Polska polityka zagraniczna w 1934 r.

Polska polityka zagraniczna w 1934 r. Rok 1934 r. przyniósł znaczące wzmocnienie międzynarodowej pozycji Polski. Było to bezpośrednio związane z podpisaniem z Niemcami deklaracji o niestosowaniu przemocy (26 stycznia). Porozumienie to stanowiło zaskoczenie dla międzynarodowej opinii publicznej, ponieważ likwidowało trwające od kilkunastu lat i oceniane na ogół jako strukturalne napięcie w relacjach między Warszawą a Berlinem. W zamierzeniu polskiego rządu deklaracja miała stanowić logiczne uzupełnienie polsko-radzieckiego paktu o nieagresji, podpisanego w 1932 r., oraz wyrażać ideę polityki równowagi wobec wielkich sąsiadów Niemiec i ZSRR. W 1934 r. stan relacji polsko-niemieckich poprawiał się, jednak co do stosunków polsko-radzieckich miał miejsce proces odwrotny. Początkowo wydawać się mogło, że także ze wschodnim sąsiadem udaje się zachować dobrą atmosferę. Symbolem tego była trzydniowa wizyta Józefa Becka w Moskwie, najważniejsza spośród politycznych podróży polskiego ministra spraw zagranicznych w 1934 r. Efektem moskiewskich rozmów było przedłużenie 5 maja paktu o nieagresji do końca 1945 r. Następne miesiące upłynęły głównie pod znakiem negocjacji koncepcji tzw. paktu wschodniego, wysuniętej przez Francję i Związek Radziecki. Rokowania te i stanowisko zajęte przez Polskę, starającą się ograniczać wpływ ZSRR na bieg spraw europejskich, było jedną z przyczyn pogarszania się stosunków między Warszawą a Moskwą. VII

Jednocześnie dochodziło do komplikacji w relacjach Rzeczypospolitej z sojuszniczą Francją. Znaczącemu pogorszeniu uległy także stosunki na linii Polska Czechosłowacja. Na tym tle wyróżniała się coraz lepsza atmosfera w stosunkach polsko-niemieckich, do czego przyczyniało się również zbliżone stanowisko obu państw w kwestii projektu paktu wschodniego. Dużą aktywność wykazywała Polska na forum Ligi Narodów. Rzeczpospolita wchodziła w skład Rady tej instytucji 1, a na kolejnych sesjach minister Beck był jedną z najbardziej aktywnych i rozpoznawalnych postaci. Negatywnie przyjęto jednak w Genewie deklarację szefa polskiej dyplomacji z 13 września w sprawie zawieszenia wykonywania postanowień tzw. małego traktatu wersalskiego. Znacząca poprawa nastąpiła z kolei w stosunkach Polski z Wolnym Miastem Gdańskiem, co wiązało się generalnie z wejściem relacji z Berlinem w stadium odprężenia. Z tradycyjnym zainteresowaniem obserwowano w Warszawie politykę państw bałtyckich, ale sytuację komplikowały brak stosunków dyplomatycznych i konflikt z Litwą. Polską aktywność na Bałkanach ograniczały spory między państwami tego regionu (zwłaszcza antagonizm węgiersko-rumuński i węgiersko-jugosłowiański) kolidujące z tradycyjnie przyjaznymi relacjami Warszawy z Budapesztem i Bukaresztem. Większe znaczenie miały rosnące nieporozumienia między Rzecząpospolitą a sojuszniczą Rumunią: w MSZ oraz w bukareszteńskim poselstwie zaniepokojenie budził kierunek polityki rumuńskiej uosabiany przez ministra Nicolae Titulescu. Struktura MSZ. Placówki zagraniczne Na czele resortu stał Józef Beck, piastujący urząd ministra spraw zagranicznych od 2 listopada 1932 r. Strategię polityczną w zakresie stosunków zewnętrznych państwa wytyczał jednak Józef Piłsudski, którego autorytetu nikt w obozie rządzącym