RAPORT SYTUACJA RODZIN WIELODZIETNYCH NA LOKALNYM RYNKU PRACY POWIAT GRUDZIĄDZKI GRODZKI ORAZ ZIEMSKI

RAPORT SYTUACJA RODZIN WIELODZIETNYCH NA LOKALNYM RYNKU PRACY POWIAT GRUDZIĄDZKI GRODZKI ORAZ ZIEMSKI GRUDZIĄDZ 2015

Wstęp.2 Wprowadzenie...4 I Metodologia badań..5 1.1.Cel badania..5 1.2.Zakres podmiotowy.5 1.3.Zakres czasowy...5 1.4.Zakres przestrzenny.6 1.5.Technika gromadzenia materiału empirycznego.6 1.6.Metoda doboru próby...7 II Struktura badanej populacji 8 III Analiza wyników w świetle badań własnych...11 IV Formy wsparcia skierowanego do rodzin wielodzietnych zagrożonych wykluczeniem społecznym..35 V Diagnoza poziomu współpracy pomiędzy instytucjami pomocy i integracji społecznej i instytucjami rynku pracy, wobec rodzin wielodzietnych zagrożonych wykluczeniem społecznym..44 VI Projekty realizowane dla rodzin wielodzietnych...47 ZAKOŃCZENIE.49 BIBLIOGRAFIA.51 ZAŁĄCZNIKI.53 1

WSTĘP Spadek liczby rodzin z dziećmi, w tym rodzin wielodzietnych, wynika ze zmieniającego się modelu rodziny oraz niekorzystnych zjawisk demograficznych, w tym niskiego (jednego z najniższych w Europie) wskaźnika dzietności kobiet oraz ujemnego przyrostu naturalnego. Jedną z miar określających sytuację demograficzną populacji jest tzw. wskaźnik zastępowalności pokoleń, który w Polsce od dłuższego czasu przybiera niskie wartości i stanowi zagrożenie dla prostej zastępowalności pokoleń. Wszystkie miary reprodukcji ludności wskazują na ewolucję postaw i zachowań prokreacyjnych w kierunku znaczącego ograniczania dzietności. Ważną rolę w tym procesie odgrywa sytuacja społeczna kobiet w Polsce, zwłaszcza w zakresie godzenia obowiązków rodzinnych i zawodowych. To również istotny element działań, mających na celu ograniczenie niekorzystnych zjawisk demograficznych, wpływających na poziom życia obecnych i przyszłych pokoleń. Istotnym aspektem funkcjonowania rodzin wychowujących dzieci jest ich sytuacja życiowa, szczególnie w zakresie warunków materialnych. Badania prowadzone w Polsce dowodzą, że w najtrudniejszym położeniu pod względem funkcjonowania i warunków życia znajdują się rodziny wielodzietne. Należy stwierdzić, iż dotychczasowe działania w zakresie wsparcia rodzin w Polsce są niewystarczające, w szczególności biorąc pod uwagę dramatyczny spadek dzietności odnotowany w Polsce w ostatnim dwudziestoleciu. Według danych GUS zawartych liczba urodzeń nie gwarantuje - już od ponad 20 lat - prostej zastępowalności pokoleń. W ramach transformacji w Polsce przyjęte zostało błędne założenie, że posiadanie dzieci jest sprawą prywatną obywateli, co skutkowało nie wprowadzaniem rozwiązań z zakresu polityki prorodzinnej, funkcjonujących w innych krajach europejskich. Możliwość otrzymania wsparcia dopiero po znalezieniu się poniżej minimum biologicznego jest rozwiązaniem niezwykle kosztownym i nie przynoszącym dobrych rezultatów. W najgorszej sytuacji materialnej znajdują się małżeństwa posiadające troje i więcej dzieci na utrzymaniu. Sytuacja takich rodzin jest gorsza niż sytuacja rodzin samotnych matek lub ojców z dziećmi na utrzymaniu, które dysponowały przeciętnym miesięcznym dochodem w wysokości 1.023 zł. Tak się dzieje pomimo ogromnego wysiłku zarobkowego 2

rodziców. Rodzice wielodzietni w Polsce są spośród rodzin grupą statystycznie najwięcej zarabiającą, ale nie równoważy to obciążeń finansowych jakie ponoszą w związku z wychowywaniem większej liczby dzieci. W Polsce brak jest systemowych rozwiązań, które w sposób rzeczywisty wspierałyby rozwój rodziny. Podejmowane działania dotyczą wprawdzie różnych zagadnień w zakresie polityki rodzinnej, ale nie tworzą spójnego i kompleksowego systemu, dlatego też są ciągle niewystarczające. Natomiast świadczenia, które można zakwalifikować jako elementy polityki rodzinnej są dalece niewystarczające i w większości uzależnione od dochodów na członka rodziny. Niekorzystna relacja między liczbą osób osiągających dochody, a liczbą osób pozostających na ich utrzymaniu - bez własnych dochodów, powoduje, że standard życia wielodzietnych gospodarstw domowych jest niższy niż rodzin bezdzietnych lub z 1-2 dzieci. Trudniejsza sytuacja rodzin wielodzietnych może być wynikiem np. pozostawania na utrzymaniu rodziców dzieci, które po uzyskaniu pełnoletniości kontynuują naukę w systemie stacjonarnym. Zatem większa liczba dzieci w gospodarstwach domowych stanowi główny powód ich niekorzystnej sytuacji życiowej, ponieważ obecność już trzeciego dziecka w rodzinie powoduje spadek materialnego standardu życia rodziny 11. 3

WPROWADZENIE Celem niniejszych badań było zdobycie wiedzy na temat sytuacji rodzin wielodzietnych na grudziądzkim rynku pracy. Wyniki badań w zakresie warunków życia gospodarstw domowych od wielu lat prowadzonych w Polsce wskazują, że to rodziny wielodzietne znajdują się grupie najbardziej zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Szczególnie trudna sytuacja dotyczy rodzin wielodzietnych, które z różnych przyczyn wymagają wsparcia z pomocy społecznej i innych systemów zabezpieczenia społecznego. Dlatego też jednym z istotnych zadań polityki społeczne, realizowanej przez różne podmioty i instytucje, jest monitoring sytuacji życiowej oraz zawodowej rodzin wielodzietnych, a także określenie przyczyn utrudniających ich usamodzielnienie. Ważne jest także monitorowanie działań polityki społecznej tak, aby wprowadzane zmiany sprzyjały życiu rodzinnemu, zawodowemu i wychowywaniu dzieci. W celu uzyskania odpowiedzi na wiele nurtujących pytań dotyczących rodzin wielodzietnych, prześledzono najważniejsze aspekty ww. diagnozowanej grupy. Poniższy raport przedstawia ogólne informacje na temat sytuacji rodzinnej, społecznej oraz zawodowej poszczególnych członków rodzin. Dane w ujęciu statystycznym przedstawione zostały na podstawie danych uzyskanych z Powiatowego Urzędu Pracy w Grudziądzu oraz uzyskanych dzięki własnym badaniom. Opis sytuacji w naszym kraju, jak i wyniki owych badań zostały przedstawione w kolejnych rozdziałach niniejszego opracowania. 4

