Kodeks pracy. z dnia 26 czerwca 1974 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 141) Tekst jednolity z dnia 23 grudnia 1997 r. (Dz.U. 1998, Nr 21, poz.

Kodeks pracy z dnia 26 czerwca 1974 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 141) Tekst jednolity z dnia 23 grudnia 1997 r. (Dz.U. 1998, Nr 21, poz. 94) 1 (zm.: Dz.U. 1998, Nr 106, poz. 668, Nr 113, poz. 717; 1999, Nr 99, poz. 1152; 2000, Nr 19, poz. 239, Nr 43, poz. 489, Nr 107, poz. 1127, Nr 120, poz. 1268; 2001, Nr 11, poz. 84, Nr 28, poz. 301, Nr 52, poz. 538, Nr 99, poz. 1075, Nr 111, poz. 1194, Nr 123, poz. 1354, Nr 128, poz. 1405, Nr 154, poz. 1805; 2002, Nr 74, poz. 676, Nr 135, poz. 1146, Nr 196, poz. 1660, Nr 199, poz. 1673, Nr 200, poz. 1679; 2003, Nr 166, poz. 1608, Nr 213, poz. 2081; 2004, Nr 96, poz. 959, Nr 99, poz. 1001, Nr 120, poz. 1252, Nr 240, poz. 2407; 2005, Nr 10, poz. 71, Nr 68, poz. 610, Nr 86, poz. 732, Nr 167, poz. 1398; 2006, Nr 104, poz. 708 i 711, Nr 133, poz. 935, Nr 217, poz. 1587, Nr 221, poz. 1615; 2007, Nr 64, poz. 426, Nr 89, poz. 589, Nr 176, poz. 1239, Nr 181, poz. 1288, Nr 225, poz. 1672; 2008, Nr 93, poz. 586, Nr 116, poz. 740, Nr 223, poz. 1460, Nr 237, poz. 1654; 2009, Nr 6, poz. 33, Nr 58, poz. 485, Nr 98, poz. 817, Nr 99, poz. 825, Nr 115, poz. 958, Nr 157, poz. 1241, Nr 219, poz. 1704; 2010, Nr 105, poz. 655, Nr 135, poz. 912, Nr 182, poz. 1228, Nr 224, poz. 1459, Nr 249, poz. 1655, Nr 254, poz. 1700; 2011, Nr 36, poz. 181, Nr 63, poz. 322, Nr 80, poz. 432, Nr 144, poz. 855, Nr 149, poz. 887, Nr 232, poz. 1378; 2012, poz. 908, poz. 1110; 2013, poz. 2) 1 Tekst jednolity ogłoszono dnia 16.02.1998 r. Niniejsza ustawa dokonuje w zakresie swojej regulacji wdrożenia następujących dyrektyw Wspólnot Europejskich: 1) dyrektywy 83/477/EWG z dnia 19 września 1983 r. w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie azbestu w miejscu pracy (druga dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 8 dyrektywy 80/1107/EWG) (Dz.Urz. WE L 263 z 24.09.1983, z późn. zm.), 2) dyrektywy 86/188/EWG z dnia 12 maja 1986 r. w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie hałasu w miejscu pracy (Dz.Urz. WE L 137 z 24.05.1986), 3) dyrektywy 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz.Urz. WE L 183 z 29.06.1989), 4) dyrektywy 89/654/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. dotyczącej minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy (pierwsza dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 393 z 30.12.1989), 5) dyrektywy 89/655/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. dotyczącej minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników 1