nie kwestionował. Osobiste stosunki między marszałkiem a ministrem układały się bardzo dobrze, Piłsudski miał do Becka całkowite zaufanie, a ten ostatni wykazywał wobec niego lojalność. W 1934 r., wobec nasilającej się choroby marszałka, Beck odgrywał coraz większą rolę. Zastępcą ministra był podsekretarz stanu Jan Szembek, mianowany na to stanowisko trzy dni po nominacji Becka, doświadczony i sumienny zawodowy dyplomata jeszcze ze szkoły austriackiej. Stanowisko dyrektora Gabinetu 1 W latach 1926 1938 Polska była tzw. członkiem półstałym. VIII

Ministra Spraw Zagranicznych 2 zajmował Roman Dębicki. W skład Gabinetu Ministra (symbol: G.M.) wchodziły referaty: polityczny (G.M.P.) szyfrów, archiwalny, funduszu specjalnego, prawny, ogólny, orderowy oraz Protokół Dyplomatyczny. Naczelnikiem Wydziału Osobowego (W.O.) był Wiktor Tomir Drymmer (jednocześnie dyrektor Departamentu Konsularnego), wydział ten został następnie przekształcony w Biuro Personalne z Drymmerem jako p.o. dyrektora. Największą rolę w strukturze resortu odgrywał Departament Polityczno- -Ekonomiczny (D.P.) 3, stanowisko dyrektora departamentu nie było obsadzone. Ze względu na vacat większe znaczenie odgrywali naczelnicy wydziałów, z których trzej (P.I, II i III) piastowali od 1 lutego stanowiska wicedyrektorów departamentu 4. Na czele Wydziału Organizacji Międzynarodowych (P.I) stał Tadeusz Gwiazdoski (jego zastępcą był Michał Łubieński). W skład wydziału wchodziły referaty: Ligi Narodów, spraw mniejszościowych, gdański, a także wyznań oraz spraw komunikacyjnych i granicznych. Osobną komórkę organizacyjną stanowiło utworzone jeszcze w 1932 r. biuro o nazwie Delegacja na Konferencję Rozbrojeniową, na którego czele stał radca Tytus Komarnicki. Kolejnym ważnym wydziałem w D.P. był Wydział Zachodni (P.II), z naczelnikiem Józefem Potockim (zastępca: Tadeusz Kunicki). Wydział ten składał się z czterech referatów: centralno-europejskiego, anglo-saskiego, zachodniego i południowego. Naczelnikiem Wydziału Wschodniego (P.III) był Tadeusz Schätzel. W skład wydziału wchodziły referaty: sowiecki, Środkowej Europy, bałtycki, Dalekiego Wschodu oraz Bliskiego Wschodu. Osobliwością w strukturze MSZ był brak wydziału o symbolu P.IV, co było skutkiem poprzednich reorganizacji. W ten sposób kolejny wydział, Traktatowy, nosił kryptonim P.V. Funkcję naczelnika sprawował Julian Makowski. Wydział składał się z trzech referatów: umów dwustronnych, umów zbiorowych oraz tłumaczeń. Ostatnim z wydziałów tego departamentu był Wydział Prasowy (P.VI), z naczelnikiem Wacławem Przesmyckim. W skład wydziału wchodziły dwa referaty, polityczny oraz propagandy. 2 Struktura MSZ na podstawie: Rocznik służby zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej według stanu na 1 kwietnia 1934, Klub Urzędników Polskiej Służby Zagranicznej, Warszawa 1934. 3 Zwykle używano skróconej formy: Departament Polityczny. 4 Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych nr 3 z 15 marca 1934. IX

