ZAGADNIENIA ZWIĄZANE ZE STEROWANIEM STAŁYMI URZĄDZENIAMI GAŚNICZYMI mgr inż. Artur Cudowski IBP NODEX Stałe Urządzenia Gaśnicze planowanie inwestycji w kontekście bezpieczeństwa pożarowego
Cel sterowania instalacjami SUG Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 305/2011 ustanawiające zharmonizowane warunki wprowadzania do obrotu wyrobów budowlanych i uchylające dyrektywę Rady 89/106/EWG oraz krajowy akt prawny : RMSWiA w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów Rozdział 6 ` UE nr 305/2011 Zał. nr 1 - Podstawowe wymagania dotyczące obiektów budowlanych Bezpieczeństwo pożarowe Cel nadrzędny: spełnienie wymagań podstawowych - dotyczących bezpieczeństwa pożarowego (wymaganie nr 2) obiekt budowlany, którego całość oraz poszczególne elementy muszą być zaprojektowane w taki sposób aby w przypadku pożaru możliwe było: Zachowanie nośności konstrukcji przez ściśle zagwarantowany czas Ograniczenie powstawania i rozprzestrzeniania się ognia i dymu Zapewnienie możliwości ewakuacji z obiektu Bezpieczeństwo ekip ratowniczych = Wpływ poprawnego funkcjonowania Stałych Urządzeń Gaśniczych 2
Warunki sterowania SUG Sterowanie SUG przy użyciu centrali wykrywania pożaru Sterownie SUG przy użyciu dedykowanej centrali i urządzeń Architektura instalacji sterowania Integracja systemów STEROWANIE SUG przy użyciu CSP wymaga SPECJALNYCH ROZWIĄZAŃ Sterowanie stałymi urządzeniami gaśniczymi przy pomocy systemów wykrywania pożaru wymaga specjalnych rozwiązań. Nie każda centrala sygnalizacji pożarowej - CSP, nawet wyposażona w wyjścia przekaźnikowe o odpowiedniej obciążalności może realizować prawidłowo procedurę wykrywania i gaszenia pożaru. 3
Systemy dedykowane SUG W większości poprawnych realizacji stosowane są: specjalne, dedykowane urządzenia sterujące, centrale gaśnicze, sterowniki centrale sygnalizacji pożarowej (obostrzenia dotyczące układów we/wy) wyposażone w dodatkowe panele gaszenia realizujące procedurę gaszenia Wymagania Dokument normatywny PN EN 12094-1 Stałe urządzenia gaśnicze. Podzespoły urządzeń gazowych Część 1 określa właściwości funkcjonalne Dedykowanego Urządzenia Sterującego 4
Procedura gaszenia Centrale sterowania gaszeniem, powinny realizować procedurę gaszenia aby: było zapewnione bezpieczeństwo ludzi przebywających w strefie gaszonej, sygnał uruchamiający gaszenie był wypracowany na podstawie sygnału otrzymanego z pożarowych czujek automatycznych lub z ręcznego przycisku START, została uszczelniona strefa celem zapewnienia warunków do skutecznego gaszenia, uruchomione zostały urządzenia wyzwalające środek gaśniczy (zawory butlowe) i urządzenia kierujące przepływem (zawory kierunkowe), realizowane było zabezpieczenie obiektu przed zbyt dużymi zmianami ciśnienia podczas uwalniania środka gaśniczego, powiadomiona została obsługa o rozpoczęciu procedury gaszenia (konieczność powiadomienia obsługi o zagrożeniu jeszcze zanim zostanie potwierdzony/ zweryfikowany alarm pożarowy oraz przekazana informacja o wypływie środka gaśniczego do gaszonej strefy. 5