2 podczas pracy (druga dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 393 z 30.12.1989, z późn. zm.), 6) dyrektywy 89/656/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. w sprawie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników korzystających z wyposażenia ochrony osobistej (trzecia dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 393 z 30.12.1989), 7) dyrektywy 90/269/EWG z dnia 29 maja 1990 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących ochrony zdrowia i bezpieczeństwa podczas ręcznego przemieszczania ciężarów w przypadku możliwości wystąpienia zagrożenia, zwłaszcza urazów kręgosłupa pracowników (czwarta szczegółowa dyrektywa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 156 z 21.06.1990), 8) dyrektywy 90/270/EWG z dnia 29 maja 1990 r. w sprawie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przy pracy z urządzeniami wyposażonymi w monitory ekranowe (piąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 156 z 21.06.1990), 9) dyrektywy 90/394/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych podczas pracy (szósta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 196 z 26.07.1990, z późn. zm.), 10) dyrektywy 91/322/EWG z dnia 29 maja 1991 r. w sprawie ustalenia indykatywnych wartości granicznych w wykonaniu dyrektywy 80/1107/EWG w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników chemicznych, fizycznych i biologicznych w miejscu pracy (Dz.Urz. WE L 177 z 05.07.1991), 11) dyrektywy 91/383/EWG z dnia 25 czerwca 1991 r. uzupełniającej środki mające wspierać poprawę bezpieczeństwa i zdrowia w pracy pracowników pozostających w stosunku pracy na czas określony lub w czasowym stosunku pracy (Dz.Urz. WE L 206 z 29.07.1991), 12) dyrektywy 91/533/EWG z dnia 14 października 1991 r. w sprawie obowiązku pracodawcy dotyczącym informowania pracowników o warunkach stosowanych do umowy lub stosunku pracy (Dz.Urz. WE L 288 z 08.07.1992), 13) dyrektywy 92/57/EWG z dnia 24 czerwca 1992 r. w sprawie wprowadzenia w życie minimalnych wymagań w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscach tymczasowych lub ruchomych budów (ósma dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 245 z 26.08.1992), 14) dyrektywy 92/58/EWG z dnia 24 czerwca 1992 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących znaków bezpieczeństwa i/lub zdrowia w miejscu pracy (dziewiąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 245 z 26.08.1992), 15) dyrektywy 92/85/EWG z dnia 19 października 1992 r. w sprawie wprowadzenia środków służących wspieraniu poprawy w miejscu pracy bezpieczeństwa i zdrowia pracownic w ciąży, pracownic, które niedawno rodziły i pracownic karmiących piersią (dziesiąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 348 z 28.11.1992), 16) dyrektywy 93/104/WE z dnia 23 listopada 1993 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy (Dz.Urz. WE L 307 z 13.12.1993), 17) dyrektywy 94/33/WE z dnia 22 czerwca 1994 r. w sprawie ochrony pracy osób młodych (Dz.Urz. WE L 216 z 20.08.1994), 18) dyrektywy 96/34/WE z dnia 3 czerwca 1996 r. w sprawie Porozumienia ramowego dotyczącego urlopu rodzicielskiego zawartego przez Europejską Unię Konfederacji Przemysłowych i Pracodawców /UNICE/, Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych

/CEEP/ oraz Europejską Konfederację Związków Zawodowych /ETUC/ (Dz.Urz. WE L 145 z 19.06.1996), 19) dyrektywy 96/71/WE z dnia 16 grudnia 1996 r. dotyczącej delegowania pracowników w ramach świadczenia usług (Dz.Urz. WE L 18 z 21.01.1997), 20) dyrektywy 97/80/WE z dnia 15 grudnia 1997 r. dotyczącej ciężaru dowodu w sprawach dyskryminacji ze względu na płeć (Dz.Urz. WE L 14 z 20.01.1998), 21) dyrektywy 98/24/WE z dnia 7 kwietnia 1998 r. w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym z czynnikami chemicznymi w miejscu pracy (czternasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 131 z 05.05.1998), 22) dyrektywy 99/70//WE z dnia 28 czerwca 1999 r. dotyczącej Porozumienia ramowego w sprawie pracy na czas określony, zawartego przez Europejską Unię Konfederacji Przemysłowych i Pracodawców (UNICE), Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych (CEEP) oraz Europejską Konfederację Związków Zawodowych (ETUC) (Dz.Urz. WE L 175 z 10.07.1999), 23) dyrektywy 1999/92/WE z dnia 16 grudnia 1999 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa (piętnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 23 z 28.01.2000), 24) dyrektywy 2000/34/WE z dnia 22 czerwca 2000 r. zmieniającej dyrektywę 93/104/WE dotyczącą niektórych aspektów organizacji czasu pracy w celu objęcia sektorów i działalności wyłączonej z tej dyrektywy (Dz.Urz. WE L 195 z 01.08.2000), 25) dyrektywy 2000/39/WE z dnia 8 czerwca 2000 r. ustanawiającej pierwszą listę indykatywnych wartości granicznych narażenia na czynniki zewnętrzne podczas pracy w związku z wykonaniem dyrektywy Rady 98/24/WE w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi w miejscu pracy (Dz.Urz. WE L 142 z 16.06.2000), 26) dyrektywy 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne (Dz.Urz. WE L 180 z 19.07.2000), 27) dyrektywy 2000/54/WE z dnia 18 września 2000 r. w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy (siódma dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 262 z 17.10.2000), 28) dyrektywy 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz.Urz. WE L 303 z 02.12.2000), 29) dyrektywy 2002/44/WE z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (wibracji) (szesnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 177 z 6.07.2002), 30) dyrektywy 2003/10/WE z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem) (siedemnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 42 z 15.02.2003). Dane dotyczące ogłoszenia aktów prawa Unii Europejskiej, zamieszczone w niniejszej ustawie z dniem uzyskania przez Rzeczpospolitą Polską członkostwa w Unii Europejskiej dotyczą ogłoszenia tych aktów w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej wydanie specjalne. 3

1 Preambuła (skreślona) 2 1. Preambuła skreślona ze względu na jej nieadekwatność do warunków ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej. 2 Preambuła skreślona ustawą z dnia 2.02.1996 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 110). 4

