Medycyna Pracy, 2002; 53; 3;

Medycyna Pracy, 2002; 53; 3; 219 227 219 Helena Woźniak 1 Edward Więcek 2 ZASADY OCENY NARA ENIA ZAWODOWEGO NA PY Y STANOWI CE MIESZANINÊ WOLNEJ KRYSTALICZNEJ KRZEMIONKI I RESPIRABILNYCH W ÓKIEN MINERALNYCH POCHODZENIA NATURALNEGO* EVALUATION OF OCCUPATIONAL EXPOSURE TO DUSTS OF MIXED FREE CRYSTALLINE SILICA AND NATURAL RESPIRABLE MINERAL FIBERS 1 Z Zakładu Zagrożeń Chemicznych i Pyłowych Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi Kierownik zakładu: prof. dr hab. M. Jakubowski 2 Z Katedry Inżynierii Środowiska Politechniki Łódzkiej Kierownik katedry: prof. dr hab. M. Urbaniak STRESZCZENIE Do prawidłowej oceny narażenia na pył zawierający jednocześnie wolną krystyliczną krzemionkę i azbest (np. niektóre kopalnie surowców skalnych, instalacja i demontaż izolacji termicznej i wyrobów ciernych itp.) niezbędne jest uwzględnienie obecności tych dwu czynników pyłowych o potencjalnym działaniu kancerogennym. Obowiązujące aktualnie w Polsce akty prawne pozwalają na dużą dowolność zarówno przy ustalaniu zakresu wykonywanych badań, jak i przy interpretacji wyników. Prowadzi to w efekcie do sytuacji, w której narażenie na pył na analogicznych stanowiskach w różnych zakładach oceniane jest według różnych kryteriów, tzn. z uwzględnieniem obecności wolnej krystalicznej krzemionki (NDS dla pyłów zawierających od 2 do 50% SiO 2 wynosi 4 mg/m 3 pył całkowity, 1 mg/m 3 pył respirabilny), albo z uwzględnieniem obecności minerałów włóknistych, takich jak chryzotyl i inne minerały włókniste z wyjątkiem krokidolitu (NDS wynosi 1 mg/m 3 pył całowity i 0,2 wł/cm 3. Z reguły ocena narażenia dokonywana jest z uwzględnieniem tylko jednego czynnika, tj. wolnej krystalicznej krzemionki (wersja korzystniejsza dla administracji danego zakładu). Z badań autorów niniejszej pracy wynika, że w zależności od przyjętego do oceny narażenia kryterium warunki pracy na danym stanowisku (np. wymiana izolacji termicznej) mogą być zakwalifikowane bądź do bezpiecznych (kryterium zawartości SiO 2 ) bądź po uwzględnieniu pełnego składu mineralnego pyłu (chryzotyl, amosyt, kwarc) do warunków szkodliwych dla zdrowia. W celu uporządkowania istniejącej sytuacji autorzy niniejszej pracy przedstawili propozycję zakresu niezbędnych badań (pomiary stężenia pyłu całkowitego, respirabilnego, respirabilnych włókien mineralnych, oznaczenie zawartości SiO 2 identyfikacja faz krystalicznych w pyle) oraz zasad interpretacji uzyskanych wyników pomiarów. Med. Pr. 2002, 53, 3, 219 227 Słowa kluczowe: ocena narażenia na pył, krzemionka, azbest, kryteria higieniczne oceny ABSTRACT An appropriate evaluation of exposure to dust containing both crystalline silica and asbestos (e.g. some mines of rock raw materials, installation and disassembly of thermal insulation and frictional products etc.) requires that the presence of these two potentially carcinogenic dust components should be taken into account. In Poland, the present legal regulations provide for rather extensive freedom in both defining the scope of studies performed and interpreting their results. In consequence, the evaluation of dust exposure at similar workposts in different plant is based on different criteria, which means that in some cases the presence of free crystalline silica (MAC value for dust containing from 2 to 50% of SiO 2 is 4 mg/m 3 for total dust and 1 mg/m 3 for respirable dust) is taken into account, and in others the presence of mineral fibers such as chrysotile and other fibrous mineral except for crocidolite (MAC value - 1 mg/m 3 and 0.2 f/cm 3, respectively). The evaluation of exposure usually involves only one factor, i.e. free silica crystalline (more favorable for the administration of a given plant). The present study reveals that depending on the criterion adopted for evaluating the exposure at a given workpost (e.g. exchange of thermal insulation), the working conditions may be classified as safe (criterion for the presence of SiO 2 ) or as harmful to workers' health if a complete composition of mineral dust (chrysotile, amosite, quartz) is