Osobną komórką była sekcja o nazwie Radca Ekonomiczny (R.E.) Funkcję tę pełnił Antoni Roman mając do dyspozycji siedmioosobowe biuro. Roman 1 lipca został posłem w Sztokholmie, a jego dotychczasowe stanowisko objął Sylwester Gruszka. Jak już wspomniano, W.T. Drymmer, oprócz funkcji naczelnika Wydziału Osobowego, zajmował również stanowisko dyrektora Departamentu Konsularnego (D.K.). Departament ten składał się z trzech wydziałów: Polityki Emigracyjnej (E.I) z naczelnikiem Apoloniuszem Zarychtą, Polaków Zagranicą (E.II) z Witoldem Langrodem oraz Opieki Prawnej (E.III) z Włodzimierzem Adamkiewiczem 5. Dyrektorem Departamentu Administracji (D.A.) był Stanisław Schimitzek. Departament ten z natury rzeczy nie odgrywał roli w prowadzeniu polityki zagranicznej. Składał się z wydziałów Budżetowego oraz Gospodarczego. W 1934 r. do rangi ambasad podniesione zostały dwa poselstwa: w Moskwie i Berlinie. Na czele placówki w Moskwie stał Juliusz Łukasiewicz (mianowany ambasadorem 12 kwietnia), a w Berlinie Józef Lipski (ambasador od 29 października). Ambasady istniały również w Paryżu (Alfred Chłapowski), Londynie (Konstanty Skirmunt do 1 sierpnia, jego następcą został Edward Raczyński, mianowany 25 października, obowiązki objął 1 listopada), Rzymie (Alfred Wysocki), przy Stolicy Apostolskiej (Władysław Skrzyński), Waszyngtonie (Stanisław Patek) oraz Ankarze (Jerzy Potocki). Delegatem przy Lidze Narodów był Edward Raczyński, którego jesienią zastąpił Tytus Komarnicki (od 22 listopada). Na czele najważniejszych z punktu widzenia interesów Rzeczypospolitej poselstw stali: w Wiedniu Jan Gawroński (jako chargé d affaires, zaś jako poseł od 25 października), w Brukseli Tadeusz Jackowski, Pradze Wacław Grzybowski, Hadze Wacław Babiński, Tokio Michał Mościcki, Belgradzie Władysław Schwarzburg-Günther, Rydze Zygmunt Beczkowski, Bukareszcie Mirosław Arciszewski, Sztokholmie Konstanty Rozwadowski (od 1 lipca Antoni Roman), Budapeszcie Stanisław Łepkowski. Komisarzem generalnym w Wolnym Mieście Gdańsku był Kazimierz Papée. 5 Ewolucję struktury organizacyjnej tego departamentu szczegółowo omówił W. Skóra, Służba konsularna Drugiej Rzeczypospolitej. Organizacja, kadry i działalność, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 23 i n. X

Podstawa wyboru i zasady edycji W trakcie II wojny światowej polskie akta dyplomatyczne uległy rozproszeniu, a część została zniszczona (palenie niektórych dokumentów pracownicy MSZ rozpoczęli już pod koniec sierpnia 1939 r.) 6. Obecnie dokumenty te są przechowywane w kilku miejscach. Zdecydowana większość materiałów archiwalnych wytworzonych przez resort spraw zagranicznych znajduje się w Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie. Część dokumentów powstałych w 1934 r. mieści się w Instytucie Polskim i Muzeum im. Gen. Sikorskiego (IPMS) w Londynie, a także w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Ameryce (IJPA). Osobno należy wskazać na zasoby Instytutu Hoovera przy Uniwersytecie Stanforda w Stanach Zjednoczonych, przy czym większa część tych materiałów jest dostępna w formie mikrofilmów w AAN oraz co dla użytkownika ważniejsze na stronie internetowej polskich archiwów państwowych 7. Nie można wykluczyć, że niektóre dokumenty polskiego MSZ znajdują się jeszcze w innych miejscach (pewna ich liczba w archiwach rosyjskich). Dokumenty publikowane w tym tomie pochodzą głównie z AAN (z uwzględnieniem znajdujących się tam mikrofilmów akt z Instytutu Hoovera). Nie mogło się obejść bez kwerendy w zbiorach londyńskiego Instytutu Sikorskiego. Przeprowadzono również poszukiwania (dokonał ich Piotr Długołęcki) w zbiorach Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce oraz w Polskim Instytucie Naukowym w Ameryce. W tomie umieszczono także nieliczne dokumenty z Centralnego Archiwum Wojskowego i Archiwum Państwowego w Gdańsku (część akt Komisariatu Generalnego RP w Wolnym Mieście). Zdecydowaną większość znajdujących się w tomie materiałów stanowią inedita, jednak pewna część dokumentów została opublikowana wcześniej, także w językach obcych. Informacje o ewentualnej edycji wcześniejszej umieszczano pod tekstem dokumentu, zapis bibliograficzny podając w wersji skróconej. Zastosowano następujące skróty: 6 Więcej na ten temat: S. Żerko (red.), Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1939 styczeń sierpień, PISM, Warszawa 2005, s. XI i n. Do podanej tam literatury należy dodać biografię kierownika referatu archiwalnego MSZ: A. Prokopiak-Lewandowska, Władysław Pobóg-Malinowski (1899 1962). Życie i dzieła, Instytut Józefa Piłsudskiego ( ), Warszawa Bełchatów 2012 (o losach archiwum MSZ w sierpniu i wrześniu 1939 r.: tamże, s. 161 i n.) oraz tejże autorki: Ewakuacja archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych we wrześniu 1939 r., Archeion, T. CX, Warszawa 2007 2008. 7 W tomie podano sygnatury mikrofilmu, a nie sygnatury figurujące na stronie internetowej. XI

DDPPZ T. Jędruszczak, M. Nowak-Kiełbikowa (red.), Dokumenty z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918 1939, t. 2: 1933 1939, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1996; Diariusz Kazimierz Świtalski, Diariusz 1919 1935, Czytelnik, Warszawa 1992; Diplomat in Berlin Wacław Jędrzejewicz (red.), Diplomat in Berlin 1933 1939. Papers and Memoirs of Józef Lipski Ambassador of Poland, Columbia University Press, New York London 1968; DMPR E. Basiński i in. (red.), Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 6: 1933 1938, Książka i Wiedza, Warszawa 1967; Dokument z 1934 r. J. Tomaszewski, Dokument z 1934 r. o zasadach polskiej polityki w Europie Środkowej i na Bałkanach, Przegląd Historyczny 1985, nr 4, s. 797 818; DTJS T. Komarnicki (oprac.), Diariusz i teki Jana Szembeka (1935 1945), t. I, Polski Ośrodek Naukowy w Londynie, Londyn 1964; Hołodomor J. J. Bruski (wybór i oprac.), Hołodomor 1932 1933. Wielki Głód na Ukrainie w dokumentach polskiej dyplomacji i wywiadu, PISM, Warszawa 2008; Pakt Piłsudski Hitler K. Lapter, Pakt Piłsudski Hitler. Polsko-niemiecka deklaracja o niestosowaniu przemocy z 26 stycznia 1934 roku, Książka i Wiedza, Warszawa 1962; Pakt wschodni J. Jurkiewicz, Pakt wschodni. Z historii stosunków międzynarodowych w latach 1934 1935, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1963; PBK tzw. Polska Biała Księga w wersjach językowych: francuskiej (Les relations polono-allemagnes et polono-soviétiques au cours de la période 1933 1939. Recueil de documents officiels, Flammarion, Paris 1940), angielskiej (Official Documents Concerning Polish-German and Polish-Soviet Relations 1933 1939. The Polish White Book, Roy Publishers, New York [1940]) i niemieckiej (Die polnisch-deutschen und die polnisch-sowjetrussischen Beziehungen im Zeitraum von 1933 bis 1939. Dokumente und Urkunden zum Kriegsausbruch, Basel 1940), o wspólnej numeracji dokumentów; Referaty: Niemcy H. Chałupczak, E. Kołodziej (opr.), Zjazdy i konferencje konsulów polskich w Niemczech. Referaty 1928 1938, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001; XII