Dział pierwszy. Przepisy ogólne Rozdział I. Przepisy wstępne Art. 1. [Przedmiot regulacji] Kodeks pracy określa prawa i obowiązki pracowników i pracodawców. 1. Dział pierwszy zawiera przepisy najbardziej podstawowe odnoszące 1 się do całego Kodeksu pracy. Dzieli się na cztery rozdziały obejmujące: przepisy wstępne, podstawowe zasady prawa pracy, równe traktowanie w zatrudnieniu oraz przepisy o nadzorze i kontroli przestrzegania prawa pracy. Art. 2. [Pojęcie pracownika] Pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. 1. W treści tego przepisu wskazano podstawy (sposoby) nawiązania 1 stosunku pracy. Zwróćmy uwagę, że termin umowa o pracę występuje tu w tzw. znaczeniu techniczno-prawnym jako jedna z kilku podstaw nawiązania stosunku pracy. Jednak także i inne podstawy nawiązania stosunku pracy mają charakter umowny, gdyż wymagają zgodnego oświadczenia woli pracownika i pracodawcy (por. art. 11 bez względu na podstawę prawną tego stosunku ). 2. Niewątpliwie najbardziej rozpowszechnionym sposobem nawiązywa- 2 nia stosunku pracy jest umowa o pracę, unormowana w rozdziale II Działu drugiego. Pozostałe podstawy znajdują zastosowanie w ściśle oznaczonym zakresie (por. Rozdział III Działu drugiego). Problematykę poszczególnych podstaw nawiązania stosunku pracy omawiam szczegółowo w komentarzu do odpowiednich przepisów Działu drugiego. 3. Przepis art. 2 nie tylko wymienia podstawy nawiązania stosunku 3 pracy, ale także definiuje pojęcie pracownika przez odwołanie się do tych podstaw. Pracownikiem jest więc zawsze osoba zatrudniona w sposób określony w art. 2. Osoba zatrudniona np. na podstawie umowy 5

Art. 3 Dział pierwszy. Przepisy ogólne cywilnoprawnej nie jest pracownikiem, a więc jej prawa i obowiązki nie są regulowane Kodeksem pracy, chyba że przepis szczególny odsyła w przypadku zatrudnień niepracowniczych do Kodeksu (por. niektóre przepisy Działu piętnastego odnoszące się do takich zatrudnień, np. do wykonywania pracy nakładczej art. 303 1). 4 4. Szczególny rodzaj zatrudnienia bezrobotnych oraz osób zaliczonych do grupy osób tzw. wykluczonych społecznie (osoby uzależnione od alkoholu lub narkotyków, bezdomni itd.), nieobjętego prawem pracy reguluje ustawa z 13.6.2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (tekst jedn. z 2011 r. Dz.U. Nr 43, poz. 225 ze zm.). Wykonywanie pracy społecznej na zasadach wolontariatu reguluje ustawa z 24.4.2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jedn. z 2010 r. Dz.U. Nr 234, poz. 1536 ze zm.). Art. 3. [Pojęcie pracodawcy] Pracodawcą jest jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one pracowników. 1 1. Przepis art. 3 definiuje pojęcie drugiej strony stosunku pracy, którą jest podmiot zatrudniający pracownika. W wyniku nowelizacji z 1996 r. przywrócono pojęcie pracodawcy na oznaczenie podmiotu zatrudniającego. Termin ten, będący kalką z niemieckiego Arbeitgeber, przyjął się w języku polskim i funkcjonował w przedwojennym prawie pracy. Po wojnie został jednak zarzucony z przyczyn ideologicznych. Uznano, że zawiera on tendencyjne wypaczenie, ponieważ rzeczywistym dawcą pracy jest pracownik, a nie zatrudniający go kapitalista. Termin pracodawca zastąpiono wówczas terminem zakład pracy. Podstawową wadą tej konwencji językowej była dwuznaczność określenia zakład pracy. Oznaczało ono bowiem, zależnie od kontekstu, bądź podmiot zatrudniający (sens podmiotowy), bądź zespół wyodrębnionych środków techniczno-organizacyjnych i majątkowych składających się na miejsce świadczenia pracy (sens przedmiotowy). Przywrócenie terminu pracodawca uzasadnione było zarówno względami techniczno-prawnymi, sprowadzającymi się do usunięcia wspomnianej dwuznaczności obciążającej pojęcie zakład pracy, jak i względami natury ideologicznej, politycznej, do których należy dowartościowanie przedsiębiorczości organizowanej przez osoby fizyczne i spółki w sektorze prywatnym. Ci właśnie niegdyś nieobecni lub występujący na marginesie życia gospodarczego pracodawcy dają pracę, czyli stwarzają miejsca pracy, co stanowi wartość szczególnie w warunkach bezrobocia. 6