considered. In order to clarify the present situation, the authors present in this paper the proposals on the scope of required studies (measurements of total and respirable dust, as well as respirable mineral fibers concentrations, determination of SiO 2 contents, identification of dust crystalline phases) and the principles on which the interpretation of results should be based. Med Pr 2002, 53, 3, 219 227 Key words: dust exposure evaluation, silica, asbestos, health criteria WSTÊP Zgodnie z Kodeksem pracy Pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystywaniu osiągnięć nauki i techniki (1). Prawidłowa ocena narażenia na czynniki szkodliwe środowiska pracy jest niezbędna dla doboru skutecznych środków profilaktyki technicznej jak i medycznej, mającej na * Praca wykonana w ramach Strategicznego Programu Rządowego Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia człowieka w środowisku pracy dofinansowywanego przez Komitet Badań Naukowych w latach 1998 2001. Główny koordynator: Centralny Instytut Ochrony Pracy. Zadanie nr SPR 04.10.46 pt. Ocena narażenia zawodowego na azbestowe i azbestopodobne włókna mineralne w kopalniach odkrywkowych surowców skalnych Dolnego Śląska. Kierownik zadania: dr hab. E. Więcek celu ograniczenie szkodliwego oddziaływania na człowieka jego środowiska pracy. Problem ustalenia kryteriów oceny narażenia dla pyłów przemysłowych jest ciągle dyskutowany i nie został dotychczas rozstrzygnięty, zwłaszcza w przypadku pyłów zwierających jednocześnie wolną krystaliczną krzemionkę i włókna mineralne. Do prawidłowej oceny narażenia na pył w takich uwarunkowaniach środowiska pracy dla przyjęcia odpowiedniej wartości NDS, kryterium zawartości wolnej krystalicznej krzemionki w pyle może być niewystarczające i może prowadzić do niewłaściwej oceny środowiska pracy. W świetle współczesnej wiedzy, nierozpuszczalnym cząstkom pyłu, spełniającym określone kryteria wymiarowe

220 H. Woźniak, E. Więcek Nr 3 (długość powyżej 5 µm, średnica poniżej 3 µm; stosunek długości do średnicy 3:1), przypisuje się działanie kancerogenne (rak płuca, międzybłoniaki) niezależnie od ich składu mineralogicznego (2,3). Zdaniem Dolla i Peto (2) nagromadzone wyniki z badań agresywności biologicznej włóknistych pyłów mineralnych świadczą o braku podstaw do ograniczenia pojęcia azbest tylko do 6 minerałów, znajdujących się w obrocie handlowym (chryzotyl, krokidolit, tremolit, aktynolit, antofyllit, a- mosyt). Z punktu widzenia działania biologicznego w pojęciu azbest mieści się wiele (praktycznie bez ograniczeń) pyłów mineralnych zarówno tych pochodzenia naturalnego jak i wytwarzanych przez człowieka. Uważa się natomiast, że wszystkie te cząstki mineralne, aby wywołać zbliżony efekt biologiczny muszą posiadać dwie wspólne cechy charakterystyczne, tj. trwałość w płynach ustrojowych oraz określone rozmiary. Wprawdzie zarówno wolna krystaliczna krzemionka jak i azbest w opinii IARC i WHO należą do czynników o udowodnionym działaniu kancerogennym dla człowieka (4,5) to jak wynika z badań epidemiologicznych i doświadczalnych na zwierzętach większy potencjał kancerogenny posiadają pyły minerałów azbestowych, a zwłaszcza azbestów z grupy amfiboli. Wielkość ekspozycji, przy której nie obserwuje się jeszcze zmian w stanie zdrowia, jest dość dokładnie ustalona dla pyłów krzemionki krystalicznej. Higieniści amerykańscy u- ważają, że stężenie 0,05 mg/m 3 frakcji respirabilnej krzemionki krystalicznej (kwarc, krystobalit, trydymit) nie jest w stanie spowodować rozwoju krzemowej pylicy płuc nawet przy codziennym 8-godzinnym narażeniu w ciągu kilkudziesięciu lat. Dopuszczalne wartości stężeń dla pyłu azbestowego w środowisku pracy we wszystkich krajach na świecie ustalane są z założeniem, że ich dotrzymanie zabezpiecza pracowników przed rozwojem pylicy azbestowej płuc. Stężenie pyłu azbestowego na poziomie NDS stwarza pewne ryzyko rozwoju chorób nowotworowych, głównie międzybłoniaka, zwłaszcza dla tych, którzy wcześnie podejmują pracę w narażeniu na azbest. Poziom ryzyka w narażeniu na czynnik kancerogenny powinien być jednak