Podstawowe funkcje sterujące SUG Sygnalizowanie ustalonych stanów pracy np. stanu uruchomienia, stanu alarmu uszkodzeniowego, stanu blokowania. Przekazywania informacji o nieprawidłowym stanie elementów składowych systemu, takich jak; urządzenia wyzwalające, ubytek środka gaśniczego itp jeśli wchodzą w skład instalacji gaszenia oraz informacji o uszkodzeniach. Odbieranie sygnału inicjującego z CSP oraz sygnału inicjującego od ręcznego urządzenia inicjującego jakim jest przycisk START Możliwość eliminacji fałszywych alarmów poprzez stosowanie współzależności dwuliniowej (system konwencjonalny, z liniami otwartymi) lub dwustrefowej (system pętlowy, strefy oddzielone przy pomocy izolatorów zwarć). Pełna kontrola (zwarcie, przerwa, doziemienie) linii wyzwalającej w szerokich zakresach zmian rezystancji wyzwalaczy (spłonkowe, elektromagnetyczne itp). Uruchamia urządzenie alarmowe po odebraniu sygnału inicjującego. A więc uruchamia sygnalizację optyczną i akustyczną. Kontrola linii sygnałowych uruchamiających sygnalizatory akustyczne i optyczne. Przekazuje informację o stanie wyładowania środka gaśniczego. 6
Fakultatywne funkcje sterujące SUG Kontrola szczelności zbiorników ze środkiem gaszącym za pomocą odpowiednich wag lub czujników ciśnienia, pozycji zaworu Odbieranie sygnału o wypływie środka gaśniczego z urządzeń przypływowych lub ciśnieniowych, zainstalowanych na rurociągach Nadzorowania stanu nieelektrycznych urządzeń wstrzymujących Sterowania czasem wypływu, w przypadku niskociśnieniowych systemów CO 2 Ponownego uruchomienia wyładowania środka gaśniczego, w przypadku niskociśnieniowych systemów CO 2, wraz z sygnalizacją z ręcznych urządzeń uruchamiających Przekazania sygnału do rezerwowych urządzeń systemu gaszącego (np. butli pilotującej, sygnalizatorów optycznych Odbierania sygnału wstrzymujących pracę CSG z urządzeń pomocniczych wypracowanego na podstawie ich stanu np. nie zamknięcie się klap odcinających w kanałach wentylacji w czasie max. 1min. Jeśli ta funkcja jest używana, należy przewidzieć przekazanie sygnału o uruchomieniu awaryjnych urządzeń wstrzymujących. Wyładowanie środka gaśniczego do wydzielonych stref gaszonych, za pomocą sterowanych przez centralę zaworów kierunkowych 7
Uruchomienie SUG System SUG poprzez SSUG może być uruchomiony na 3 sposoby : automatycznie, ręcznie zdalnie ręcznie w trybie awaryjnym. Uruchomienie automatyczne następuje wówczas, gdy czujki automatyczne pracujące w liniach lub pętli dozorowej wykryją zagrożenie pożarowe. Procedura gaszenia - gdy spełniony warunek koincydencji: dwuliniowej - detekcja zagrożenia przez czujki w dwóch różnych liniach dozorowych (otwartych) dwustrefowej - detekcja zagrożenia przez czujki w dwóch różnych strefach dozorowych w systemie z linią pętlową DLACZEGO? eliminacja niepotrzebnego kosztownego w skutku wyładowania środka gaśniczego w przypadku uruchomienia procedury gaszenia wywołanej fałszywym alarmem. zdalne uruchomienie ręczne jest realizowane poprzez wciśnięcie przycisku START GASZENIA Zainicjowanie przycisku powoduje natychmiastowe wdrożenie procedury gaszenia i rozpoczęcie odliczania zaprogramowanego czasu opóźnienia do wyładowania środka gaśniczego. Uruchomienie ręczne awaryjne wykonuje się poprzez użycie ręcznego wyzwalacza połączonego z zaworem butli. Ten sposób powoduje natychmiastowe wyładowanie środka gaśniczego do chronionego pomieszczenia. 8
START GASZENIA Ręczne urządzenie inicjujące-- Urządzenie nieelektryczne lub elektryczne, które pozwala użytkownikowi uruchomić urządzenie sterujące urządzenia gaśniczego Powinno spełniać wymagania techniczne zawarte w PN EN 54-11 dla typu B = dwustadiowego - wymaga wykonania dwóch czynności - zbij szybkę naciśnij przycisk. Przycisk na płycie czołowej powinien być trwale oznakowany napisem START / URUCHOMIENIE GASZENIA Barwa urządzenia inicjującego powinna być żółta 9