Rozdział I. Przepisy wstępne Art. 3 1 Pojęcie pracodawcy z art. 3 nie ogranicza się do podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Ma ono charakter uniwersalny i obejmuje wszystkie podmioty zatrudniające pracowników, także w celach niegospodarczych, np. w oświacie. 2. W świetle art. 3 można wyodrębnić trzy grupy pracodawców: osoby 2 fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej. Każda osoba fizyczna może być pracodawcą. Osoby niemające zdolności do czynności prawnych lub ograniczone w tej zdolności są przy zaciąganiu zobowiązań reprezentowane zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 ze zm.). Osoby prawne dokonują czynności prawnych, m.in. zatrudniają pracowników, poprzez swe organy zgodnie z obowiązującym je statutem. Zdolność do zatrudniania pracowników przysługuje także niektórym jednostkom organizacyjnym niemającym osobowości prawnej. Warunkiem tej zdolności jest prawo jednostki organizacyjnej do przyjmowania i zwalniania pracowników we własnym imieniu. Takie prawo przysługuje np. urzędom państwowym, które nie działają w formie osób prawnych, ale samodzielnie zatrudniają pracowników. 3. Sama zdolność do zatrudniania nie oznacza jeszcze, że dany 3 podmiot jest pracodawcą. Status pracodawcy uzyskuje dopiero podmiot rzeczywiście zatrudniający pracowników. Wprawdzie art. 3 mówi o zatrudnianiu pracowników (w liczbie mnogiej), ale należy przyjąć, że podmiot zatrudniający już nawet jednego pracownika spełnia definicję pracodawcy. 4. Zgodnie z wyrokiem SN z 22.8.2003 r. (I PK 284/02, OSNP 2004, 4 Nr 17, poz. 297): pracodawcą (art. 3 KP) jest przedsiębiorca, który jako osoba fizyczna prowadzi działalność na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej, nie zaś prowadzone przez niego przedsiębiorstwo jako zorganizowany zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej (art. 55 1 KC). Zgodnie z wyrokiem SN z 1.2.2000 r. (I PKN 494/99, OSNAPiUS 2001, Nr 12, poz. 409): podmiot faktycznie wypłacający wynagrodzenie za pracę pracownikom zatrudnionym przez innego pracodawcę nie staje się przez to stroną umowy o pracę. Art. 3 1. [Podmiot dokonujący czynności z zakresu prawa pracy] 1. Za pracodawcę będącego jednostką organizacyjną czynności w sprawach z zakresu prawa pracy dokonuje osoba lub organ zarządzający tą jednostką albo inna wyznaczona do tego osoba. 7

Art. 5 Dział pierwszy. Przepisy ogólne 2. Przepis 1 stosuje się odpowiednio do pracodawcy będącego osobą fizyczną, jeżeli nie dokonuje on osobiście czynności, o których mowa w tym przepisie. 1 1. Pojęcie pracodawcy jako jednostki organizacyjnej obejmuje wiele różnych tworów organizacyjno-prawnych. Przepis art. 3 1 określa ogólnie, kto działa w imieniu każdej takiej jednostki organizacyjnej przy dokonywaniu czynności z zakresu prawa pracy, a więc kto reprezentuje pracodawcę w tych czynnościach. Stosowane dawniej pojęcie kierownika zakładu pracy zastąpiono w 1996 r. pojęciem osoby lub organu zarządzającego jednostką organizacyjną (art. 3 1 1). Niewątpliwie osobą zarządzającą taką jednostką będzie kierownik urzędu państwowego, np. okręgowy inspektor pracy jest osobą zarządzającą okręgowym inspektoratem pracy. Natomiast w przypadku osób prawnych organ zarządzający określony jest ustawowo i umocowany w statucie, np. zarząd spółki akcyjnej. Podmiot zarządzający (osoba fizyczna lub organ) może wyznaczyć do spraw z zakresu prawa pracy inną osobę, np. zarząd spółki akcyjnej może upoważnić jednego z członków (dyrektora do spraw pracowniczych), aby jednoosobowo dokonywał (wszystkich lub niektórych) czynności z zakresu prawa pracy. Jeżeli pracodawcą jest osoba fizyczna, np. rzemieślnik zatrudniający uczniów lub pomocników, to czynności z zakresu prawa pracy dokonuje on osobiście lub wyznacza do tego celu inną osobę (art. 3 1 2). Podmiot zarządzający, z mocy art. 3 1, jest generalnie uprawniony do dokonywania wszelkich czynności (a nie tylko czynności prawnych) w sprawach z zakresu prawa pracy. Jego kompetencja nie ogranicza się przy tym do stosunku pracy, ale obejmuje prawo pracy w ogólności (por. definicję prawa pracy w art. 9). Ze sformułowania tego wynika, że podmiot zarządzający uprawniony jest do dokonywania czynności także w dziedzinie zbiorowego prawa pracy, np. podmiot ten zawiera układ zbiorowy w imieniu pracodawcy (por. art. 241 23 ). 1 Art. 4. (skreślony) 1. Dotyczył roli kierownika zakładu pracy. Por. uwagi do art. 3 1. Art. 5. [Pragmatyki służbowe pierwszeństwo stosowania] Jeżeli stosunek pracy określonej kategorii pracowników regulują przepisy szczególne, przepisy kodeksu stosuje się w zakresie nie uregulowanym tymi przepisami. 8

