. Wymagania oświetleniowe, sprowadzające się do konieczności zapewnienia odpowiednich warunków wykonywania pracy, tj. odpowiedniej wydolności wzrokowej i komfortu widzenia dla obsługi sklepu, zawarte są w przedmiotowej normie, dotyczącej oświetlenia miejsc pracy we wnętrzach [2, 4]. Dopełnieniem oświetlenia stanowisk pracy, zgodnie z normą, powinno być oświetlenie przestrzeni, w której przebywają ludzie. Jest to niezbędne dla ekspozycji kształtu obiektów i ich faktury oraz poprawienia wyglądu osób przebywających we wnętrzu. Pojęcia: średnie cylindryczne natężenie oświetlenia, modelowanie i oświetlenie kierunkowe opisują te warunki. Ogólny wygląd wnętrza jest korzystny, gdy przestrzenne struktury, osoby i obiekty są oświetlone w sposób podkreślający formę i fakturę, tworzący wyrazisty i przyjemny obraz. Oświetlenie nie powinno być ani zbyt kierunkowe, two- * Politechnika Poznańska.
338 Małgorzata Górczewska, Katarzyna Szydłowska rzące ostre cienie, ani zbyt rozproszone, tracące efekt modelowania, tworzące monotonne otoczenie. Modelowanie jest ważnym kryterium dotyczącym jakości oświetlenia, związanym z uzyskaniem równowagi pomiędzy rozproszonym i kierunkowym światłem. Kierunkowe oświetlenie obiektów może podkreślać, eksponować ich wygląd i fakturę powierzchni, poprawiając widoczność i ułatwiając ocenę poszczególnych detali. Oczekiwania klientów dotyczą jednak obecnie nie tylko możliwości właściwego widzenia i oceny towarów, ale również dotyczą potrzeby stworzenia określonego klimatu wnętrza. Element ten jest również istotny dla budowy atrakcyjnego wyglądu sklepu, czy też kreowania pewnego charakterystycznego wizerunku sieci handlowej, decydującego o jego identyfikacji wśród innych obiektów. 2. WYMAGANIA I ZALECENIA OŚWIETLENIOWE Wymagania odnośnie normatywnych, minimalnych parametrów oświetlenia na miejscach pracy w obiektach handlowych, dotyczące średniego natężenia oświetlenia E m i jego równomierności U o, ograniczenia olśnienia UGR oraz wskaźnika oddawania barw R a światła lamp, przedstawione w tabeli 1, nie gwarantują uzyskania odpowiednich efektów zarówno związanych z warunkami widzenia jak i estetyką. Tabela 1. Wymagania dotyczące oświetlenia miejsc pracy w obiektach handlowych [4] Lp. Rodzaj wnętrza, zadania lub czynności E m lx UGR - U o - R a - 1. Obszar sprzedaży 300 22 0,40 80 2. Obszar kas 500 19 0,60 80 3. Stół do pakowania 500 19 0,60 80 4. Holl wejściowy 100 22 0,40 80 5. Targi, hale wystawowe 300 22 0,40 80 Doświadczenia wskazują, że właściwe rozwiązanie oświetlenia sklepów wymaga bardziej zróżnicowanego, wielokryterialnego podejścia. Przykładowy system doboru parametrów i sposobu doboru oświetlenia [1], zawiera szereg kryteriów, których znaczenie jest uzależnione od rodzaju i wizerunku sklepu, co przedstawiono na rysunku 1 i w tabeli 2.
Projektowanie oświetlenia w obiektach handlowych 339 Rys. 1. Dobór oświetlenia - matryca z rodzajami sklepów z tabeli 2 i rysunku 2 Tabela 2. Charakterystyka sklepów z matrycy Typ sklepu Wizerunek sklepu Prezentacja towarów Zakres produktów Obsługa A niski budżet masowa szeroki samoobsługa B przeciętny pojedyncze towary wąski C jakość wysokiej jakości szeroki kontakt ze sprzedawcą zakupy są przyjemnością D ekskluzywny ekskluzywna - nastrój wąski towary ekskluzywne obsługa na wysokim poziomie Kryteria doboru sposobu oświetlenia obiektów handlowych, zależnie od ich typów, scharakteryzowanych w tabeli 2, obejmują: pożądany poziom natężenia oświetlenia ogólnego, potrzebę stosowania lub brak elementów dekoracyjnych, wymagane parametry związane z barwą światła, zalecenia odnośnie oświetlenia akcentującego. Zasadnicze cechy oświetlenia, dobrane w zależności od rodzaju sklepu, oferowanych towarów, poziomu cen, sposobu i jakości obsługi, atrakcyjności wystroju wnętrza, przedstawiono schematycznie na rysunku 2. Proponowane rozwiązania oświetleniowe istotnie różnią się. Są dostosowane do współczesnych oczekiwań zarówno właścicieli obiektów handlowych jak i klientów. Zastosowanie przedstawionych zaleceń w praktyce jest ułatwione dzięki wykorzystaniu programów obliczeniowych, zapewniających obecnie nie tylko możliwość oceny podstawowych parametrów oświetleniowych, wymaganych przez normy, ale również, dzięki wizualizacjom, ułatwiających ocenę spodziewanych efektów estetycznych.