WSTRZYMANIE GASZENIA Możliwość zablokowania procedury gaszenia rozpoczętej automatycznie w wyniku zadziałania czujek pożarowych, poprzez uruchomienie przycisku STOP. Ręczne urządzenie wstrzymujące elektryczne, które pozwala użytkownikowi w razie nagłej potrzeby zapoczątkować funkcję wstrzymywania w procesie sterowania urządzeniem gaśniczym Powinno spełniać wymagania techniczne zawarte w PN EN 54-11 dla typu B (a więc dwustadiowego - wymaga wykonania dwóch czynności - zbij szybkę naciśnij przycisk) jednak samoczynnie powracać powinno do położenia początkowego. Przycisk na płycie czołowej powinien być trwale oznakowany napisem STOP GASZENIA lub WSTRZYMANIE GASZENIA Barwa urządzenia wstrzymującego powinna być niebieska 10
SUG AREOZOLOWE Finalny projekt raportu technicznego prcen/tr 15276-2 Stałe urządzenia gaśnicze. Urządzenia gaśnicze na skondensowany aerozol. Część 2. Projektowanie, instalowanie i serwisowanie. Wybrane zagadnienia w odniesieniu do SSUG : Środki bezpieczeństwa - stosowanie systemów aerozolowych przez całkowite wypełnienie w odniesieniu do SSUG Urządzenia opóźniające: urządzenie opóźniające powinno być stosowane wyłącznie w celu ewakuacji personelu lub w celach przygotowania obszaru zagrożonego ryzykiem związanym z wyładowaniem środka gaśniczego. system gaśniczy powinien uruchamiać sygnalizację ostrzegającą przed włączeniem wyładowania, umożliwiając tym samym ewakuację personelu przed uruchomieniem systemu Przełącznik tryb automatyczny/ręczny oraz urządzenie blokujące (odpowiedni przycisk) umieszczone przy wejściu do obszaru chronionego, są wymagane w przypadku gdy może wystąpić przekroczenie Poziomu Najmniejszego Zaobserwowanego Niekorzystnego Skutku (Lowest Observed Adverse Effet Level -LOAEL) a więc najniższego wskaźnik czynnika, przy którym zaobserwowano wywołanie niekorzystnego skutku toksykologicznego lub fizjologicznego 11
SUG AREOZOLOWE a) W celu utrzymania współczynnika projektowego na podanym poziomie przez wymagany raportem czas (nie krótszy niż 10 min), może być konieczne stałe wyładowywanie środka gaśniczego w okresie utrzymywania koncentracji. W takim przypadku sterownik urządzenia gaśniczego powinien mieć możliwość uruchamiania kolejnych jednostek gaśniczych- generatorów aerozolu. b) Przed uruchomieniem systemu gaśniczego wentylacja obszaru chronionego powinna być wyłączona. Jednak w przypadku, gdy jest konieczne działanie systemu chłodzenia sprzętu w takim przypadku należy brać pod uwagę ilość środka gaśniczego oraz szybkość jego wyładowania. c) W pewnych, bardzo rzadkich przypadkach po wyładowaniu aerozolu do zamkniętej przestrzeni może pojawić się nadciśnienie, na skutek pewnej ilości gazu wytworzonego w wyniku podwyższonej temperatury atmosfery. d) Zwalniane, samozamykające się drzwi otwierane na zewnątrz, które mogą być otwarte z wewnątrz, nawet jeżeli są zamknięte od zewnątrz. e) Zastosowanie sygnalizatorów optycznych i akustycznych w pobliżu wejść i wyjść do i z obszaru chronionego. f) Środki wentylacji, drogą naturalną, lub tam, gdzie jest to konieczne wentylacji wymuszonej, na wszystkich obszarach, po każdorazowym wyładowaniu środka gaśniczego. Należy dołożyć starań, aby rozproszyć szczególnie ryzykowną atmosferę i nie pozwolić na przeniesienie jej do innych miejsc. 12