Rozdział I. Przepisy wstępne Art. 6 1. Artykuł 5 określa relację między przepisami pozakodeksowymi 1 prawa pracy regulującymi stosunek pracy określonych grup pracowników a przepisami Kodeksu pracy. Te ostatnie mają charakter ogólny wobec pierwszych, będących przepisami szczególnymi. Zgodnie z łacińską paremią lex specialis derogat legi generali (przepis szczególny uchyla przepis ogólny) przepis szczególny ma pierwszeństwo przed ogólnym. Przepisy pozakodeksowe w zakresie swojej regulacji mają zatem pierwszeństwo przed przepisami Kodeksu. Te ostatnie zaś znajdują zastosowanie w zakresie nieuregulowanym przepisami szczególnymi; pełnią więc rolę posiłkową. 2. Zasada z art. 5 odnosi się przede wszystkim do tzw. pragmatyk, czyli 2 ustaw regulujących w sposób odbiegający od Kodeksu pracy status prawny różnych grup zawodowych, szczególnie pracowników mianowanych (urzędnicy państwowi, pracownicy samorządowi, nauczyciele, sędziowie, prokuratorzy i in.). Ustawy te niekiedy odsyłają wyraźnie do Kodeksu. Jeżeli zaś nawet nie odsyłają, to przepisy Kodeksu mają posiłkowe zastosowanie w sprawach tymi ustawami nieuregulowanych. Art. 6. 3 (uchylony) 1. Przepis art. 6 1 dotyczył zatrudniania obywateli polskich 1 w instytucjach polskich (przedstawicielstwa, misje, placówki) za granicą, zaś 2 zatrudniania obywateli polskich w analogicznych instytucjach państw obcych lub międzynarodowych na obszarze RP. W obu przypadkach znajdowały zastosowanie przepisy Kodeksu, przy czym w sytuacji określonej w 2 przewidywano dopuszczalność ich wyłączenia na podstawie umowy międzynarodowej (układu, porozumienia). Obecnie kwestie te reguluje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 593/2008 z 17.6.2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz.Urz. UE L 177, s. 6) oraz Prawo prywatne międzynarodowe z 4.2.2011 r. (Dz.U. Nr 80, poz. 432), które weszło w życie 16.5.2011 r. Aktem tym uchylono art. 6 KP. 2. Szczególne wymagania co do formy umów, w których może wystąpić 2 element zagraniczny, w tym umów o pracę, zawiera ustawa z 7.10.1999 r. o języku polskim (tekst jedn. z 2011 r. Dz.U. Nr 43, poz. 224 ze zm.). Zgodnie z art. 7 tej ustawy, na terytorium RP w obrocie z udziałem konsumentów oraz przy wykonywaniu przepisów z zakresu prawa pracy używa się języka polskiego, jeżeli: 1) konsument lub osoba świadcząca pracę ma miejsce zamieszkania na terytorium RP w chwili zawarcia umowy oraz 3 Art. 6 uchylony ustawą z dnia 4.02.2011 r. (Dz.U. Nr 80, poz. 432), która wchodzi w życie 16.05.2011 r. 9

Art. 8 Dział pierwszy. Przepisy ogólne 2) umowa ma być wykonana lub wykonywana na terytorium RP. Nie wyklucza się jednak dodania do tekstu polskiego jednej lub więcej wersji obcojęzycznych. Podstawą wykładni umowy jest jednak wersja polskojęzyczna, chyba że strony za podstawę wykładni uznają wersję obcojęzyczną. Niedochowanie formy przewidzianej w ustawie nie pociąga za sobą nieważności umowy. Jest to bowiem, zgodnie z art. 74 KC, forma zastrzeżona dla celów dowodowych. Sporządzenie umowy wyłącznie w języku obcym, gdy stosownie do wymagań ustawy zachodzi obowiązek sporządzenia jej w języku polskim, nie stanowi w razie sporu wystarczającego dowodu zawarcia umowy, chyba że jest to umowa o świadczenie usług drogą elektroniczną, określonych w ustawie z 18.7.2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz.U. Nr 144, poz. 1204 ze zm.), zawarta z usługodawcą niebędącym podmiotem polskim. 3 3. Zasady zatrudniania obywateli polskich za granicą u pracodawców zagranicznych oraz zatrudniania cudzoziemców w Polsce reguluje szczegółowo ustawa z 20.4.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 ze zm.) wraz z aktami wykonawczymi. Problematyki transgranicznej dotyczy także dodany do Działu drugiego Rozdział IIa Kodeksu pracy zatytułowany Warunki zatrudnienia pracowników skierowanych do pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z państwa będącego członkiem Unii Europejskiej, którego przepisy weszły w życie z dniem uzyskania przez Rzeczpospolitą Polską członkostwa w Unii Europejskiej, tj. 1.5.2004 r. Art. 7. (skreślony) Art. 8. [Nadużycie prawa podmiotowego] Nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. 1 1. Przepis ten stanowi w prawie pracy odpowiednik art. 5 KC. Dotyczy on problemu tzw. nadużycia prawa, polegającego na tym, że podmiot uprawniony wykonuje swoje prawo w sposób sprzeczny z jego społeczno- -gospodarczym przeznaczeniem lub zasadami współżycia społecznego. Zwroty społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa i zasady współżycia społecznego należą do wyrażeń zwanych w języku prawniczym klauzulami generalnymi. Według T. Zielińskiego, przez klauzule generalne należy rozumieć (...) zwroty niedookreślone odsyłające do reguł i ocen pozaprawnych, które pozwalają organom stosującym prawo na podejmowanie w konkretnych przypadkach różnych decyzji w sprawie stosowania 10