Referaty: ZSRR E. Kołodziej, M. Mazur, T. Radzik (opr.), Zjazdy konsulów polskich w ZSRR. Protokoły i referaty 1927 1934, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2011; W sprawie oceny M. Kornat, W sprawie oceny strategicznego położenia Polski w 1934 roku. (Nieznana notatka Józefa Becka i Jana Szembeka z 7 maja 1934 r.), Niepodległość, t. 53/54: 2003/2004, s. 257 263. Przyjęto zasadę publikowania wyłącznie na podstawie oryginałów. Zgodnie z zasadami serii, tom nie zawiera przedruków za wcześniejszymi edycjami. Z konieczności, podyktowanej ograniczeniami objętościowymi, skoncentrowano się na problematyce politycznej, zagadnienia ekonomiczne, wojskowe czy kulturalne znalazły się na kartach niniejszego tomu jedynie incydentalnie. O kształcie tomu decydowały też w pewnym stopniu ograniczenia wynikające z luk w zachowanym materiale. Z tego powodu niektóre kierunki polskiej polityki zagranicznej nie mogły zostać należycie udokumentowane. Dokumenty zostały ułożone w porządku chronologicznym. Nie zawsze jednak udało się ustalić dokładną datę ich wytworzenia. Notatki z rozmów, pozbawione dokładnej daty spisania, publikowane są z datą przybliżoną umieszczoną w nawiasie z reguły po dniu, w którym rozmowa miała miejsce. Niekiedy możliwe było ustalenie (a i to z zastrzeżeniami) jedynie miesiąca, w którym dokument powstał. W przypadku dokumentu nr 348 jedynie przypuszczamy, że został on wytworzony w 1934 r., niewykluczone, iż nastąpiło to później. W tzw. główce publikowanego dokumentu podano dzienną (lub przybliżoną) datę sporządzenia, rodzaj dokumentu, oraz autora i adresata, aczkolwiek nie zawsze było możliwe ich jednoznaczne ustalenie. W przypadku szyfrogramów wysyłanych z placówek zagranicznych z podawania adresata rezygnowano, ponieważ zawsze była nim centrala. Rezygnowano również z podawania w główkach nazwisk, za ważniejsze uznano zaznaczenie funkcji, wyjątki od tej zasady są nieliczne. Informacje o miejscu przechowywania dokumentu (skrót nazwy archiwum i zespołu oraz numer archiwalnej sygnatury) znajdują się w metryczce pod tekstem. Tam również umieszczono informacje o ewentualnej wcześniejszej publikacji dokumentu. Starano się publikować dokumenty w całości. Wyjątków od tej reguły jest zaledwie kilka. Wszystkie skróty zaznaczono nawiasem kwadratowym, informując, jakie treści zostały pominięte (nie dotyczy to materiałów z wewnątrzministerialnego biuletynu Przegląd Informacyjny Polska a Zagranica ). Nie przedrukowywano nagłówków w papierze listowym, drukowanych elementów formularza telegramów szyfrowych, pieczęci kancelaryjnych, formuł typu za zgodność i towarzyszących im podpisów z datami, informacji o liczbie XIII