Urządzenia kontrolno- sterujące SUG-aerozolowymi Zgodnie z wymaganiami Raportu CEN TR 15276-2 systemy aerozolowe powinny składać się ze sprzętu sterującego i sygnalizującego, spełniające poza wymogami przywołanej wcześniej normy PN-EN 12094-1, następujące wymagania: Źródła zasilania. Poza wymogami normy EN 54-4, źródła prądu oraz baterie powinny zapewniać dostarczenie mocy wystarczającej dla działania zamontowanego sprzętu pomocniczego, włącznie z podświetlanymi znakami. Kontrola. Obwód kontrolny urządzenia włączającego wyładowanie powinien być kontrolowany. Kontrola ta powinna wywołać akustyczny i optyczny sygnał informujący o utracie ciągłości obwodu, a w przypadku zwarcia, powinien pojawić się widoczny wskaźnik w kolorze żółtym lub bursztynowym (nie jest więc wymagana kontrola doziemienia ). Wskaźnik wyładowania aerozolu. Wyładowanie aerozolu powinno być sygnalizowane wskaźnikiem wizualnym w kolorze czerwonym. Wskaźnik informujący, że został wysłany sygnał włączający urządzenie wyładowujące nie odpowiada niniejszemu wymaganiu. Włącznik blokujący podczas serwisu. Aby zapobiec automatycznemu wyładowaniu środka gaśniczego podczas obsługi, należy zastosować włącznik zabezpieczony przed nieupoważnionym użyciem. Włącznik ten powinien być zainstalowany na panelu centrali, Działanie włącznika blokującego podczas serwisu powinno elektrycznie izolować każdy przewód instalacji elektrycznej urządzenia wyładowującego środek gaśniczy i włączyć żółty lub bursztynowy wskaźnik na centrali. Wniosek : wynika, że stosując odpowiednio skonfigurowaną, zaprogramowaną centralę sterującą urządzeniami gaśniczymi gazowymi, zgodną z PN-EN12094-1 oraz pobudzany tą centralą dedykowany sterownik uruchamiający poszczególne generatory 13 aerozolu w określonej sekwencji, można skutecznie spełnić postawione wyżej wymagania.
Dedykowany sterownik + centrala gaszenia Obwody wzbudzające (np. spłonki) poszczególne generatory aerozolu muszą być kontrolowane, z tego względu linia wyzwalająca centrali zgodnej z PN-EN12094-1 przystosowana jedynie do obsługi pojedynczego wyzwalacza jest poprzez zastosowanie dedykowanego sterownika zwielokrotniana w celu uzyskania możliwości wzbudzenia wielu generatorów. Oczywiście sterownik posiada odpowiednią, wymaganą funkcjonalność w zakresie: możliwości współpracy z centralą, nadzoru, wykrywania uszkodzeń, odpowiedniej wytrzymałości i odporności na oddziaływania środowiska. 14
Aktywacja - blokowanie System aerozolowy powinien być włączany automatycznie, ręcznie lub jednocześnie ręcznie i automatycznie. Aktywacja w trybie automatycznym powinna być wykonywana elektrycznie z centralki sterującej po aktywacji wynikających z obwodów deyekcj lub termicznie, poprzez zadziałanie wbudowanego termicznego urządzenia rozruchowego, albo na oba te sposoby. Można zastosować również inne ręczne urządzenie rozruchu, pod warunkiem, że spełnia ono wymogi dokumentu prcen/tr 15276-1:2008 (E). Aktywacja w trybie ręcznym powinna być wykonywana za pomocą przycisku ręcznego (START). Można zastosować również inne urządzenie rozruchu, pod warunkiem, że spełnia ono wymogi normy prcen/tr 15276-1:2008 (E). Urządzenie blokujące W chronionym obiekcie powinna istnieć możliwość wyłączenia wyładowania elektrycznie aktywowanych generatorów aerozolu z zastosowaniem całkowitego wypełnienia chronionej powierzchni, przy użyciu urządzenia wyłączającego. Konieczne może to być w przypadku obecności personelu na obszarze chronionym lub obszarze przyległym, urządzenie blokujące powinno być obsługiwane ręcznie, w sytuacji gdy wyładowanie środka gaśniczego byłoby uznane za niebezpieczne. 15