I METODOLOGIA BADAŃ 1.1 Cel badania Głównym celem prowadzonych badań było poznanie sytuacji społecznej, jak i zawodowej rodzin wielodzietnych mieszkających na terenie miasta Grudziądza oraz na terenie powiatu. Celami szczegółowymi było natomiast uzyskanie informacji na temat warunków funkcjonowania rodzin wielodzietnych, ich problemów, a także ustalenie w jakim zakresie rodziny te otrzymują pomoc. Szczególnie ważne było ustalenie sytuacji zawodowej członków rodziny, co wiąże się zarówno z sytuacja materialną, ale również z innymi czynnikami mającymi wpływ na całą rodzinę, szczególnie dzieci. 1.2. Zakres podmiotowy Uczestnikami badania były rodziny wielodzietne, a w szczególności matka oraz ojciec. W momencie rozpoczęcia badania osób wychowujących troje lub więcej dzieci było 1362. Osoby te na dzień 23.02.2015 r. były zarejestrowane w Powiatowym Urzędzie Pracy w Grudziądzu. Badania przeprowadzone zostały w grupie 70 osób, aktualnie wychowujących min. 3 dzieci. 1.3. Zakres czasowy Badanie odbyło się w miesiącu lutym 2015 r. Jego realizacja została podzielona na 4 etapy. Pierwszy etap polegał na opracowaniu kwestionariusza ankiety, drugi etap obejmował gromadzenie materiału informacyjnego dotyczącego sytuacji rodzin wielodzietnych zarówno w kraju, jak i bezpośrednio w Grudziądzu i poszczególnych gminach. W trzecim etapie zajmowano się gromadzeniem materiału empirycznego, natomiast ostatni etap polegał na analizie danych oraz sporządzaniu raportu badań. 5

1.4. Zakres przestrzenny Badaniami zostały objęte osoby posiadające min. 3 dzieci z powiatu grodzkiego oraz ziemskiego. 1.5. Technika gromadzenia materiału empirycznego Do rozważania problemów zawartych w niniejszym raporcie zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, metodę statystyczną stosowaną w celach przeprowadzenia analizy ilościowej w badaniach oraz metodę badania dokumentacji służącą gromadzeniu informacji o badanej populacji. Podstawową funkcją metody sondażu diagnostycznego było zebranie oraz zweryfikowanie wiadomości dotyczących badanego problemu, natomiast jego podstawową cechą było zadawanie pytań respondentom, na które w przypadku ankiety mieli odpowiedzieć pisemnie. Dzięki zastosowaniu metody sondażu diagnostycznego można było ustalić zasięg oraz intensywność badanego zjawiska. Pozwoliła ona opisać i wyjaśnić ważniejsze procesy, które miały i mają miejsce w danej zbiorowości. Metodę tę zastosowano, dlatego iż odzwierciedli ona faktyczną sytuację jaka występuje w rodzinach wielodzietnych. Druga metoda, jaką jest analiza dokumentów, polega ona na uporządkowaniu i interpretowaniu występujących informacji pod kątem celu badawczego. Ważną cechą jest to, że dotyczy materiału otrzymanego w procesie zainicjowanych specjalnie badań, a także w wyniku działań, które nie są związane bezpośrednio z podejmowanych procesem badawczym 1. W niniejszym raporcie narzędziem badawczym jest ankieta anonimowa, składająca się z 29 pytań. 1 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2006, s.256-257 6

1.6. Metoda doboru próby Próbę do badań dobrano w sposób celowy tzn. kwestionariusz skierowano do osób posiadających min. 3 dzieci, mieszkających na terenie Grudziądza oraz powiatu. Próbą w wyniku doboru losowego objęto 70 rodzin wielodzietnych. Sondażowe badania ankietowe przeprowadzono w lutym 2015 roku. Wśród badanych przewagę stanowiły kobiety. Głównie dominowały rodziny niepełne. 7

II STRUKTURA BADANEJ POPULACJI Charakterystyka badanej populacji zostanie przedstawiona na podstawie podstawowych cech społeczno demograficznych, takich jak płeć, wykształcenie, miejsce zamieszkania, czy też długość pozostawania bez pracy. 2.1. Bezrobocie wśród osób posiadających min. 3 dzieci - wybrane aspekty Na dzień 23.02.2015 r. w Powiatowym Urzędzie Pracy w Grudziądzu zarejestrowanych było ogółem 1362 osoby posiadające min. troje dzieci, w tym 960 kobiet. Wykres 1. LICZBA RODZIN, W KTÓRYCH WYCHOWYWANYCH JEST CO NAJMNIEJ 3 DZIECI LICZBA RODZIN POSIADAJĄCA MIN. 3 DZIECI 500 400 300 200 100 0 Liczba dzieci 3 Liczba dzieci 4 Liczba dzieci 5 Liczba dzieci 6 Liczba dzieci 7 Liczba dzieci 8 Liczba dzieci 9 Liczba dzieci 10 Liczba dzieci 11 m. Grudziądz powiat grudziądzki źródło: dane PUP Grudziądz TABELA 1. LICZBA RODZIN WYCHOWUJĄCYCH MIN. 3 DZIECI LICZBA DZIECI m. Grudziądz powiat grudziądzki Ogółem Kobieta Ogółem Kobieta Liczba dzieci 3 471 328 312 220 Liczba dzieci 4 192 136 149 106 Liczba dzieci 5 72 50 58 39 Liczba dzieci 6 34 29 30 18 Liczba dzieci 7 14 12 13 9 Liczba dzieci 8 6 6 2 2 Liczba dzieci 9 4 3 2 1 Liczba dzieci 10 0 0 2 1 Liczba dzieci 11 0 0 1 0 Źródło: dane PUP Grudziądz 8

Analizując powyższe dane można stwierdzić, iż więcej rodzin wielodzietnych zamieszkuje miasto Grudziądz, a nie teren gminny. W Grudziądzu zamieszkuje o 224 osoby więcej posiadające min. 3 dzieci. TABELA 2. WYKSZTAŁCENIE OPIEKUNÓW WYKSZTAŁCENIE m. Grudziądz powiat grudziądzki Ogółem Kobieta Ogółem Kobieta podstawowe 400 278 301 202 gimnazjalne 22 20 19 17 zasadnicze zawodowe 256 170 182 118 średnie zawodowe 54 45 38 33 średnie zawodowe 4-letnie 9 8 2 2 średnie ogólnokształcące 37 33 21 19 pomaturalne/policealne 9 7 2 2 wyższe (w tym licencjat) 6 3 4 3 Źródło: dane PUP Grudziądz Kolejnym ważnym aspektem jest wykształcenie osób posiadających powyżej 3 dzieci. Z danych wynika, iż większość opiekunów posiada wykształcenie podstawowe lub niższe. Tylko 10 osób posiada wykształcenie wyższe, zawód natomiast uzyskało 438 osób. Do grupy osób będących w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy zaliczamy: bezrobotnych do 30. roku życia, bezrobotnych długotrwale, bezrobotnych powyżej 50. roku życia, bezrobotnych korzystający ze świadczeń pomocy społecznej, bezrobotnych posiadający co najmniej jedno dziecko do 6. roku życia lub co najmniej jedno dziecko niepełnosprawne do 18. roku życia, bezrobotnych niepełnosprawny. 1053 opiekunów dzieci z rodzin wielodzietnych są osobami długotrwale bezrobotnymi tj. zarejestrowanymi w Powiatowym Urzędzie Pracy 12 miesięcy w ciągu ostatnich 2 lat. 37 opiekunów natomiast posiada orzeczenie o stopniu niepełnosprawności. Dane te przedstawia poniższa tabela. 9

TABELA 3. OSOBY W SZCZEGÓLNIE TRUDNEJ SYTUACJI NA RYNKU PRACY SZCZEGÓLNIE TRUDNA SYTUACJA NA RYNKU PRACY m. Grudziądz grudziądzki Ogółem Kobieta Ogółem Kobieta Ogółem 793 564 569 396 Długotrwale bezrobotni 600 468 453 345 Osoby niepełnosprawne 25 11 12 8 Źródło: dane PUP Grudziądz 10