limitowany i w środowisku pracy nie powinien być większy niż 10-3. W świetle istniejących szacunków łączne ryzyko rozwoju raka płuc i międzybłoniaka na poziomie 10-3 może występować przy stężeniach pyłu azbestu chryzotylowego rzędu 0,20 wł/cm 3, w przypadku narażenia na krokidolit ryzyko może być istotnie większe. PROCESY TECHNOLOGICZNE ZWI ZANE Z NARA ENIEM JEDNOCZEŒNIE NA PY WOLNEJ KRYSTALICZNEJ KRZEMIONKI I RESPIRABILNE W ÓKNA MINERALNE POCHODZENIA NATURALNEGO W chwili obecnej w Polsce można wyróżnić dwa główne źródła jednoczesnego narażenia na pyły zawierające wolną krystaliczną krzemionkę i respirabilne włókna mineralne pochodzenia naturalnego i są to: procesy technologiczne związane ze stosowaniem wyrobów zawierających azbest, takich jak materiały termoizolacyjne (remonty pieców wysokotemperaturowych i wózków piecowych w zakładach ceramiki szlachetnej i budowlanej; remonty wagonów w zakładach naprawy taboru kolejowego; remonty kotłów w elektrowniach i elektrociepłowniach itp.), materiały cierne (remonty pojazdów mechanicznych związane z wymianą uszczelek, okładzin, sprzęgieł, hamulców); procesy technologiczne związane z wydobyciem, przerobem i stosowaniem surowców skalnych, w trakcie których dochodzi do uwalniania się do powietrza stanowisk pracy respirabilnych cząstek mineralnych o pokroju włóknistym (kopalnie i zakłady przeróbcze surowców skalnych na Dolnym Śląsku, rejony budowy dróg, otaczarnie, nawozy mineralne i in.). Pierwsze źródło narażenia znajduje się pod kontrolą zarówno Inspekcji Sanitarnej jak i Państwowej Inspekcji Pracy i z czasem ulegnie likwidacji w związku z ograniczaniem na coraz szerszą skalę stosowania wyrobów zawierających azbest, natomiast respirabilne włókna mineralne, pochodzące z drugiego źródła z reguły nie są uwzględniane w ocenie narażenia zawodowego na pył przez większość instytucji prowadzących nadzór nad higienicznymi warunkami pracy w tych zakładach. Ocena narażenia zawodowego na pył wyłącznie w oparciu o kryterium zawartości wolnej krystalicznej krzemionki w pyle prowadzi w konsekwencji do niedoszacowania ryzyka zdrowotnego osób zatrudnionych przy wydobyciu, przerobie i stosowaniu surowców skalnych z kopalń na Dolnym Śląsku. DZIA ANIE BIOLOGICZNE PY ÓW SUROWCÓW SKALNYCH Z KOPALÑ NA DOLNYM ŒL SKU W związku z odkrywkową metodą eksploatacji surowców skalnych, przerobem i składowaniem na wolnym powietrzu oraz szerokim ich stosowaniem (tab. I) liczba osób narażonych zawodowo i pozazawodowo na pył zawierający jednocześnie dwa czynniki o potencjalnym działaniu kancerogennym (wolna krystaliczna krzemionka i respirabilne włókna mineralne pochodzenia naturalnego) jest trudna do oszacowania (6,7,8). W przeprowadzonych badaniach doświadczalnych na zwierzętach agresywności biologicznej pyłów różnych surowców skalnych (rudy niklu, serpentynitu, magnezytu, gabra, granitu, sjenitu, dolomitu, węgla kamiennego) pobranych w kopalniach na Dolnym Śląsku stwierdzono, że wszystkie badane próby pyłu spowodowały rozwój międzybłoniaków (u 1,6 70% zwierząt w grupie). Międzybłoniaki u zwierząt rozwinęły się także pod wpływem pyłów, w których nie stwierdzono, w potocznym rozumieniu, minerałów azbestowych, a np. rozwój międzybło- * Respirabilna cząstka włóknista pyłu to każda cząstka pyłu spełniająca następujące kryteria wymiarowe: długość powyżej 5 µm, średnica poniżej 3 µm; stosunek długości do średnicy powyżej 3 : 1.

Nr 3 Narażenia zawodowe na pyły 221 Tabela I. Najczęstsze zastosowanie surowców skalnych eksploatowanych ze złóż na Dolnym Śląsku Table I. The major uses of mineral mining in the Lower Silesia region Zastosowanie Major uses Kamień budowlany Building stone drogi, place road, square elewacje budynków, schody, posadzki, pomniki front elevation, stairs, floors, monument kruszywo do zapraw mortar aggregate Składnik do produkcji Component cementu concrete materiałów ogniotrwałych refracory materials porcelany, szkła pottery, glass Nawóz mineralny Mineral manure Nośnik środków grzybo- i owadobójczych Carrier of fungicide and insecticide Surowiec skalny Mineral