Urządzenie transmisji alarmów Zasilacz +Aku Centrala CSP sterownik urządzenia gaśniczego Alarm Alarm Uszkodzenie Centrala sygnalizacji pożarowej Alarm Uszkodzenie Potwierdzenie wyładowania Sterownik urządzenia gaśniczego T1 T3 T2 Urządzenie Gaśnicze Gazowe Hermetyzowanie pomieszczenia Odciążenie pomieszczenia Sygnalizacja optyczna i akustyczna Alarmowe Centrum Odbiorcze JRG PSP Zasilacz + Aku Dozorowanie pozostałych stref obiektu Czujki pożarowe Zatrzymanie procedury gaszenia przycisk STOP Uruchomienie procedury gaszenia przycisk START Alarm w wyniku zadziałania czujek automatycznych koincydencja Zasilacz + Aku Przyciski pożarowe 16
Centrala CSP- panel gaszenia T1 T2 Urządzenie transmisji alarmów Zasilacz +A ku Alarmowe Centrum Odbiorcze JRG PSP Dozorowanie pozostałych stref obiektu czujki pożarowe przyciski pożarowe Alarm Uszkodzenie Potwierdzenie Centrala sygnalizacji pożarowej Zasilacz + Aku Panel gaszenia T3 Urządzenie Gaśnicze Gazowe Hermetyzowanie pomieszczenia Odciążenie pomieszczenia Sygnalizacja optyczna i akustyczna Zatrzymanie procedury gaszenia przycisk STOP Uruchomienie procedury gaszenia przycisk START Alarm w wyniku zadziałania czujek automatycznychkoincydencja 17
Urządzenie transmisji alarmów Zasilacz +Aku Sterowanie urządzeniem gaśniczym przez dedykowaną centralę sterującą gaszeniem Alarm Uszkodzenie Potwierdzenie Centrala sterująca gaszeniem T1 T3 T2 Urządzenie Gaśnicze Gazowe Hermetyzowanie pomieszczenia Odciążenie pomieszczenia Sygnalizacja optyczna i akustyczna Zatrzymanie procedury gaszenia przycisk STOP Alarmowe Centrum Odbiorcze JRG PSP Zasilacz + Aku Uruchomienie procedury gaszenia przycisk START Alarm w wyniku zadziałania czujek automatycznychkoincydencja 18
Przykład zastosowania modułów liniowych sterujących w celu uruchomienia sterownika urządzenia gaśniczego Moduł sterujący Alarm Potwierdzenie T1 T2 Urządzenie Gaśnicze Gazowe Moduł wejściowy Uszkodzenie T3 Hermetyzowanie pomieszczenia Odciążenie pomieszczenia Urządzenie transmisji alarmów Izolator Alarm Uszkodzenie Centrala sygnalizacji pożarowej Izolator Sterownik urządzenia gaśniczego Sygnalizacja optyczna i akustyczna Zatrzymanie procedury gaszenia przycisk STOP Uruchomienie procedury gaszenia przycisk START Alarmowe Centrum Odbiorcze JRG PSP Dozorowanie pozostałych stref obiektu Czujki pożarowe Przyciski pożarowe Alarm w wyniku zadziałania czujek automatycznych MODUŁÓW STERUJĄCYCH NIE WOLNO STOSOWAĆ DO BEZPOŚREDNIEGO STEROWANIA WYZWALACZAMI STAŁYCH URZĄDZEŃ GAŚNICZYCH 19
Połączenie elementów systemu sygnalizacji pożarowej za pośrednictwem uniwersalnego interfejsu. CSP Sterownik urządzenia gaśniczego Alarm pożarowy II stopnia Wysterowanie urządzenia gaśniczego R1 R2 G1+ G2+ G1- G2- Awaria linii Obwód nadzorujący Polecenie uruchomienia Awaria linii Obwód nadzorujący Awaria instalacji ppoż A1+ A2+ A1- A2- R2 R1 Alarm uszkodzeniowy Przekazanie informacji o uszkodzeniu sterownika i urządzeń współpracujących do CSP 20
Problem Podstawowym problemem związanym z czujkami pożarowymi jest ich podatność na wykrywanie zjawisk nie związanych z pożarem. Około 80% pobudzeń czujek konwencjonalnych- jednodetektorowych (monodetektorów) wynika z oddziaływań zjawisk symulujących pożar. Problem staje się poważny, gdy system wykrywania pożaru (SAP) jest przyłączony do Jednostki Ratowniczo-Gaśniczej PSP za pośrednictwem systemu transmisji alarmów pożarowych, uruchamia stałe urządzenia gaśnicze (SUG), steruje systemem wentylacji oddymiającej (SWO)w budynku lub gdy współpracuje z dźwiękowym systemem ostrzegawczym DSO. 21