III ANALIZA WYNIKÓW W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH W ustawie z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. 2003 nr 228 poz. 2255) sformułowane zostały definicje pojęć rodzina oraz rodzina wielodzietna. Zgodnie z wyżej wskazanym aktem prawnym po pojęciem rodziny rozumiemy następujące osoby: małżonków, rodziców dzieci, opiekuna faktycznego dziecka oraz pozostające na utrzymaniu dzieci w wieku do ukończenia 25 roku życia, a także dziecko, które ukończyło 25 rok życia legitymujące się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, jeżeli w związku z tą niepełnosprawnością rodzinie przysługuje świadczenie pielęgnacyjne; do członków rodziny nie zalicza się dziecka pozostającego pod opieką opiekuna prawnego, dziecka pozostającego w związku małżeńskim, a także pełnoletniego dziecka posiadającego własne dziecko. Rodzina wielodzietna definiowana jest jako rodzina wychowująca troje i więcej dzieci. Jednym z podstawowych czynników warunkujących sytuację życiową rodzin korzystających z pomocy społecznej jest liczba dzieci. W badaniu dominują rodziny, które wychowują troje dzieci. Prawie 53% rodzin posiada troje dzieci, natomiast tylko 4% rodzin posiada 7 lub więcej dzieci. WYKRES 2. LICZBA DZIECI W RODZINACH WIELODZIETNYCH LICZBA DZIECI 7 dzieci 6 dzieci 5 dzieci 4 dzieci 3 dzieci 0 5 10 15 20 25 30 35 40 źródło: opracowanie własne 11

Płeć respondenta udzielającego odpowiedzi nie wpłynęła w istotny sposób na jego jakość. 70% ankietowanych stanowiły kobiety. WYKRES 3. PŁEĆ ANKIETOWANYCH PŁEĆ Kobieta mężczyzna źródło: opracowanie własne Ponad 30% respondentów jest w wieku 36-40 lat. Najmniejszą liczbę respondentów stanowią osoby w wieku 20 30 lat oraz osoby pow. 50 roku życia. WYKRES 4. WIEK RESPONDENTÓW WIEK RESPONDENTÓW pow.50 lat 46-50 lat 41-45 lat 36-40 lat 31-35 lat 20-30 lat 0 5 10 15 20 25 źródło: opracowanie własne 12

Rodzice w rodzinach wielodzietnych to w większości osoby o niskim wykształceniu. Wśród respondentów dominuje wykształcenie podstawowe (odpowiednio 30%) oraz zasadnicze zawodowe (24%). Najmniej jest osób posiadających wykształcenie średnie (7%) oraz wyższe (7%). WYKRES 5. WYKSZTAŁCENIE OPIEKUNÓW WYKSZTAŁCENIE wyższe technikum lieceum ogólnokształcące zasadnicza zawodowa podstawowe lub gimnazjalne poniżej podstawowego 0 5 10 15 20 25 źródło: opracowanie własne Posiadane wykształcenia rodziców wpływa na status materialny całej rodziny. Z tego powodu znaczny odsetek osób z niskim wykształceniem (głównie niepełnym podstawowym i podstawowym) ma trudności w znalezieniu pracy pozwalającej na godne życie (osoby deklarują, że ich średnie, miesięczne dochody nie przekraczają u większości rodzin 350 zł na osobę). WYKRES 6. PRZECIĘTNY DOCHÓD PRZYPADAJACY NA 1 CZŁONKA RODZINY PRZECIĘTNY DOCHÓD PRZYPADAJĄCY NA JEDNEGO CZŁONKA RODZINY 601-650 zł 451-500 zł 301-350 zł 151-200 zł 0-50 zł 0 2 4 6 8 10 12 źródło: opracowanie własne 13

Większość rodzin wielodzietnych, korzystających z pomocy społecznej mieszka na terenach wiejskich, co ma znaczny wpływ na ich sytuację życiową. Zdecydowana większość rodzin wielodzietnych to małżeństwa (44%) z 3 lub większą liczbą dzieci. Spośród rodzin wielodzietnych prawie ½ to rodziny niepełne - z jednym rodzicem, natomiast 7 % to konkubinaty z trójką lub większą liczbą dzieci. WYKRES 7. STAN CYWILNY OPIEKUNÓW STAN CYWILNY żyję w konkubinacie rozwiedziona/ rozwiedziony mężatka/żonaty panna/kawaler 0 5 10 15 20 25 30 35 źródło: opracowanie własne Najczęstszymi, wskazywanymi źródłami przychodów rodzin wielodzietnych, tak samo jak w całej Polsce, były: zasiłek rodzinny i tzw. inne świadczenia socjalne oraz praca najemna na stanowisku robotniczym. Zasiłek rodzinny pobierało 51% rodzin wielodzietnych w regionie. Być może respondenci udzielający odpowiedzi w trakcie wywiadu kwestionariuszowego nie chcieli podawać dodatkowego źródła utrzymania, gdyż mogłoby to świadczyć o lepszej niż deklarowana (będąca podstawą do otrzymywania świadczeń) sytuacji rodziny. Można również przypuszczać, że młodzież powiela wzory zaczerpnięte od rodziców i wykazuje bierną postawę życiową. Bardzo często jest tak, że korzysta się z pomocy wielopokoleniowo. I to jest już raczej, może nie dziedziczenie ubóstwa jak wyuczona bezradność. Bierna postawa i wyuczona bezradność utrudnia usamodzielnianie się dzieci podczas wchodzenia w okres dorosłości. Normą staje się korzystanie ze świadczeń oferowanych przez ośrodek pomocy społecznej. Natomiast występuje również odmienne zachowanie dzieci z rodzin 14

wielodzietnych, który wskazuje, że zamiast uczestniczyć w lekcjach w szkole uczniowie próbują czasami dorabiać. Są to zazwyczaj prace nisko płatne nie wymagające kwalifikacji np. uczniowie podczas zajęć lekcyjnych zarabiali rozdając ulotki. Wyuczona bezradność stanowi często efekt przewlekłego pozostawania bez pracy. Długotrwałe bezrobocie szczególnie źle wpływa nie tylko na finansową kondycję rodzin, ale także na sferę psychologiczną mieszkańców powiatu grudziądzkiego. Przeżywają oni poczucie krzywdy, ciągłe doświadczanie frustracji, która sprzyja agresywnemu zachowywaniu się, często też izolacji społecznej. Są bardziej narażeni na różne choroby i popadanie w nałogi. Oczywiste jest, że ww. problemy często prowadzą do rozpadu więzi rodzinnych, bezradności w zakresie sprawowania funkcji opiekuńczo - wychowawczej, przemocy w rodzinie, wzrostu liczby rodzin niepełnych. Kolejnym negatywnym dla rodzin zjawiskiem jest tzw. praca na czarno lub umowy śmieciowe, co często sprowadza człowieka do roli niewolnika, który dla nieco wyższej gotówki na rękę pracuje w stresie, często złych warunkach, w nierejestrowanym czasie, nigdy nie mając gwarancji, że otrzyma wynagrodzenie. Duży odsetek mieszkańców Grudziądza oraz powiatu w poszukiwaniu pracy lub godziwszego wynagrodzenia wyjeżdża za granicę. W przypadkach migracji zarobkowych mamy do czynienia z trwałymi zmianami w strukturze rodziny. Niewątpliwie pozytywnym skutkiem migracji jest poprawa warunków materialnych, możliwość zaspokojenia potrzeb ekonomicznych. Do negatywnych konsekwencji zaliczyć należy możliwość rozbicia rodziny, osamotnienie jej członków i problemy wychowawcze z dziećmi. Ważnym determinantem jakości funkcjonowania rodziny są czynniki osobowościowe jej członków. Osobowość to zespół psychologicznych mechanizmów np. tożsamość, mentalność, potrzeby, postawy, inteligencja oraz uznawane wartości, które powodują, że człowiek jest zdolny do kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe. Według aktualnej wiedzy decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości ma aktywność samej jednostki. Negatywne wzorce funkcjonowania rodziny przekazywane są z pokolenia na pokolenie. Przejawiają się one w zachowaniach o charakterze nieprzystosowania społecznego, nałogach, przestępczym stylu życia, braku respektowania norm moralnych i społecznych, braku odpowiedzialności, a także zaniedbywaniu obowiązków opiekuńczo wychowawczych. W wielu przypadkach destrukcyjne wzorce są tak silne, że jednostka pomimo 15