amfibolit, gabro, granit, melafir, serpentynit, sjenit Amphibolite, gabbro, granite, melafire, serpentinite, syenite granit, sjenit Granite, syenite magnezyt, melafir, serpentynit Magnesite, melafire, serpentinite amfobilit, melafir, sjenit Amphibolite, melafire, syenite dolomit, serpentynit Dolomite, serpentinite dolomit Dolomite dolomit, magnezyt Dolomit, magnesite magnezyt Magnesite niaków otrzewnej u zwierząt wywołał pył granitu i węgla kamiennego (9). Najsilniejsze działanie kancerogenne mierzone liczbą międzybłoniaków wykazał antygoryt, przy czym liczba międzybłoniaków u zwierząt w grupie była zależna od liczby respirabilnych włókien mineralnych w próbie pyłu wprowadzonej zwierzętom. Podobną zależność stwierdzono pomiędzy liczbą włókien a działaniem zwłókniającym antygorytu (10). Przypadki pylicy azbestowej stwierdzone wśród pracowników wydobywających i przerabiających rudę niklu w Szklarach oraz magnezyt w Wirach (8) potwierdzają silną agresywność biologiczną pyłów, występujących w powietrzu stanowisk pracy. Dowodem potwierdzającym zwiększone ryzyko nowotworowe związane z narażeniem na respirabilne włókna mineralne emitowane podczas eksploatacji surowców skalnych są wyniki badań epidemiologicznych przeprowadzone przez Szeszenię-Dąbrowską i wsp. (11), które wykazały, że najwięcej zgonów z powodu międzybłoniaka wśród mężczyzn w Polsce stwierdza się w województwie dolnośląskim. Przedstawione wyniki z badań doświadczalnych na zwierzętach jak i z badań epidemiologicznych pozwalają stwierdzić, że włókna mineralne uwalniane do powietrza w trakcie wydobycia, przerobu i stosowania surowców skalnych mogą zwiększać ryzyko nowotworowe eksponowanych pracowników, a tym samym powinny być uwzględniane przy higienicznej ocenie warunków pracy jako ważny czynnik szkodliwy środowiska pracy. Należy zatem uznać, że na stanowiskach pracy związanych z wydobyciem, przerobem i stosowaniem surowców skalnych na Dolnym Śląsku mogą występować jednocześnie dwa czynniki szkodliwe środowiska pracy o udowodnionym, w opinii IARC, działaniu kancerogennym dla człowieka, tj. azbest i wolna krystaliczna krzemionka (tab. II). Obraz z transmisyjnego mikroskopu elektronowego prób pyłu pobranych na filtr z powietrza stanowisk pracy w wybranych kopalniach Dolnego Śląska ilustrują ryciny od 1 do 8. HIGIENICZNA INTERPRETACJA WYNIKÓW BADAÑ W ŒRODOWISKU PRACY Warunki pracy można umownie podzielić na trzy kategorie: bezpieczne dla zdrowia, dopuszczalne i szkodliwe dla zdrowia. Od kategorii, do której w wyniku przeprowadzonych badań zostanie zaklasyfikowane badane stanowisko pracy zależy zarówno postępowanie Inspekcji Sanitarnej, Państwowej Inspekcji Pracy, jak i zakładu pracy. Do bezpiecznych warunków pracy należy kwalifikować te stanowiska, na których górna granica przedziału ufności dla średniej ważonej jest niższa od wartości NDS, w przypadku wykonywania pomiarów za pomocą dozymetrów indywidualnych, gdy otrzymany wynik pomiaru stężenia pyłu jest mniejszy od 0,75 NDS. Za warunki szkodliwe dla zdrowia należy uznać takie warunki, kiedy dolna granica przedziału ufności dla średniej ważonej jest większa od wartości NDS w przypadku dozymetrii indywidualnej otrzymany wynik stężenia pyłu jest większy od 1,25 NDS. Warunki dopuszczalne dotyczą sytuacji, gdy stężenie pyłu oznaczone za pomocą dozymetru indywidualnego zawarte jest w przedziale od 0,75 do 1,25 NDS. W przypadku warunków bezpiecznych dla zdrowia nie podejmuje się żadnych działań. Jeżeli warunki pracy zakwalifikowano jako szkodliwe dla zdrowia wówczas niezbędne są działania ze strony Inspekcji Sanitarnej, Państwowej Inspek-