Rozdział I. Przepisy wstępne Art. 8 obowiązujących przepisów, a tym samym na indywidualne potraktowanie każdej sprawy, por. tego autora: Klauzule generalne w prawie pracy, Warszawa 1988, s. 56. Ustawodawca odwołuje się w tym przypadku przede wszystkim do norm moralnych. Czyjeś zachowanie uprawnione pod względem formalnym może rażąco naruszać normy moralne i wówczas jest sprzeczne z kryteriami słuszności. Takie zachowanie (działanie, zaniechanie) nie korzysta z ochrony. Przykładowo, rozwiązanie umowy o pracę za porozumieniem stron (por. art. 30 1 pkt 1) nie zapewnia w zasadzie pracownikowi prawa do odszkodowania. Jednakże, zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z 18.10.1990 r. (I PR 323/90, OSP 1992, Nr 3, poz. 54), odmowa pracodawcy wypłaty odszkodowania byłaby sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, jeżeli u podstaw oferty pracownika zmierzającej do rozwiązania stosunku pracy przez porozumienie stron leży niewywiązywanie się lub nienależyte wywiązywanie się pracodawcy z obowiązków wynikających z umowy o pracę. Wówczas pracownikowi wyjątkowo przysługuje odszkodowanie na zasadach Kodeksu cywilnego (art. 471 KC w zw. z art. 300 KP). Według innego orzeczenia za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego może być uznane wypowiedzenie umowy o pracę długoletniemu pracownikowi, który utracił zdrowie w związku przyczynowym z rażąco naruszającymi zasady bezpieczeństwa i higieny pracy warunkami wykonywania zatrudnienia (wyr. SN z 28.10.1998 r., I PKN 398/98, OSNAPiUS 1999, Nr 23, poz. 751). Przykładów nadużycia prawa dostarcza praktyka wykonywania przez pracodawców uprawnień kierowniczych (por. art. 100 1). Polecenie, które ma na celu szykanowanie pracownika, godzi zarówno w społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa, jak i w zasady współżycia społecznego. Również polecenie jaskrawo naruszające zasadę równego traktowania pracowników pozostaje w sprzeczności z tymi zasadami (por. także art. 11 3 ). Nadużycie prawa może mieć miejsce także po stronie pracownika. Szczególnie licznych w ostatnim okresie przykładów kwalifikowanych jako przejawy nadużywania prawa podmiotowego po stronie pracowników dostarcza orzecznictwo SN powołujące się na klauzule generalne z art. 8 w odniesieniu do roszczeń pracowniczych o zapłatę wygórowanych odszkodowań w przypadku niedotrzymania przez pracodawców gwarancji zatrudnienia wynikających z tzw. pakietów socjalnych (w kwestii pojęcia pakietu socjalnego por. komentarz do art. 9). Przegląd orzecznictwa dotyczący tej materii daje E. Maniewska w artykułach: Przywileje pracownicze w pakietach socjalnych a artykuł 8 kp, PiZS 2011, Nr 4 oraz Miarkowanie odszkodowania ryczałtowego za naruszenie gwarancji zatrudnienia przewidzianego w pakiecie socjalnym, PiZS 2011, Nr 5. Krytycznie wobec tej linii orzeczniczej por. J. Wratny, Porozumienia zbiorowe czy dekompozycja prawotwórstwa zakładowego?, PiZS 2011, 11

Art. 9 Dział pierwszy. Przepisy ogólne Nr 7. W jednym z najświeższych orzeczeń wydanych w związku z roszczeniem wywodzonym przez pracownika z pakietu socjalnego Sąd Najwyższy wyraził pogląd, według którego Ocena, czy w konkretnym przypadku ma zastosowanie art. 8 KP, mieści się w granicach swobodnego uznania sędziowskiego, po uwzględnieniu całokształtu okoliczności sprawy. Wyrok SN z 26.6.2012 r. (II PK 275/11, MPP 2012, Nr 11, s. 584). Zwróćmy uwagę na niebezpieczeństwo zawarte w tej tezie. Wynika z niej bowiem, że zastosowanie ad casum klauzul z art. 8 zależy od przekonań lub po prostu od wyczucia moralnego orzekającego sędziego, gdy tymczasem normy i oceny pozaprawne, do których odsyła klauzula zasad współżycia społecznego, nie mają z istoty swojej charakteru subiektywnego, lecz są natury obiektywnej. Z tego powodu nie należy mówić o uznaniu swobodnym (jest to wykładnia contra legem art. 8), lecz o uznaniu słusznym odwołującym się do obiektywnie istniejących norm moralnych. 2 2. W kwestii nadużycia prawa w obrębie prawa pracy we wcześniejszej literaturze por. zwłaszcza A. Malanowski, Nadużycie prawa w pracowniczym stosunku pracy, Warszawa 1972. Por. również T. Zieliński, Klauzule generalne w prawie pracy, Warszawa 1988. Art. 9. [Źródła prawa pracy] 1. Ilekroć w Kodeksie pracy jest mowa o prawie pracy, rozumie się przez to przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw i aktów wykonawczych, określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy. 2. Postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż przepisy Kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów wykonawczych. 3. Postanowienia regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych. 4. 4 Postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów oraz statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy, naruszające zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, nie obowiązują. 4 Art. 9 4 w brzmieniu ustawy z dnia 14.11.2003 r. (Dz.U. Nr 213, poz. 2081), która wchodzi w życie 1.01.2004 r. 12