wielokrotnych interwencji, wsparcia i organizacji pomocy psychologicznej nie zmienia swojego sposobu funkcjonowania. WYKRES 8. GŁÓWNE ŹRÓDŁA DOCHODU RODZIN WIELODZIETNYCH GŁÓWNE ŹRÓDŁA DOCHODU inne praca dorywcza użytkowanie własnego gospodarstwa rolnego pomaganie w użytkowaniu gospodarstwa rolnego otrzymywane alimenty zasiłek pielęgnacyjny zasiłek dla bezrobotnych zasiłek rodzinny renta rodzinna pozostawanie na utrzymaniu rodziny 0 5 10 15 20 25 30 35 40 źródło: opracowanie własne Problemy społeczne dotykające rodziny wielodzietne wynikają w znacznej mierze z ich trudnej sytuacji materialnej. W tej sytuacji w prowadzonych badaniach zrezygnowano z zadawania rodzinom pytań o zjawiska i problemy (np. alkoholizm, niezaradność w prowadzeniu gospodarstwa domowego), które są drażliwe i respondenci mogliby udzielać nieprawdziwych odpowiedzi lub nie udzielać ich wcale. Generalnie można zidentyfikować 6 barier, utrudniających usamodzielnienie członków rodzin wielodzietnych zagrożonych wykluczeniem społecznym, a mianowicie: 1. Ubóstwo i bezrobocie 2. Problemy opiekuńczo-wychowawcze 3. Alkoholizm 4. Niegospodarność i roszczeniowość 5. Przestępczość 6. Niepełnosprawność i przewlekłe choroby 2 Rodziny, w tym rodziny wielodzietne, otrzymywały wsparcie z pomocy społecznej przede wszystkim z powodu ubóstwa i bezrobocia. Ten pierwszy problem zidentyfikowano u 14% rodzin wielodzietnych w regionie. Natomiast z powodu 2 Sytuacja życiowa rodzin wielodzietnych, korzystających z pomocy społecznej w woj. opolskim, Opole 2011, s. 58. 16

bezrobocia pomoc otrzymało 41% rodzin wielodzietnych. Istotnym problemem jest także wielodzietność, wskazana jako powód udzielenia wsparcia w przypadku prawie 35% rodzin wielodzietnych w regionie. Na podstawie badań stwierdzono, że rodziny wielodzietne korzystające z pomocy społecznej znajdują się w gorszej lub zdecydowanie gorszej sytuacji życiowej niż pozostałe rodziny korzystające z pomocy. Na trudną sytuację rodzin wielodzietnych w największym stopniu wpływają: bezrobocie oraz ubóstwo a także w mniejszym stopniu bezradność w prowadzeniu gospodarstwa domowego. Bezrobocie determinujące brak środków finansowych i trudną sytuację życiową, spowodowane jest przede wszystkim złą sytuacją na lokalnym rynku pracy, która m. in. utrudnia łączenie opieki nad dziećmi z pracą zawodową. W efekcie decyzja o rezygnacji z podjęcia zatrudnienia, celem sprawowania opieki na dziećmi, jest często wymuszona przez warunki panujące na rynku pracy w gminie. Przyczynami bezrobocia w rodzinach wielodzietnych są także niskie umiejętności i kwalifikacje zawodowe członków rodzin i ich niechęć do podjęcia pracy. W połączeniu z koniecznością zajmowania się dziećmi, prowadzi do uzależnienia się rodzin od świadczeń wypłacanych z pomocy społecznej, a w konsekwencji utrwalania trudnej sytuacji życiowej. Z przeprowadzonych wywiadów z rodzinami wielodzietnymi wynika, że najczęstszą przyczyną bezrobocia kobiety jest konieczność opieki nad dziećmi, przy czym im więcej dzieci w rodzinie, tym wyższy odsetek wskazań. Na drugim miejscu jest zła sytuacja na rynku pracy, co dowodzi, że w ocenie samej matki pozostanie z dziećmi w domu jest ważniejsze niż sytuacja na lokalnym rynku pracy, umożliwiająca znalezienie pracy. Na inną, najważniejszą przyczynę bezrobocia rodzin, zwracają uwagę ojcowie w rodzinach wielodzietnych. Według nich najczęstszą przyczyną braku zatrudnienia jest sytuacja na rynku pracy. Jednocześnie, w przeciwieństwie do opinii matek, liczba dzieci nie ma większego wpływu na tę przyczynę. Wraz z wydłużającym się czasem bezrobocia, proporcje pozostawania bez pracy zmieniają się - im dłuższy czas bezrobocia, tym mniejsza liczba niepracujących ojców, a większa matek, które zdecydowanie częściej rezygnują z pracy zawodowej i zatrudnienia. Niegospodarność rozumiana jest jako nieumiejętność gospodarowania własnym budżetem i swoista rozrzutność. 17

Problem ten jest szczególnie podkreślany przez ekspertów, którzy łączą niegospodarność z brakiem wystarczających środków finansowych na zaspokojenie potrzeb innych niż wyżywienie i utrzymanie mieszkania. Roszczeniowość potęguje trudności życiowe i zniechęca do podejmowania pracy. Utrwala także negatywne stereotypy o pomocy oferowanej rodzinom wielodzietnych. Roszczeniowość widoczna jest również w innych sferach życia rodzin, w tym ich aktywności zawodowej, co przekłada się na wzorce zachowań dzieci 3. Zdaniem ekspertów przestępczość rodzin wielodzietnych jest zjawiskiem marginalnym i dotyczy przede wszystkim drobnych, często przypadkowych przestępstw. Przestępczość rodzin wielodzietnych nie odbiega swoim charakterem i skalą występowania od podobnych przypadków z udziałem innych rodzin korzystających z pomocy społecznej. Generalnie rodziny wielodzietne mają zdecydowanie więcej problemów niż rodziny mniej liczne 4. W rodzinach wielodzietnych, które brały udział w badaniu, niepełnosprawność występuje w niewielkim stopniu. Połowa osób długotrwale lub przewlekle chorych w rodzinie wielodzietnej to dzieci. Nieco mniej rodzin wykazuje chorobę jednego rodzica lub obojga rodziców. Podobnie jak w przypadku niepełnosprawności, liczba dzieci w rodzinie nie wpływa znacząco na występowaniem długotrwałych lub przewlekłych chorób w rodzinie. Zdaniem ekspertów zajmujących się udzielaniem wsparcia rodzinom wielodzietnym, oprócz wyżej wymienionych, jedną z największych barier w ich usamodzielnieniu są problemy finansowe. Wprawdzie jest to także istotny problem w innych rodzinach korzystających z pomocy społecznej, jednak trudności, które muszą pokonać rodziny z dziećmi, by zapewnić podstawowy byt wszystkim członkom rodziny są na tyle duże, że wsparcie pomocy społecznej jest nieodzowne. Pomoc z zewnątrz jest w tym przypadku jedynym ratunkiem, szczególnie gdy jedno z rodziców opiekuje się dziećmi w domu i zrezygnowało z pracy zawodowej. To znacznie utrudnia proces usamodzielnienia Badania wskazują, iż najważniejszymi trudnościami w usamodzielnieniu rodzin wielodzietnych są następujące czynniki: sytuacja na rynku pracy; konieczność opieki nad 3 Tamże, s. 65. 4 Tamże, s. 66. 18