222 H. Woźniak, E. Więcek Nr 3 Tabela II. Stwierdzone fazy krystaliczne, stężenie respirabilnych włókien mineralnych oraz zawartość wolnej krystalicznej krzemionki w próbach pyłu pobranych w wybranych kopalniach surowców skalnych na Dolnym Śląsku Table II. Detected crystalline phases, respirable mineral fibres concentrations and mean SiO 2 contentration of the dust samples collected at workplaces of some mining located in Lower Silesia Wydobywana kopalina Raw materials Amfilobit Amphibolite Dolomit Dolomite Gabro Gabbro Granit Granite Magnezyt Magnesite Serpentynit Serpentinite Melafir Melafire Sjenit Syenite Umiejscowienie złoża Deposit location Ogorzelec Rędziny Braszowice Sobótka (Pagórki Zachodnie) Wiry Glinice Nasławice Rybnica Leśna Piława Górna (Kośmin, Przedborowa) Zidentyfikowane fazy krystaliczne Identifid crystalline phases kwarc, albit, klinochlor, tremolit, aktynolit Quartz, albite, clinochlore, tremolite, actinolite dolomit, klinochryzotyl, aktynolit, chryzotyl, biotyt Dolomite, clinochrysotile, actinolite, chrysotile, biotite tremolit, antygoryt, oligoklaz, antofyllit, kwarc Tremolite, antigorite, oligoclase, anthophyllite, quartz kwarc, albit, mikroklin Quartz, albite, microcline magnezyt, serpentyn, chloryt, antygoryt, chryzotyl, tremolit, kwarc Magnesite, serpentine, chlorite, antigorite, chrysotile, tremolite, quartz antygoryt, korundofyllit, krokidolit, kwarc Antigorite, corundophyllite, crocidolite, quartz magnezyt, antygoryt, dolomit, kwarc, chryzotyl, tremolit Magnesite, antigorite, dolomite, quartz, chrysolite kwarc, anortyt, albit, ortoklaz, kalcyt, klinochlor Quartz, anorthite, albite, orthoclase, calcite, clinochlore biotyt, kwarc, ortoklaz, mikroklin, tremolit, oligoklaz Biotite, quartz, orthoclase, microcline, tremolite, oligoclase Stężenie respirabilnych włókien mineralnych na stanowiskach pracy wł/cm 3 od do Respirable mineral fibres concentration at workplaces f/cm 3 from to Zawartość SiO 2 w pyle Mean SiO 2 of dust concentration % 0,03 1,01 5,0 0,02 0,21 1,0 0,08 7,34 5,2 0,002 0,29 21 0,06 1,36 3,6 0,08 1,33 0,02 0,94 10,2 3,2 0,002 0,39 12,0 0,03 3,31 8,7 Ryc. 1. Obraz z transmisyjnego mikroskopu elektronowego próby pyłu pobranej z powietrza w kopalni granitu w Sobótce (Pagórki Zach.) na stanowisku operatora kruszarki. Fig. 1. Transmission of electron microscope picture of the dust sample collected at crushing operator workplaces of the granite mining (Sobótka). Ryc. 2. Obraz z transmisyjnego mikroskopu elektronowego próby pyłu pobranej z powietrza w kopalni magnezytu Wiry na stanowisku wiertacza. Fig. 2. Transmision of electron microscope picture of the dust sample collected at drill operator workplace of the magnesite mining (Wiry).

Nr 3 Narażenia zawodowe na pyły 223 Ryc. 3. Obraz z transmisyjnego mikroskopu elektronowego próby pyłu pobranej z powietrza w koplani melafiru w Rybnicy Leśnej na stanowisku operatora grysowni. Fig. 3. Transmission of electron microscope picture of the dust collected at crushing operator workplace of the melafire mining (Rybnica Leśna). Ryc. 5. Obraz z transmisyjnego mikroskopu elektronowego próby pyłu pobranej z powietrza w kopalni amfibolitu w Ogorzelcu na stanowisku operatora ciągu kruszącego. Fig. 5. Transmission of electron microscope picture of the dust collected at crushing/sorting operator workplace of the amphibolite mining (Ogorzelec). Ryc. 4. Obraz z transmisyjnego mikroskopu elektronowego próby pyłu pobranej z powietrza w koplani dolomitu w Rędzinach na stanowisku operatora przesiewaczy. Fig. 4. Transmission of electron microscope picture of the dust collected at screen operator workplace of the dolomite mining (Rędziny). Ryc. 6. Obraz z transmisyjnego mikroskopu elektronowego próby pyłu pobranej z powietrza w kopalni serpentynitu w Nasławicach na stanowisku sztygara. Fig. 6. Transmission of electron microscope picture of the dust collected at foreman workplace of the serpentinite minig (Nasławice).

224 H. Woźniak, E. Więcek Nr 3 Ryc. 7. Obraz z transmisyjnego mikroskopu elektronowego próby pyłu opadowego pobranego w kopalni gabra w Braszowicach. Fig. 7. Transmission of electron picture of the sediment dust (gabbro mining Braszowice). Ryc. 8. Obraz z transmisyjnego mikroskopu elektronowego próby pyłu pobranej z powietrza w kopalni dolomitu w Romanowie na stanowisku wiertacza. Fig. 8. Transmission of electron picture of the dust collected at drill operator workplace of the dolomite mining (Romanowo). cji Pracy i zakładu pracy, które w ustalonym przez zainteresowane strony terminie powinny doprowadzić do obniżenia stężeń