sporządzonych egzemplarzy. Pomijano też rozdzielnik, a informacje, dokąd (poza różnymi biurami w centrali MSZ) przesłane zostały kopie, zamieszczono w przypisach. Zrezygnowano z informowania o kopiach publikowanego dokumentu, które znaleziono w innych archiwach lub zespołach. Podano jednak adnotacje dotyczące klauzuli tajności. Większość przypisów zawiera objaśnienia kwestii poruszanych w tekście, ich liczba musiała jednak zostać ograniczona. Tak jak w innych tomach serii przyjęto zasadę, że objaśnienia podaje się tylko raz, w wyjątkowych sytuacjach stosowano odesłania do przypisów zamieszczonych wcześniej. Zgodnie z zasadami PDD zrezygnowano z przywoływania literatury przedmiotu i innych edycji źródłowych. Podane w przypisach daty dzienne, gdy nie podano roku, dotyczą 1934 r. Przypisy oryginalne, występujące w niektórych dokumentach, umieszczono między przypisami odredakcyjnymi i oznaczano kolejno x, xx itd. Z przypisów mających charakter biogramów zrezygnowano, informacje o funkcjach pełnionych w 1934 r. przez postaci wzmiankowane w dokumentach zawarte zostały w indeksie osobowym. Wprowadzono także oznaczenia literowe, informujące o cechach formalnych dokumentu (podkreślenia odręczne, przekreślenia, fragmenty nieczytelne lub niezrozumiałe, nieczytelne podpisy itp.). Odręczne dopiski lub komentarze wyróżniono ponadto kursywą. Pomijano natomiast dopiski z okresów późniejszych, na przykład dokonywane w związku z przeredagowaniem tekstu na różne potrzeby, w tym edytorskie. W tomie zastosowano następujące literowe oznaczenia tekstu: a a tak w tekście; b b komentarz odręczny; c c odręczna poprawka w tekście lub dopisek; d d podkreślenie odręczne; e e zakreślona na marginesie; f f podpis odręczny; g g podpis nieczytelny; h h przekreślone; i i tekst nieczytelny; j j znak zapytania. XIV

Korekta językowa Do niezbędnego minimum ograniczono ingerencje korektorskie w oryginalny tekst dokumentów. Pozostawiono właściwą dla 1934 r. ortografię, włącznie z obocznościami, szczególnie w odniesieniu do pisowni łącznej i rozdzielnej oraz pisowni i/j w takich wyrazach jak Anglja/Anglia. Mimo prób ujednolicenia, utrzymywały się wówczas jeszcze różnice regionalne, które zostały zniesione dopiero w wyniku postanowień Komitetu Ortograficznego Polskiej Akademii Nauk obradującego w latach 1935 1936. W publikowanych materiałach uzupełniano polskie znaki diakrytyczne, bez zaznaczania poprawiano oczywiste błędy literowe, ortograficzne, interpunkcyjne. Nieliczne dopiski odredakcyjne i uzupełnienia dokumentów oznaczano nawiasami kwadratowymi. Wielkie i małe litery zachowano w formie takiej, w jakiej występowały w oryginałach. Nie korygowano również usterek związanych z odmianą nazwisk, pozostawiano występujące w dokumentach nieprawidłowe wersje ich zapisu, zwłaszcza spolonizowane formy nazwisk rosyjskich, czeskich czy litewskich. Prawidłową pisownię zawiera indeks osobowy, odnotowano w nim także niektóre wersje spolonizowane, z odesłaniem do wersji poprawnej. Podziękowania Za udzieloną pomoc należą się podziękowania pracownikom archiwów, w których przeprowadzono kwerendy: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Instytutu Polskiego i Muzeum im. Gen. Sikorskiego w Londynie oraz Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce. Osobne słowa podziękowania kieruję wobec recenzentów, prof. Małgorzaty Gmurczyk-Wrońskiej i dra Krzysztofa Kani, a także uważnie czytającego i opiniującego kolejne wersje maszynopisu redaktora naczelnego serii prof. Włodzimierza Borodzieja. O przyjęcie wyrazów wdzięczności proszę również prof. prof. Stanisława Sierpowskiego, Marka Kornata, Sławomira M. Nowinowskiego, Jakuba Polita, Jacka Tebinkę i Jana J. Bruskiego. Stanisław Żerko XV