dziećmi przez jedno z rodziców; brak kwalifikacji oraz umiejętności zawodowych i społecznych; niezaradność życiowa. Powyższe bariery są jednocześnie najważniejszymi powodami bezrobocia (generującego ubóstwo) w rodzinach wielodzietnych. Jednak proces usamodzielnienia jest także trudny w przypadku innych rodzin. Można tu powiedzieć o wyuczonej czy wręcz dziedzicznej bezradności. Alkoholizm jest poważnym problemem w rodzinach wielodzietnych, stanowiąc zagrożenie dla prawidłowego rozwoju dzieci. Alkoholizm w rodzinie jest również przekazywany z pokolenia na pokolenie, jest dziedziczny. Złe wzorce rodzicielskie przekładają się na zachowania dzieci. Dzieci te na pewno wykazują więcej agresji. W sporadycznych przypadkach alkoholizm rodziców może wpływać na liczbę dzieci w rodzinie. Zdarza się, że właśnie alkoholizm może być przyczyną wielodzietności, występuje wówczas brak kontroli płodności pod wpływem alkoholu 5 WYKRES 9. POWODY KORZYSTANIA Z POMOCY SPOŁECZNEJ POWÓD KORZYSTANIA Z POMOCY SPOŁECZNEJ 30 25 20 15 10 5 0 ubóstwo wielodzietność bezrobocie inne źródło: opracowanie własne Dane o okresie korzystania przez rodziny wielodzietne z pomocy nie mówią o tym, od jak dawna dana rodzina korzysta z pomocy społecznej, ale o tym, od jak dawna nieprzerwanie korzysta z tych świadczeń. Przeciętna rodzina w korzysta ze świadczeń od ponad 2-3 lat, a połowa do roku. Są jednak i takie rodziny, które nieprzerwanie otrzymują wsparcie od 7 lat. 5 Tamże, s. 64. 19

WYKRES 10. CZAS KORZYSTANIA Z POMOCY SPOŁECZNEJ 12 CZAS KORZYSTANIA Z POMOCY SPOŁECZNEJ 10 8 6 4 2 0 do miesiąca 2-4 miesiące 4-6 miesięcy 6-8 miesięcy 8-10 miesięcy 10-12 miesięcy powyżej roku 2-3 lata 4-6 lat powyżej 6 lat źródło: opracowanie własne Z analizy wynika, że większość rodzin dotyka problem bezrobocia, tzn. przynajmniej jeden z ich członków poszukuje pracy. W całym kraju, taka sytuacja zdarza się zdecydowanie rzadziej, bo w nieco ponad połowie rodzin wielodzietnych. W ponad 41% grudziądzkich rodzin bez pracy pozostaje tylko jedna osoba (choć może to być zarazem jedyna osoba utrzymująca rodzinę). W 29% przypadków bezrobotne są dwie osoby, a w 27% - trzy osoby lub więcej. Istotnym jest, że w prawie połowie korzystających z pomocy społecznej rodzin wielodzietnych w regionie nie ma ani jednej osoby pracującej. 20

WYKRES 11. LICZBA CZŁONKÓW RODZINY POZOSTAJĄCYCH BEZ ZATRUDNIENIA LICZBA CZŁONKÓW RODZINY POZOSTAJĄCYCH BEZ ZATRUDNIENIA 4 osoby 3 osoby 2 osoby 1 osoba 0 5 10 15 20 25 30 35 źródło: opracowanie własne Ponad 80% rodzin wielodzietnych w Polsce przynajmniej raz skorzystało ze świadczenia w formie posiłku. Ponad 61% rodzin skorzystało z zasiłku celowego na zakup opału. 20% mniej osób otrzymało świadczenia pieniężne na zakup posiłku, bądź żywności. Dla 36% rodzin niezbędny był również zasiłek na zakup odzieży. Najmniej respondentów skorzystało z zasiłku celowego na remont mieszkania. Rodziny nie korzystały natomiast z różnorodnych konsultacji, czy poradnictwa rodzinnego. Jak przedstawiają poniższe dane można stwierdzić, iż rodziny korzystały głównie z pomocy materialnej, natomiast z poradnictwa specjalistycznego nigdy nie skorzystali. WYKRES 12. ŚWIADCZENIA Z JAKICH KORZYSTAJĄ RODZINY WIELODZIETNE ŚWIADCZENIA Z JAKICH KORZYSTAJĄ RODZINY WIELODZIETNE konsultacje zasiłek celowy na rzecz pokrycia kosztów zasiłek celowy na zakup leków zasiłek celowy na zakup opału posiłek 0 10 20 30 40 50 źródło: opracowanie własne 21

TABELA. DODATKOWE ŚWIADCZENIA Z JAKICH KORZYSTAJĄ RODZINY WIELODZIETNE DODATKOWE ŚWIADCZENIA Z JAKICH KORZYSTA RODZINA WIELODZIETNA LICZBA ODPOWIEDZI posiłek 23 świadczenie pieniężne na zakup posiłku lub żywności 29 zasiłek celowy na zakup opału 43 zasiłek celowy na zakup odzieży 25 zasiłek celowy na zakup leków 16 zasiłek celowy na pokrycie kosztów remontu mieszkania 13 zasiłek celowy na rzecz pokrycia kosztów pobytu dziecka w żłobku, przedszkolu 0 poradnictwo rodzinne 0 konsultacje 0 inne 2 źródło: opracowanie własne Niedobory finansowe rodzin wielodzietnych są często skrzętnie maskowane. Choć brakuje środków na podstawowe domowe artykuły, chęć funkcjonowania jak inne, zamożniejsze rodziny jest bardzo silna. Zakup np. nowego typu sprzętów stanowi formę wynagradzania sobie deficytów związanych z problemami finansowymi, co pomaga rekompensować niedostatki wynikające z niskiego standardu życia. Czasami przeradza się to w zanik umiejętności gospodarowania pieniędzmi i przestawione priorytety, bo to też jest widoczne. Istotnym obciążeniem budżetu domowego są też opłaty mieszkaniowe, w tym koszt energii elektrycznej. W przypadku dużej liczby członków rodziny energia zużywana do przyrządzania posiłków, prania, ogrzewania itp. Jest znacznie większa niż w mniej licznych rodzinach. Tym bardziej, gdy rodzina przebywa w mieszkaniu komunalnym, wymagającym znacznych nakładów finansowych na poprawę jego standardu. Rodziny wielodzietne negatywnie oceniają sytuację na rynku pracy na terenie swojego miasta lub gminy. Ponad 47% rodzin wskazuje, iż sytuacja jest zła lub przeciętna (27%). Zaledwie 7% osób dobrze ocenia obecną sytuację na lokalnym rynku pracy. 22

WYKRES 13. OCENA SYTUACJI NA RYNKU PRACY OCENA SYTUACJI NA RYNKU PRACY 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% bardzo dobrze dobrze przeciętnie źle bardzo źle nie mam zdania źródło: opracowanie własne Taka ocena może oznaczać nie tylko dostrzegany przez beneficjentów brak stanowisk pracy w ich najbliższym otoczeniu, ale także niekorzystne postrzeganie swoich umiejętności i kompetencji zawodowych, czego skutkiem jest bierność i osłabienie motywacji do znalezienia zatrudnienia. Własna sytuacja materialna jest częściej, niż sytuacja na rynku pracy oceniania jako przeciętna (36%). Mniej jest natomiast wskazań negatywnych: zła (24%) i bardzo zła (17%), niż w ocenie rynku pracy. Jednak łącznie 77% rodzin wielodzietnych ocenia swoją sytuację materialną negatywnie. Jedynie dla 2,4% jest ona dobra. WYKRES 14. SYTUACJA MATERIALNA RODZIN WIELODZIETNYCH SYTUACJA MATERIALNA RODZINY bardzo dobra dobra przeciętna zła bardzo zła nie mam zdania źródło: opracowanie własne 23