Rozdział I. Przepisy wstępne Art. 9 1. Przepis art. 9 definiuje pojęcie prawa pracy na użytek Kodeksu pracy 1 odsyłającego w niektórych przepisach do prawa pracy (por. np. art. 18 4 i18 5 ). Z mocy art. 5 definicja prawa pracy z art. 9 może także znaleźć zastosowanie poza Kodeksem pracy, jeżeli w przepisach pozakodeksowych odsyła się w tym względzie do Kodeksu lub nie definiuje inaczej pojęcia prawa pracy (por. uwagi do art. 5). 2. W art. 9 1 wymieniono źródła, których przepisy lub postanowienia 2 uważane są za prawo pracy w rozumieniu tego przepisu. Zwraca uwagę szerokie uwzględnienie umownych źródeł prawa pracy. Poza Kodeksem pracy, będącym podstawowym źródłem praw i obowiązków pracowników i pracodawców (por. art. 1), do korpusu prawa pracy zaliczono przepisy innych ustaw i aktów wykonawczych, w tym zakresie, w jakim określają one prawa i obowiązki pracowników i pracodawców (art. 9 1). Tym samym sprecyzowano, jakie źródła prawa składają się na ustawodawstwo pracy. Trzon jego stanowi Kodeks pracy. Poza Kodeksem w skład ustawodawstwa pracy wchodzą inne ustawy. Mogą one stanowić składnik powszechnego ustawodawstwa pracy, jak np. ustawa z 13.3.2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. Nr 90, poz. 844 ze zm.). 3. Fragmentem ustawodawstwa pracy, powszechnego lub partykular- 3 nego, są także akty wykonawcze wydane na podstawie upoważnienia ustawowego, zwłaszcza akty wykonawcze ministra właściwego do spraw pracy (obecnie jest nim Minister Pracy i Polityki Społecznej). 4.Pozaustawodawstwempracy,przepisart.9 1wobecnymbrzmieniu 4 uznaje wyraźnie za prawo pracy tzw. prawo autonomiczne, tworzone przez samych partnerów społecznych. W odróżnieniu od ustawodawstwa, gdzie mowa jest o przepisach, w odniesieniu do autonomicznych źródeł prawa pracy używa się terminu postanowienia, biorąc pod uwagę w zasadzie umowny mechanizm tworzenia prawa w tej dziedzinie. W obrębie autonomicznego prawa pracy znajdują się przede wszystkim układy zbiorowe pracy, dla których podstawę zawierania stanowi dział jedenasty Kodeksu pracy. Poza układami jednak, zgodnie z art. 9, postanowienia z zakresu prawa pracy mogą się znajdować w innych, niemających charakteru układowego, porozumieniach zbiorowych, regulaminach oraz statutach. Z punktu widzenia trybu powstawania wyżej wymienionych postanowień prawa pracy, niektóre z nich, a mianowicie układy i porozumienia zbiorowe, mają z natury charakter umowny. Pozostałe natomiast wymagają uzgodnienia z partnerami społecznymi, a tylko wyjątkowo mogą być ustalane jednostronnie (regulaminy pracy, regulaminy wynagradzania itp.). 13