pyłu do poziomu poniżej NDS (warunki bezpieczne dla zdrowia). Warunki dopuszczalne należy interpretować jako warunki, w których nie można wykluczyć przekroczenia NDS i dla podjęcia ostatecznej decyzji o warunkach pracy niezbędne jest przeprowadzenie dodatkowych pomiarów. Prawidłowe zakwalifikowanie warunków pracy do jednej z trzech kategorii jest więc ważne zarówno ze względów zdrowotnych jak i ekonomicznych. KRYTERIA STOSOWANE DO OCENY NARA ENIA NA PY Obowiązujące aktualnie w Polsce wartości NDS dla pyłów pozwalają dokonywać oceny narażenia na pył albo z uwzględnieniem kryterium wolnej krystalicznej krzemionki w pyle, albo z uwzględnieniem obecności minerałów włóknistych. Dla rozważanej sytuacji jednoczesnego występowania dwóch czynników kancerogennych (wolna krystaliczna krzemionka, respirabilne włókna mineralne pochodzenia naturalnego) ważne są następujące zapisy zamieszczone w DzU nr 4, poz. 36, część B. Pyły (12). a) pyły zawierające wolną krystaliczną krzemionkę powyżej 50% pył całkowity 2,0 mg/m 3 pył respirabilny 0,3 mg/m 3 b) pyły zawierające wolną krystaliczną krzemionkę od 2 do 50% pył całkowity 4,0 mg/m 3 pył respirabilny 1,0 mg/m 3 c) pyły zawierające azbest chryzotylowy oraz pyły zawierające azbest chryzotylowy i inne minerały włókniste np. antygoryt włóknisty z wyjątkiem krokidolitu pył całkowity 1 mg/m 3 włókna respirabilne 0,2 włókien w cm 3 d) pyły zwierające krokidolit pył całkowity 0,5 mg/m 3 włókna respirabilne 0,2 włókna w cm 3 Istniejący obecnie podział pyłów na wyżej wymienione grupy pozwala instytucjom uprawnionym do oceny narażenia na pył na dużą dowolność zarówno przy ustalaniu zakresu wykonywanych badań jak i przy interpretacji wyników badań. Zawartość wolnej krystalicznej krzemionki w pyle pobranym na stanowiskach pracy w kopalniach i zakładach przeróbczych surowców skalnych oraz w zakładach stosujących surowce skalne nie przekracza 50% (z wyjątkiem kopalni kwarcu) w związku z czym dla administracji przedsiębiorstw korzystniejsze jest zakwalifikowanie występujących w danym zakładzie pyłów do grupy pyłów zawierających wolną krystaliczną krzemionkę. W świetle obowiązujących przepisów jest to możliwe. Prowadzi to w efekcie do sytuacji, w której narażenie na pył na analogicznych stanowiskach w różnych kopalniach i zakładach przeróbczych surowców skalnych oraz w zakładach stosujących surowce skalne oceniane jest według różnych kryteriów, mimo że obowiązek określenia decyzją rodzaju badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy został nałożony na Inspektora Sanitarnego przez Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 1996 r. (13). * Zapis w poz. c wymaga weryfikacji i zdaniem autorów powinien mieć następujące brzmienie: pyły zawierające azbest chryzotylowy, pyły zawierające azbest chryzotylowy i inne minerały włókniste (z wyjątkiem krokidolitu) oraz pyły zawierające inne minerały włókniste (z wyjątkiem krokidolitu) np. antygoryt włóknisty: - pył całkowity 1 mg/m 3 - włókna respirabilne 0,2 wł w cm 3.

Nr 3 Narażenia zawodowe na pyły 225 PROPONOWANE ZASADY UJEDNOLICENIA KRYTERIÓW OCENY NARA ENIA NA PY ZAWIE- RAJ CY JEDNOCZEŒNIE WOLN KRYSTALICZN KRZEMIONKÊ I RESPIRABILNE W ÓKNA MINERALNE POCHODZENIA NATURALNEGO Zdaniem autorów niniejszego opracowania rozwiązania wymagają następujące zagadnienia: określenie niezbędnego zakresu badań dla pełnej identyfikacji pyłowych czynników szkodliwych występujących na badanym stanowisku pracy, ustalenie zasad doboru kryteriów umożliwiających prawidłową ocenę higieniczną warunków pracy. Zakres niezbędnych badań na stanowiskach pracy powinien obejmować: pomiary stężenia pyłu całkowitego (wg PN-91/Z- 04030/05) (14), pomiary stężenia pyłu respirabilnego (wg PN-91/Z- 04030/06) (15), pomiary stężenia respirabilnych włókien mineralnych (wg PN-88/Z-04202/02) (16), oznaczanie ilościowe wolnej krystalicznej krzemionki w pyle (wg PN-91/Z-04018/04) (17), oraz w celu potwierdzenia bądź wykluczenia obecności krokidolitu w pyle identyfikacja faz krystalicznych. Metody oznaczania stężeń pyłu oraz zawartość wolnej krystalicznej krzemionki w