Znaczny odsetek rodzin(40%) jest zdania, że w przeciągu najbliższych 2 lat ich sytuacja życiowa ulegnie pogorszeniu. Dla prawie 36% sytuacja pozostanie bez zmian, a dla 17% poprawi się. Wynika z tego, że w ocenie większości rodzin wielodzietnych ich własna sytuacja życiowa w kolejnych latach pogorszy się lub co najwyżej pozostanie bez zmian. Respondenci mieszkający w mieście lub gminie częściej nie wierzą w poprawę swoich warunków życia w najbliższym czasie. TABELA. OCENA WARUNKÓW ŻYCIA W NADCHODZĄCYCH 2 LATACH OCENA SYTUACJI WARUNKÓW ŻYCIA PRZEZ NAJBLIŻSZE 2 LATA LICZBA ODPOWIEDZI ZDECYDOWANIE POGORSZĄ SIĘ 8 raczej pogorszą się 20 nie ulegną zmianie 25 raczej poprawią się 12 zdecydowanie poprawią się 5 źródło: opracowanie własne Rodziny wielodzietne największą część uzyskiwanych dochodów przeznaczają na żywność (79% wskazań) oraz odzież ( 53%). Dla rodzin z dziećmi najważniejsze są wydatki na żywność, kosztem innych potrzeb, bo można z czegoś rezygnować powoli, ale z jedzenia się nie zrezygnuje. Tylko 7% rodzin przeznacza dochody na życie towarzyskie. Wydatki na żywność i mieszkanie są tak dużym obciążeniem budżetu domowego, że potrzeby w zakresie zdrowia schodzą na dalszy plan. Wynika z tego, że dochody uzyskiwane przez rodziny służą przede wszystkim zaspokojeniu elementarnych potrzeb życiowych, a inne potrzeby realizowane są tylko w sytuacji posiadania wystarczających środków. Przy czym najczęściej rodziny są w stanie zrezygnować z wydatków na turystykę i wypoczynek oraz życie towarzyskie i wyposażenie mieszkania, a dopiero później z zakupu odzieży, ograniczenia środków na naukę i dokształcanie dzieci oraz środków do higieny osobistej. Rodziny wielodzietne często starają się zatuszować niski poziom zasobności materialnej, dbając o odpowiedni wygląd zewnętrzny, w tym szczególnie swoich dzieci. Ukrywanie niedostatków materialnych jest bardzo istotne dla dorastających dzieci i młodzieży, bo to nie jest tajemnicą, ani dziwne, ani nie widoczne, że trudności finansowe odbija ją się na funkcjonowaniu dziecka w szkole. Świadomość, że w dzisiejszych czasach mam inne ubranie, inne buty, inne 24

przybory czy wyposażenie szkolne ogólnie wpływa na a zwłaszcza w gimnazjum. Gdzie młodzież jest nastawiona tutaj na wartości materialne. Wyróżniający się od innych rówieśników, niemodny i mało akceptowalny ubiór może być przyczyną ostracyzmu, a nawet izolacji uczniów, osłabiając w nich poczucie własnej wartości. Często narzekają, że muszą się wszystkim dzielić, że noszą ubrania po rodzeństwie, że bawią się starymi zabawkami, że rodzice nie mają dla nich czasu. Jest to związane ze statusem materialnym rodziny wielodzietnej, który zazwyczaj nie jest zbyt dobry. Powierzanie dzieciom w większych rodzinach różnych czynności rozwija w nich zaradność życiową i samodzielność. Po pierwsze dlatego, że rodzice nakładają na dzieci obowiązki, po drugie dlatego, że mniej czasu poświęcają każdemu z nich. Dzieci mają wtedy mniej nadzoru ze strony rodziców - obserwując pragną ich naśladować i stają się samodzielne. Wychowywanie się dzieci wśród licznego rodzeństwa stwarza możliwości większej różnorodności charakterów, bardziej złożonych i bogatszych osobowości. Nie zawsze jednak dzieci z rodzin wielodzietnych są poszkodowane. Dzieci w rodzinach wielodzietnych bardziej uwrażliwiają się na sprawiedliwość, ponieważ na każdym niemal kroku słyszą, że wszystko jest do podziału np. słodycze. W rodzeństwie najlepiej zobaczy się wartość drugiego, a to skłania dziecko do opanowania się, wyrzeczenia i ofiary. Rodzi się atmosfera miłości, zamiera miłość egoistyczna i egocentryczne patrzenie na otaczający świat. Rodziny sporadycznie korzystają z ofert wspólnego spędzania czasu (wyjścia do kina, teatru czy na lodowisko). Ograniczenia finansowe powodują, że ponad 76% z nich rzadko lub bardzo rzadko korzysta z tego rodzaju miejsc rekreacji. Wydają najwięcej na konsumpcję, czyli na przeżycie, na jedzenie. Czasami nawet mają zaległości w opłatach. Wynika z tego, że sfera ludzkiej aktywności związana z rozrywką i kulturą jest przez rodziny pomijana. Wydatki, które rodziny przeznaczają na konsumpcję podstawowych towarów i usług (żywność, ubrania opłaty mieszkaniowe) sprawiają, że brakuje im środków na zaspokojenie potrzeb kulturalnych, a rezygnacja z nich jest koniecznością. Brak środków finansowych powoduje, że posiadanie dzieci jest w wielu rodzinach, szczególnie długotrwale korzystających z pomocy społecznej, swoistym zabezpieczeniem na przyszłość. Liczne potomstwo daje gwarancję otrzymywania wysokich świadczeń społecznych i pozwala na życie bez stałego zatrudnienia. Oznacza to, że wraz ze wzrostem liczby dzieci może spadać motywacja do podejmowania stałego zatrudnienia przez rodziców, ponieważ dzieci stają się zabezpieczeniem dochodów rodziny. 25

WYKRES 15. KORZYSTANIE Z MIEJSC REKREACYJNYCH PRZEZ RODZINY WIELODZIETNE KORZYSTANIE Z MIEJSC REKREACYJNYCH bardzo często często od czasu do czasu rzadko bardzo rzadko źródło: opracowanie własne Podstawową trudnością jest bariera finansowa limitująca wydatki na aktywne spędzanie czasu i wspólne uczestnictwo w różnych instytucjonalnych formach kultury. Drugą barierą jest niski status społeczny dość znacznej części tego typu rodzin, będący konsekwencją niskiego wykształcenia i niezbyt wysokich aspiracji życiowych. Trzecią barierą jest zróżnicowanie wieku dzieci, co pociąga za sobą różnice w preferencjach kulturalnych. Cechą charakterystyczną funkcji kulturalnej rodzin wielodzietnych jest domowy sposób spędzania czasu wolnego, najczęściej polega on na oglądaniu programów telewizyjnych, starsze dzieci preferują słuchanie muzyki, młodsze zabawy w domu. Rzadko uprawianym sposobem spędzania czasu jest czytanie książek. Do rzadkości należy uprawianie sportu przez dzieci. Im niższy status społecznoekonomiczny rodziny, tym rzadziej preferowane są instytucjonalne formy życia kulturalnego. Można zatem stwierdzić, że rodziny wielodzietne w niewielkim stopniu wprowadzają dzieci w życie kulturalne, w słabym stopniu kształtują aspiracje kulturalne, pozbawiają się możliwości tworzenia więzi opartej na wspólnych przeżyciach estetycznych i emocjonalnych. Z badań nad rodzinami wielodzietnymi korzystającymi z pomocy społecznej wynika, że nie wszystkie matki mają rozeznanie, jakie są zainteresowania ich dzieci, zaledwie co druga matka ma dobre rozeznanie w tej kwestii. Zbyt mały wysiłek skierowany na rozpoznanie zainteresowań dzieci pociąga za sobą niewielki ich udział w zajęciach dodatkowych. Rodzice - poprzez wewnątrzrodzinne interakcje, systemy norm i wartości, kulturalne podstawy życia rodzinnego - stwarzają dzieciom obiektywne 26