Pokrycie w koincydencji dwóch czujek D D Koincydencja I rodzaju Zasięgi czujek pokrywają część nadzorowanej powierzchni. Czujki dymu powierzchnia dozorowania przyjęta zgodnie wytycznymi projektowania powinna być zmniejszona o 33%. czujki temperatury lub płomieni powierzchnia dozorowania przyjęta zgodnie z wytycznymi projektowania powinna być zmniejszona o 50%. Koincydencja II rodzaju. Zasięgi każdej z czujek pokrywają całą nadzorowaną powierzchnię stosowana współzależność dwuliniowa do sterowania stałymi urządzeniami gaśniczymi, powierzchnia nadzorowana przez czujki powinna być zmniejszona o 50%. 22
Koincydencja dwuliniowa Przykład poprawnej realizacji koincydencji dwuliniowej Przykład niepoprawnej realizacji koincydencji dwuliniowej Maksymalna ilość czujek automatycznych na danej linii nie może przekroczyć 32 Sygnalizacja alarmu pożarowego przez centralę następuje w wyniku pobudzenia przynajmniej dwóch czujek automatycznych zainstalowanych na dwóch różnych liniach dozorowych. 23
Zasady tworzenia koincydencji dwuliniowej Zasada tworzenia koincydencji dwuliniowej 24
Koincydencja dwuliniowa zagadnienia 1 2 3 Zastosowanie koincydencji do automatycznego uruchamiania urządzeń przeciwpożarowych niesie z sobą pewne zagrożenia. Jeżeli z jakichś przyczyn nastąpi uszkodzenie jednej z linii dozorowych (zwarcie, przerwa) lub układu elektronicznego w pakiecie liniowym centrali, wówczas nigdy nie nastąpi wyzwolenie alarmu 2 stopnia a w konsekwencji nie zostaną uruchomione urządzenia przeciwpożarowe. Koincydencja dwuliniowa? 25
Przykłady 26
Przykłady 27
Koincydencja dwuczujkowa jednoliniowa z linią adresowalną Odpowiednio oprogramowana centrala sygnalizuje alarm, gdy sąsiadujące ze sobą czujki zostaną pobudzone. Taka konfiguracja nie może być stosowana do sterowania stałymi urządzeniami gaśniczymi. W przypadku uszkodzenia linii dozorowej typu zwarcie, nie dojdzie do wyzwolenia urządzeń gaśniczych, również nie zostanie ogłoszony alarm I stopnia nie zostanie w związku z tym powiadomiony o zagrożeniu pożarem operator systemu = BRAK REALIZACJI ZWIADU! Alarm uszkodzeniowy sygnalizowany w tym przypadku nie jest powodem dokonywania natychmiastowego zwiadu w obiekcie.
Koincydencja dwustrefowa Przewody PH0 Koincydencja dwustrefowa, pojedyncza linia pętlowa Koincydencja dwuliniowa, dwie linie pętlowe W przypadku stosowania linii dozorowych pętlowych powinny zadziałać dwie czujki przyporządkowane do dwóch różnych stref dozorowych, oczywiście oddzielonych od siebie przy pomocy izolatorów zwarć. Zastosowanie koincydencji dwóch linii pętlowych do nadzorowania pojedynczego gaszonego pomieszczenia nie ma technicznego uzasadnienia. Oczywiście zwiększyła się odporność na uszkodzenia, i jest to odpowiednik koincydencji 2 z 3,ale odporność na fałszywe alarmy będącej głównym problemem takich instalacji pozostała praktycznie niezmienna.
Koincydencja dwustrefowa zagadnienia Linia dozorowa pętlowa wykonana w konwencjonalnej technice przewodami PH0, nadzorująca obszar, w którym będzie realizowane gaszenie nie powinna nadzorować innych stref dozorowych. Dozwolone jest natomiast nadzorowanie linią poszczególnych przestrzeni pomieszczenia. odpowiednikiem linii dozorowej otwartej = jest strefa dozorowa wydzielona izolatorami zwarć STR 03 STR 01 STR 02 PH0 START GASZ. STOP GASZ. STR 04 Nadzorowanie pomieszczeń gaszonych i ogólnych jedną linią pętlowa. 30
Stałe Urządzenia Gaśnicze planowanie inwestycji w kontekście bezpieczeństwa pożarowego Dziękuję za uwagę 31