Art. 9 Dział pierwszy. Przepisy ogólne Z uwagi na zasięg obowiązywania możemy w przypadku autonomicznych źródeł prawa pracy mieć do czynienia z prawem zakładowym (zakładowy regulamin pracy, układ zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania, regulamin świadczeń socjalnych i inne), branżowym, a nawet powszechnym lub opartym na innych jeszcze kryteriach zakresu obowiązywania. Warunkiem uznania postanowień porozumień zbiorowych, regulaminów, statutów za należące do prawa pracy jest oparcie wyżej wymienionych źródeł na ustawie, w czym wyraża się ich pochodny charakter wobec ustawodawstwa państwowego. Postanowienia zawarte w źródłach autonomicznego prawa pracy wchodzą do korpusu prawa pracy tylko w tym zakresie, w jakim przedmiotem ich regulacji są prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Przesłanka ta, jak się wydaje, sformułowana węziej aniżeli przesłanka zaliczalności do prawa pracy przepisów ustawodawstwa pracy (por. wyżej), pozwala zakwalifikować do prawa pracy jedynie postanowienia normatywne źródeł autonomicznego prawa pracy. Natomiast tzw. postanowienia obligacyjne jako nieodnoszące się do indywidualnych stosunków pracy znajdują się poza zasięgiem prawa pracy w rozumieniu art. 9 1. Jeśli chodzi o rozróżnienie obu grup postanowień na gruncie prawa w układach zbiorowych, por. art. 240 1 i komentarz do tego przepisu. 5 5. Na podstawie art. 300, w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, pod warunkiem niesprzeczności z zasadami prawa pracy. Z art. 9 i 300 wynika, że przepisy Kodeksu cywilnego, mimo ich posiłkowego zastosowania do stosunków pracy, nie stają się przez to przepisami prawa pracy. Dyspozycje tych przepisów obowiązują w stosunkach pracy nie z mocy własnej, ale na podstawie art. 300, służąc do wypełniania luk w prawie pracy. 6 6. W paragrafach 2 i 3 art. 9 określono relacje między postanowieniami układów zbiorowych, porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów do ustawodawstwa pracy oraz regulaminów i statutów do układów i porozumień zbiorowych. Rządzi nimi tzw. zasada korzystności, będąca wyrazem uprzywilejowania pracownika. Zasadę tę w odniesieniu do stosunku: układy zbiorowe ustawodawstwo pracy reguluje art. 9 2. Analogiczny stosunek zachodzi między ustawodawstwem pracy a innymi źródłami prawa wymienionymi w art. 9 2, a mianowicie porozumieniami zbiorowymi, oraz wszelkiego rodzaju regulaminami zawierającymi normy prawne (regulamin wynagradzania, pracy, zakładowych świadczeń socjalnych i in.), a ponadto między ustawodawstwem pracy a statutami. Zasada korzystności odnosi się także do regulaminów i statutów w ich relacji do układów zbiorowych i porozumień zbiorowych (art. 9 3). 14

Rozdział I. Przepisy wstępne Art. 9 Charakter statutów jako źródeł autonomicznego prawa pracy potwierdził Trybunał Konstytucyjny (wyr. TK z 10.6.2003 r., SK 37/02, Dz.U. Nr 109, poz. 1037). 7. W związku z uchwaleniem i wejściem w życie (17.10.1997 r.) 7 ustawy z 2.4.1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost.; dalej Konstytucja RP) zgłaszano zastrzeżenia, czy w świetle art. 87 Konstytucji RP, proklamującego zamknięty katalog powszechnie obowiązujących źródeł prawa, postanowienia porozumień iaktów,októrychmowawart.9 1KP,niebędącychczęścią państwowego ustawodawstwa pracy, mogą być nadal w zgodzie z Konstytucją uważane za składnik prawa pracy, a więc za źródła prawa kształtujące, analogicznie jak przepisy, prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Do sprawy tej odniósł się Sąd Najwyższy, wyrażając pogląd, zgodnie z którym oceny, iż układ zbiorowy pracy (a także inne porozumienia zbiorowe, regulamin lub statut oparty na ustawie i określający prawa i obowiązki stron stosunku pracy art. 9 1 KP) jest aktem o charakterze normatywnym, zawierającym w swej treści obowiązujące normy prawne, nie zmienia regulacja zamieszczona w Konstytucji RP z 2.4.1997 r., dotycząca źródeł prawa (Rozdział III). Mając na względzie zwłaszcza art. 20 i 59 Konstytucji należy przyjąć, iż nadal w pełni zachowuje swoją moc art. 9 KP, a to oznacza, iż wymienione w nim akty w dalszym ciągu są aktami normatywnymi (...) (uchw. SN z 24.6.1998 r., III ZP 14/98, OSNAPiUS 1998, Nr 24, poz. 705). Por. J. Wratny, Regulacja prawna swoistych źródeł prawa pracy. Uwagi de lege lata i de lege ferenda, PiZS 2002, Nr 12. 8. Szczególnie dużo kontrowersji w orzecznictwie i nauce prawa 8 pracy wzbudza charakter tzw. paktów (pakietów socjalnych), czyli sui generis porozumień zawieranych między związkami zawodowymi a stroną reprezentującą kapitał (nie zawsze musi nią być i z reguły nie jest bezpośredni, tzw. zarządczy, pracodawca). Okoliczności zawierania tego rodzaju porozumień o dużym ciężarze gatunkowym dla losów załóg (stabilizacja zatrudniania na długie okresy) są związane najczęściej z prywatyzacją byłych przedsiębiorstw państwowych na tzw. ścieżce kapitałowej. Orzecznictwo Sądu Najwyższego w kwestii charakteru prawnego pakietów socjalnych od początku cechowała chwiejność. Ścierały się ze sobą koncepcje pakietu jako umowy cywilnoprawnej oraz porozumienia normatywnego. Za tą ostatnią interpretacją opowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów z dnia 23 maja 2006 r. (III PZP 2/06, OSNP 2007, Nr 3 4, poz. 38), w której pakiet socjalny związany z prywatyzacją kapitałową (pośrednią) uznano za przepis prawa pracy w rozumieniu art. 9 1 KP. Stanowisko to jest szeroko krytykowane w nauce prawa pracy, por. w szczególności B. Wagner, Pakiet socjalny, PiZS 2006, Nr 9 oraz J. Wratny, Porozumienie zbiorowe czy dekompozycja prawotwórstwa zakładowego?, PiZS 2011, Nr 7. 15