pyle są metodami powszechnie stosowanymi przez laboratoria zajmujące się oceną narażenia na pył i opisane są w odnośnych normach (14,15,16,17). Natomiast identyfikacja faz krystalicznych w pyle, wymagająca kosztownej aparatury może być wykonana w wyspecjalizowanych laboratoriach. Obecnie dla identyfikacji faz krystalicznych w pyle najczęściej stosowane są następujące metody (18): metody mikroskopii elektronowej, tj. analityczny mikroskop elektronowy SAED (selected area electron diffraction) oraz mikroskop elektronowy sprzężony ze spektrometrem rentgenowskim; metody te umożliwiają identyfikację poszczególnych włókien w pyle pobranym z powietrza i uznane są za metody najbardziej wiarygodne, dyfraktometria rentgenowska; metoda wymaga większej ilości pyłu do analizy i może być stosowana do identyfikacji faz krystalicznych, np. w pyle opadowym, spektrometria w podczerwieni; za pomocą tej metody najbardziej wiarygodny wynik uzyskuje się wówczas, gdy próba jest jednoskładnikowa, natomiast zaletą metody jest wymagana niewielka ilość próby (kilka miligramów) oraz możliwość identyfikacji pojedynczej, wyizolowanej cząstki o pokroju włóknistym, mikroskopia polaryzacyjna; jest to najtańsza ze wszystkich stosowanych metod jednakże nie może być stosowana w przypadku, gdy włókna pokryte są warstwą substancji zmieniających własności optyczne azbestu oraz gdy średnica włókien będzie mniejsza od zdolności rozdzielczej mikroskopu, tj. około 0,3 µm. Należy zaznaczyć, że metoda jest subiektywna i wymaga od analityka dużego doświadczenia. PROPONOWANE KRYTERIA OCENY NARA ENIA 1. Dla pyłów zawierających chryzotyl lub inne naturalne włókna mineralne z wyjątkiem krokidolitu oraz krystaliczną krzemionkę: w przypadku kiedy stężenie respirabilnych włókien mineralnych nie przekracza wartości 0,2 wł/cm 3, tzn. stężenie niepowodujące zwiększonego ryzyka nowotworowego (rak płuc i międzybłoniak), tzn. większego niż 1 na 1000 10 000 zatrudnionych dla oceny narażenia jako podstawę przyjmuje się zawartość SiO 2 w pyle i NDS dla pyłów zawierających wolną krystaliczną krzemionkę; w przypadku gdy stężenie respirabilnych włókien mineralnych jest równe lub większe od 0,2 wł/cm 3 za podstawę do oceny narażenia przyjmuje się NDS dla pyłów zawierających chryzotyl lub inne naturalne włókna mineralne. Dla pyłów zawierających krokidolit oraz wolną krystaliczną krzemionkę: w przypadku kiedy stężenie respirabilnych włókien mineralnych nie przekracza wartości 0,2 wł/cm 3 jako podstawę do oceny narażenia przyjmuje się zawartość SiO 2 w pyle i NDS dla pyłów zawierających wolną krystaliczną krzemionkę; w przypadku gdy stężenie respirabilnych włókien mineralnych jest równe lub większe od 0,2 wł/cm 3 za podstawę do oceny narażenia przyjmuje się NDS dla pyłów zawierających krokidolit. Powyższe zasady oceny narażenia powinny obowiązywać wszędzie tam, gdzie występuje narażenie na pył zawierający jednocześnie wolną krystaliczną krzemionkę i respirabilne włókna mineralne pochodzenia naturalnego. PRZYK ADOWA KWALIFIKACJA WARUNKÓW PRACY Z UWZGLÊDNIENIEM RÓ NYCH KRYTERIÓW OCENY W tabeli III podano przykładowo ocenę higieniczną warunków pracy na stanowiskach, na których występowało narażenie na pył zawierający 2 pyłowe czynniki szkodliwe. O- ceny warunków pracy dokonano zarówno z uwzględnieniem NDS dla pyłów zawierających SiO 2 jak i NDS dla pyłów zawierających respirabilne włókna mineralne. Jak wynika z tabeli III tylko w pierwszym przypadku stężenia wszystkich badanych czynników szkodliwych nie przekraczały wartości NDS, co pozwoliło na zakwalifikowanie warunków pracy do kategorii warunków bezpiecznych dla zdrowia. W pozostałych przypadkach przyjęcie do oceny warunków pracy kryterium zawartości wolnej krystalicznej krzemionki w pyle pozwoliło zakwalifikować badane stanowiska pracy do warunków bezpiecznych dla zdrowia (poz. 2,4; tab. III) lub do dopuszczalnych (poz. 3; tab. III), natomiast po uwzględnieniu obecności respirabilnych włókien mineralnych w pyle wszystkie 3 stanowiska (poz. 2,3,4; tab. III) należy zakwalifikować do kategorii warunków szkodliwych dla zdrowia.