warunki do możliwie intensywnego i urozmaiconego uczestnictwa kulturalnego. Podobną rolę pełni także pozytywny przykład, jaki dają rodzice swoim dzieciom, sami aktywnie korzystając z oferty lokalnych placówek kulturalnych. W odniesieniu do analizowanego typu rodziny (szczególnie wśród rodzin najuboższych) zadania związane z inicjacją kulturalną pełni głównie szkoła i grupy rówieśnicze. WYKRES 16. SPOSÓB SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU PRZEZ RODZINY WIELODZIETNE SPOSÓB SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU inne nie spędzamy razem czasu wolnego uprawiamy sport spacerujemy, wychodzimy na plac zabaw spotykamy się ze znajomymi oglądamy telewizję 0 5 10 15 20 25 30 35 40 źródło: opracowanie własne TABELA. SPOSÓB SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU PRZEZ RODZINY WIELODZIETNE SPOSÓB SPĘDZANIA WOLEGO CZASU LICZBA ODPOWIEDZI oglądamy telewizję 37 spotykamy się ze znajomymi 17 spacerujemy, wychodzimy na plac zabaw 34 uprawiamy sport 15 nie spędzamy razem czasu wolnego 12 inne 8 źródło: opracowanie własne Bezrobocie, determinujące brak środków finansowych i trudną sytuację życiową, spowodowane jest przede wszystkim złą sytuacją na lokalnym rynku pracy, która m. in. utrudnia łączenie opieki nad dziećmi z pracą zawodową. W efekcie decyzja o rezygnacji z podjęcia zatrudnienia spowodowana jest opieką na dziećmi (prawie 44% wskazań). Przyczynami bezrobocia w rodzinach wielodzietnych są także niskie umiejętności i kwalifikacje zawodowe członków rodzin (54% wskazań). W połączeniu z koniecznością 27

zajmowania się dziećmi prowadzi to uzależnienia się rodzin od świadczeń wypłacanych z pomocy społecznej i w konsekwencji utrwalania trudnej sytuacji życiowej. Sposób spędzania wolnego czasu przez rodziny wynika głównie z prowadzonego przez nie trybu życia i ograniczonych środków finansowych. Natomiast oglądanie telewizji, jako jednego z najważniejszych sposobów spędzania czasu z rodziną, świadczy o mało aktywnej formie wypoczynku rodzin. Choć często zdarza się, że wspólnie oglądane seriale, czy programy rozrywkowe są płaszczyzną wymiany poglądów oraz spostrzeżeń. Oferują nie tylko rozrywkę i pewne emocje, ale poprzez dostarczanie tematów do rozważań mogą pełnić funkcję poznawczą. Jedynymi znaczącymi sposobami na aktywy wypoczynek są spotkania z rodziną/znajomymi oraz spacerowanie i wychodzenie na plac zabaw, co ma związek z wiekiem i liczbą posiadanych dzieci. WYKRES 17. BARIERY W PODJECIU ZATRUDNIENIA BARIERY W PODJĘCIU ZATRUDNIENIA zbyt małe wynagrodzenie problemy zdrowotne opieka nad osobą zależną opieka nad dzieckiem/dziećmi brak doświadczenia zawodowego brak dojazdu do miejsca pracy brak ofert pracy w miejscu zamieszkania brak ofert pracy w zawodzie niskie kwalifikacje 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 źródło: opracowanie własne TABELA. BARIERY W PODJĘCIU ZATRUDNIENIA Bariery w podjęciu zatrudnienia liczba odpowiedzi niskie kwalifikacje 38 brak ofert pracy w zawodzie 41 brak ofert pracy w miejscu zamieszkania 28 brak dojazdu do miejsca pracy 18 brak doświadczenia zawodowego 14 opieka nad dzieckiem/dziećmi 31 opieka nad osobą zależną 7 problemy zdrowotne 9 zbyt małe wynagrodzenie 9 źródło: opracowanie własne 28

Z przeprowadzonych ankiet z rodzinami wielodzietnymi wynika, że najczęstszą przyczyną bezrobocia kobiety jest konieczność opieki nad dziećmi (56 % wskazań), przy czym im więcej dzieci w rodzinie, tym wyższy odsetek wskazań. Na drugim miejscu jest zła sytuacja na rynku pracy, co dowodzi, że w ocenie samej matki pozostanie z dziećmi w domu jest ważniejsze niż sytuacja na lokalnym rynku pracy, umożliwiająca znalezienie. WYKRES 18. PRZYCZYNY BEZROBOCIA MATKI PRZYCZYNY BEZROBCIA MATKI inne sytuacja na loklanym rynku pracy zły stan zdrowia niepełnosprawność/przewlekłe choroby konieczność sprawowania opieki nad dziećmi 0 5 10 15 20 25 30 35 40 źródło: opracowanie własne TABELA. PRZYCZYNY BEZROBOCIA MATKI Przyczyny bezrobocia matki liczba odpowiedzi konieczność sprawowania opieki nad dziećmi 39 niepełnosprawność/przewlekłe choroby 7 zły stan zdrowia 8 sytuacja na lokalnym rynku pracy 15 inne 1 źródło: opracowanie własne Na inną, najważniejszą przyczynę bezrobocia rodzin, zwracają uwagę ojcowie w rodzinach wielodzietnych. Według nich najczęstszą przyczyną braku zatrudnienia jest sytuacja na rynku pracy (76%). Jednocześnie, w przeciwieństwie do opinii matek, liczba dzieci nie ma większego wpływu na odsetek osób deklarujących tę przyczynę. 29

WYKRES 19. PRZYCZYNY BEZROBOCIA OJCA PRZYCZYNY BEZROBOCIA OJCA inne sytuacja na loklanym rynku pracy zły stan zdrowia niepełnosprawność/przewlekłe choroby konieczność sprawowania opieki nad dziećmi 0 10 20 30 40 50 60 źródło: opracowanie własne Okres bezrobocia ojca i matki w rodzinie wielodzietnej jest zróżnicowany. Większość ojców (40%) pozostaje bez pracy do 2 lat, w przypadku matek jest to okres powyżej 3 lat (41,5%). Także liczba matek, które nigdy nie pracowały zawodowo jest prawie 4 - krotnie większa niż ojców. Wynika z tego, że wraz z wydłużającym się czasem bezrobocia proporcje pozostawania bez pracy zmieniają się im dłuższy czas bezrobocia, tym mniejsza liczba niepracujących ojców, a większa matek, które zdecydowanie częściej rezygnują z pracy zawodowej i zatrudnienia. Przekłada to się na możliwość i chęć podjęcia zatrudnienia w dłuższej perspektywie. Większe na to szanse mają osoby, które były już zatrudnione niż osoby, które nigdy nie pracowały lub ich staż pracy był krótki Oddzielną kwestią jest niechęć do podjęcia zatrudnienia przez badanych. Jak twierdzą eksperci - niechęć do podjęcia zatrudnienia wynikać może z faktu, iż wśród rodzin duża liczba dzieci staje się gwarancją zabezpieczenia materialnego rodzin. Na dzieci przyznawane są liczne świadczenia społeczne (alimenty, świadczenia rodzinne, zasiłki z pomocy społecznej, stypendia), które są zapleczem finansowym dla całej rodziny. Dzieci są po części zabezpieczeniem rodziny. No i niejednokrotnie te dzieci są zabezpieczeniem finansowym rodziny. Bo wszystkie alimenty są na dzieci, wszystkie (zasiłki) rodzinne są na dzieci, wszystkie dodatki do rodzinnych są na dzieci. 30