340 Małgorzata Górczewska, Katarzyna Szydłowska Poziom natężenia oświetlenia ogólnego Elementy dekoracyjne Barwa światła: temperatura barwowa Tb Wskaźnik oddawania barw R a Akcenty świetlne Poziom akcentowania Rys. 2. Charakterystyka zaleceń oświetleniowych dla obiektów klasy A, B, C, D [1]
Projektowanie oświetlenia w obiektach handlowych 341 3. OPIS I CHARAKTERYSTYKA OŚWIETLANEGO OBIEKTU Przykładowy oświetlany obiekt stanowi sklep odzieżowy, który można określić jako typ C, czyli sklep określonej jakości, w którym sposób ekspozycji towarów i obsługi klienta oraz wykreowany nastrój zapewnią zakupy z przyjemnością. Konsekwencją przyjęcia tej klasy sklepu jest konieczność zastosowania: oświetlenia ogólnego na poziomie 100 lx 300 lx, niewielkiej liczby elementów dekoracyjnych, źródeł światła o barwie opisanej parametrami: Tb 3000 K; Ra 85, oświetlenia akcentującego na poziomie 15:1. Przyjęte wymagania oznaczają, że na stanowiskach obsługi klienta, w kasach, ogólne oświetlenie sklepu musi być uzupełnione oświetleniem miejscowym, jednak o odpowiednich walorach dekoracyjnych. Jest to podyktowane wymaganiami normy, tj. koniecznością zapewnienia natężenia oświetlenia na poziomie 500 lx. Sklep na określonym poziomie musi przyciągać uwagę potencjalnego klienta. Pierwszym elementem, realizującym to zadanie, są okna wystawowe stąd konieczność ich odpowiedniego wyeksponowania światłem. Kolejnym elementem, wprowadzającym klientów do wnętrza, są odpowiednio zaakcentowane manekiny, umieszczone na osiach widokowych sali sprzedaży. Ich oświetlenie musi się wyróżniać na tle oświetlenia pozostałej przestrzeni sklepu. Uwzględniając wymienione wymagania, dobrano odpowiedni sprzęt oświetleniowy, tj. oprawy tworzące linie świetlne, prowadzące klienta wzdłuż wnętrza oraz oprawy punktowe, umożliwiające odpowiednią aranżację oświetlenia ekspozycji. Rzut obiektu i szkic przyjętego rozmieszczenia opraw przedstawiono na rysunku 3. 1 - wejście, 2 - kasy, 3 - przymierzalnie Oprawy: punktowe; liniowe Rys. 3. Rzut obiektu i rozmieszczenie opraw oświetleniowych
342 Małgorzata Górczewska, Katarzyna Szydłowska Na rysunkach 4 i 5 przedstawiono wizualizację aranżacji i efektu oświetlenia całego sklepu oraz okien wystawowych i strefy wejściowej. Rys. 4. Wizualizacja obiektu i rozmieszczenie opraw oświetleniowych Rys. 5. Wizualizacja oświetlenie wystawy i wnętrza obiektu
Projektowanie oświetlenia w obiektach handlowych 343 Na rysunku 6 pokazano widok oświetlonego wnętrza obiektu: kas z oprawami dekoracyjnymi, ekspozycji galanterii w oświetlonych wnękach ściennych oraz zastosowania oświetlenia akcentującego na manekinie. Na rys. 7 przedstawiono wizualizację oświetlenia przymierzalni. Rys. 6. Wizualizacja wnętrza obiektu z oświetleniem akcentującym Rys. 7. Wizualizacja wnętrz obiektu oświetlenie przymierzalni Na podstawie wyników obliczeń i przedstawionych wizualizacji można ocenić zarówno poziom jak i jakość oraz atrakcyjność zaproponowanych rozwiązań oświetleniowych.
344 Małgorzata Górczewska, Katarzyna Szydłowska 4. WNIOSKI Uzyskanie odpowiednich efektów oświetleniowych w obiektach handlowych jest uzależnione od wielu czynników. Najważniejszym, wstępnym etapem opracowywania projektu, jest przyjęcie właściwych wymagań, obejmujących nie tylko wymagania normatywne, ale również kryteria estetyczne, decydujące często o przyciągnięciu uwagi klienta, do którego adresowana jest oferta sprzedaży. Atrakcyjna ekspozycja towarów i budowanie klimatu wnętrza są niemożliwe bez dobrego oświetlenia, a więc bez takich decyzji, jak dobór odpowiednich opraw, rodzaju źródeł światła oraz ich lokalizacji i nakierowania, zapewniających pożądane efekty estetyczne. Wykonanie komputerowych obliczeń parametrów fotometrycznych oraz wizualizacji oświetlenia obiektu, umożliwia zapewnienie wymaganych warunków pracy personelu i przybliżenie efektu estetycznego, daje również praktyczną możliwość wprowadzenia ewentualnych korekt [3]. Ograniczeniem szerszego wykorzystywania wizualizacji w projektowaniu oświetlenia jest czasochłonność ich opracowywania, natomiast niewątpliwą zaletę stanowi możliwość oceny i dokonania wyboru pożądanego rozwiązania oświetlenia. LITERATURA [1] Lighting manual, Philips Lighting, Eindhoven, 1993. [2] Górczewska M. Nowa norma dotycząca oświetlenia miejsc pracy we wnętrzach. III Konferencja N-T Energooszczędność w oświetleniu, Poznań, 8.05.2012, ISBN 978-83-932767-2-1, s.32 38. [3] Żagan W., Wasserfurth N. Wizualizacja komputerowa oświetlenia nowa jakość w projektowaniu. Przegląd Elektrotechniczny, 78 (2009), nr.9, 388-392. [4] PN-EN 12464-1:2012 Światło i oświetlenie - Oświetlenie miejsc pracy - Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach. THE CONCEPT OF LIGHTING FOR THE COMMERCIAL FACILITY Shop lighting, depends on quality level, involves a consideration of basic lighting elements: general lighting, color if light, accent and decorative lighting. This paper concerns the concept of lighting for the chosen commercial facility using the computer visualizations. (Received: 8. 02. 2016, revised: 4. 03. 2016)