226 H. Woźniak, E. Więcek Nr 3 Tabela III. Przykłady oceny narażenia na pył z zastosowaniem różnych kryteriów Table III. Dust exposure evaluation according to different criteria (example) Stanowisko Workplace 1. Szlifowanie bloków skalnych 1. Grinder of blocks stone Stwierdzone fazy krystaliczne Dedeted crystalline phases biotyt, tremolit, kwarc, ortoklaz, mikroklin Biotite, tremolite, quartz, ortohoclase, microcline całkowitego Total mg/m 3 Stężenie pyłu Dust concentration respirabilnego Respirable mg/m 3 respirabilnych włókien mineralnych wł/cm 3 Respirable mineral fibres f/cm 3 Zawartość SiO 2 SiO 2 dust concentrati on % Krotność NDS dla pyłów zawierających Multiplicity allowable value for dust content SiO 2 a włókna azbestowe Asbestos b 1 2 3 4 1 2 1 3 1,9 0,6 0,07 9,5 0,47 0,6 ---- Warunki pracy według kryterium a lub b Health criteria evaluation according a or b a bezpieczne a safe b bezpieczne b safe 2. Operator kruszarki 2. Operator of crusher magnezyt, antygotyt, dolomit, kwarc, chryzotyl, tremolit Magnesite, antigorite, dolomite, quartz, chrysotile, tremolite 3,5 0,9 0,94 3,2 0,87 0,9 3,5 4,7 a bezpieczne a safe b szkodliwe b noxious 3. Remont wózka piecowego 3. Maintenance of furnance carriage forsteryt, kwarc, chryzotyl Forsterite, quartz, chrysotile 5,0 1,2 0,27 6,0 1,25 1,2 5,0 1,3 a dopuszczalne a permissible b szkodliwe b noxious 4. Wymiana izolacji termicznej 4. Exchange of thermal insulation chryzotyl. amosyt, kwarc Chrysotile, amosite, quartz 2,1 0,7 0,31 5,4 0,52 0,7 2,1 1,5 a bezpieczne a safe b szkodliwe b - noxious a kryterium oceny higienicznych warunków pracy w uwzględnieniem wyłącznie zawartości wolnej krystalicznej krzemionki. a health criteria evaluation to take into account SiO 2 content only. b kryterium oceny higienicznych warunków pracy z uwzględnieniem obecności azbestowych lub azbestopodobnych włókien mineralnych w pyle. b health criteria evaluation to take into account asbetos and asbestiform fibre content. PIŚMIENNICTWO 1. Kodeks pracy, dział dziesiąty, roz. 1, art. 207 2. DzU nr 24, poz. 110, 1996. 2. Doll R., Peto J.: Asbestos: Effects on health of exposure to asbestos. A raport to Health and Safety Commission. Her Majesty s Stationary Office, London 1985. 3. Stanton F.M., Layard M., Tegeris A., Miller F., May M., Morgan E. i wsp.: Relation of particle dimension to carcinogenicity in amphibole asbestos and other fibrous minerals. J. Natl. Cancer Inst. 1981, 67, 965 975 4. IARC. Silica, some silicates coal dust and para-aramid fibrils. IARC, Lyon 1997. 5. WHO Asbestos and other natural mineral fibres. WHO, Geneva 1986. 6. Maciejewska A., Bielichowska G., Krużniewska R.: Narażenie na pył przemysłowy i azbestopodobne włókna mineralne na stanowiskach pracy w kopalniach kamienia budowlanego i kruszyw w woj. wałbrzyskim. Med. Pr. 1990, 41, 6, 429 434. 7. Woźniak H., Więcek E., Makowski A., Gadalska D., Jakubczyk L., Opalska B. i wsp.: Narażenie zawodowe i pozazawodowe na naturalne włókna mineralne pracowników Huty Szklary. Med. Pr. 1991, 2, 127 136. 8. Woźniak H., Więcek E., Dobrucka D., Pelc W., Bielichowska G., Król M. i wsp.: Niektóre problemy ekologiczne towarzyszące wydobyciu i przetwarzaniu serpentynitu. Med. Pr. 1992, 43, 3, 235 243. 9. Woźniak H., Więcek E., Stetkiewicz J., Wyszyńska K.: Experimental carcinogenicity and mutagenicity of non-asbestos natural fibres preliminary report. Polish J. Occup. Med. Environ. Health 1993, 6, 1, 55 60. 10. Woźniak H., Więcek E., Stetkiewicz J.: Fibrogenic and carcinogenic efects of antigorite. Polish J. Occup. Med. Environ. Health 1988, 1, 192 202. 11. Szeszenia-Dąbrowska N., Szymczak W., Wilczyńska U.: Występowanie międzybłoniaka opłucnej w Polsce w latach 1980 1993. Przeg. Epid. 1996, 50, 447 455. 12. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 stycznia 2001 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia. DzU nr 4, poz. 36, 2001 [część B. Pyły]. 13. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i opieki Społecznej w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU nr 86, poz. 394, 1996. 14. PN-91/Z-04030/05: Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości pyłu. Oznaczanie pyłu całkowitego na stanowiskach pracy metodą filtracyjno-wagową. 15. PN-91/Z-04030/06: Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości pyłu. Oznaczanie pyłu respirabilnego na stanowiskach pracy metodą filtracyjno-wagową.

Nr 3 Narażenia zawodowe na pyły 227 16. PN-88/Z-04202/02: Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości azbestu. Oznaczanie stężenia liczbowego respirabilnych włókien azbestu na stanowiskach pracy metodą mikroskopii optycznej. 17. PN-91/Z-04018/04: Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości wolnej krystalicznej krzemionki w pyle całkowitym i respirabilnym w obecności krzemianów na stanowiskach pracy metodą kolorymetryczną. 18. Indulski J. [red.]: Higiena pracy. IMP, Łódź 1999, t. I. Adres I autora: Św. Teresy 8, 90-950 Łódź Nadesłano: 25.03.2002 Zatwierdzono: 15.05.2002