WYKRES 20. OKRES POZOSTAWANIA BEZ PRACY MATKI OKRES POZOSTAWANIA BEZ PRACY MATKI brak doświadczenia zawodowego powyżej 8 lat 5-7 lat 3-5 lat 0-2 lata 0 5 10 15 20 25 30 źródło: opracowanie własne WYKRES 21. OKRES POZOSTAWANIA BEZ PRACY OJCA OKRES POZOSTAWANIA BEZ PRACY OJCA brak doświadczenia zawodowego powyżej 8 lat 5-7 lat 3-5 lat 0-2 lata 0 5 10 15 20 25 30 źródło: opracowanie własne Biorąc pod uwagę niskie kwalifikacje opiekunów dzieci z rodzin wielodzietnych, zapytano respondentów o to, jakiej pomocy oczekują od państwa. Jak wynika z poniższych danych większość rodzin potrzebowałaby świadczeń rodzinnych. 31

TABELA. OCZEKIWANIA RODZIN WIELODZITENYCH FORMY WSPARCIA JAKIE OCZEKUJĄ RODZINY WIELODZIETNE LICZBA ODPOWIEDZI świadczenia pieniężne 32 świadczenia rzeczowe 10 poradnictwo zawodowe 6 znalezienie pracy 22 inne 0 jakie? 0 Źródło: opracowanie własne Powiatowy Urząd Pracy w Grudziądzu realizuje bardzo wiele form wsparcia dla wszystkich osób bezrobotnych lub poszukujących pracy. Aż 81% osób z rodzin wielodzietnych korzystało ze wsparcia oferowanego przez PUP w Grudziądzu. WYKRES 22. KORZYTSANIE Z USLUG PUP W GRUDZIĄDZU KORZYSTANIE Z USŁUG POWIATOWEGO URZĘDU PRACY W GRUDZIĄDZU tak nie Źródło: opracowanie własne Większość osób korzystało z usług pośrednictwa pracy oraz poradnictwa zawodowego. Najmniejszą popularnością cieszyły się dotacje na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej. 32

WYKRES 23. FORMY WPARCIA Z JAKICH SKORZYSTAŁY OSOBY Z RODZIN WIELODZIETNYCH FORMY WSPARCIA Z JAKICH SKORZYSTAŁY OSOBY Z RODZIN WIELODZIETNYCH poradnictwo zawodowe pośrednictwo pracy szkolenia dotacja na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej Źródło: opracowanie własne Społeczność lokalna zamieszkująca określony teren, teoretycznie powiązana jest silnymi więziami wynikającymi ze wspólnych interesów i potrzeb. Wpływają one na poziom integracji, dzięki której zbiorowość jest w stanie podejmować różnego rodzaju działania na rzecz rozwiązywania lokalnych problemów, wzajemnej pomocy i współpracy. Włączanie się we wspólne działania oraz utrzymywanie znajomości z grupą sąsiedzką jest wskaźnikiem zaufania do ludzi i ściśle wiąże się z poczuciem bezpieczeństwa w obszarze zamieszkania. Rodziny wielodzietne z powodu występujących trudności, często nie uczestniczą w różnych sferach życia społecznego, polegających głównie na utrzymywaniu kontaktów rodzinnych, zawodowych bądź sąsiedzkich. W tym względzie relacje ze środowiskiem lokalnym warunkują ich możliwość funkcjonowania i radzenia sobie z problemami. WYKRES 24. AKCEPTACJA RODZIN PRZEZ LOKLANE ŚRODOWISKO AKCEPTACJA RODZIN PRZEZ LOKALNE ŚRODOWISKO tak nie nie mam zdania źródło: opracowanie własne 33

Prawie 54% rodzin uważa, że są akceptowane przez mieszkańców własnych miejscowości, a 14% jest przeciwnego zdania. Oznacza to, że zachowania, które mogą one uznać za przejawy niechęci, czy napiętnowania z powodu posiadania licznego potomstwa, są sporadyczne. Można zatem uznać, że lokalne społeczności są tolerancyjne i nie dopuszczają się aktów dyskryminacji względem rodzin wielodzietnych. Łącznie prawie 41% badanych rodzin zna swoich sąsiadów, ale nie kontaktuje się z nimi 24% osób podkreśliło, że nie zależy im na tych kontaktach i pomocy. Bliższe relacje sąsiedzkie występują wśród mieszkańców wsi niż miast. Może to być związane z mniejszym poziomem anonimowości oraz większym poziomem kontroli społecznej na wsi. Przyczyn rozluźnienia więzi sąsiedzkich między rodzinami jest wiele. Wpływ na to ma atomizacja życia społecznego i większe skupienie na własnych problemach, a w przypadku rodzin wielodzietnych także chęć ukrycia swojego faktycznego położenia w obawie przed odrzuceniem lub brakiem akceptacji. TABELA. RELACJE Z SĄSIADAMI RELACJE Z SĄSIADAMI LICZBA ODPOWIEDZI znam swoich sąsiadów i często się z nimi spotykam 6 znam swoich sąsiadów i czasami się z nimi spotykam 16 znam swoich sąsiadów, ale nie utrzymuję z nimi bliższych kontaktów 31 nie znam swoich sąsiadów i nie zależy mi na tej relacji 17 źródło: opracowanie własne Większość rodzin uważa, że mieszkańcy spotykają się, wzajemnie sobie pomagają, organizują wspólne imprezy. Jednocześnie kilkanaście rodzin wskazuje, że mieszkańcy w ogóle się ze sobą nie kontaktują i wzajemnie sobie nie pomagają. Brak kontaktów i pomocy częściej wystąpił w miastach niż na wsi. Powyższe wskaźniki mogą świadczyć o braku wzajemnego zaufania niewielkiej grupy mieszkańców (zwłaszcza obszarów miast) oraz o wysokim stopniu ich izolacji. Ograniczona sieć kontaktów społecznych utrudnia poprawę własnej sytuacji życiowej, np. poprzez uzyskanie informacji o możliwości podjęcia pracy. Natomiast zdecydowanie większość wypowiedzi wskazuje na średni poziom zaufania i integracji społecznej. Ma to istotny wpływ na proces usamodzielniania się tych rodzin lub poprawę ich sytuacji życiowej. 34

IV. FORMY WSPARCIA SKIEROWANEGO DO RODZIN WIELODZIETNYCH ZAGROŻONYCH WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM. 1. Placówki pomocy społecznej, w tym ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie Placówki pomocy społecznej to instytucje polityki społecznej państwa, mające na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości 6. Zadnia ośrodków pomocy społecznej: udzielanie pomocy w formie świadczeń pieniężnych (zasiłki stałe, celowe, celowe specjalne), praca socjalna, udzielanie uprawnionym osobom pomocy w formie opłacenia składek na ubezpieczenie zdrowotne i społeczne, zabezpieczenie niezbędnych potrzeb osób bezdomnych, świadczenie usług opiekuńczych (w tym specjalistycznych usług opiekuńczych), pomoc osobom i rodzinom w sytuacjach kryzysowych, udzielanie pomocy uchodźcom, organizowanie instytucjonalnych form opieki nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi poprzez kierowanie do domów pomocy społecznej i dziennych ośrodków wsparcia, poradnictwo specjalistyczne 7. 2. Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Grudziądzu Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Grudziądzu jest jednostką organizacyjną Powiatu Grudziądzkiego. Do podstawowych zadań Centrum należy: udzielanie informacji o prawach i uprawnieniach osobom ubiegającym się o pomoc społeczną, zapewnienie pomocy w integracji ze środowiskiem osobom opuszczającym placówki opiekuńczo-wychowawcze, zakłady dla nieletnich, rodziny zastępcze, zakłady poprawcze, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze, młodzieżowe ośrodki wychowawcze, schroniska dla nieletnich, zakłady karne, organizowanie opieki w rodzinach zastępczych oraz udzielanie pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania umieszczonych w nich dzieci, przyznawanie pomocy pieniężnej na usamodzielnienie oraz kontynuowanie nauki osobom opuszczającym niektóre typy placówek opiekuńczo-wychowawczych, domy pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie, domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet 6 Strategia rozwiązywania problemów społecznych na terenie Powiatu Grudziądzkiego w latach 2007-2013 s.21 7 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2003 r. poz.182 ze zm.) 35