Maszyny i urządzenia do pozyskiwania i przechowywania mleka Uzyskiwanie mleka jest jedną z najbardziej pracochłonnych czynności przy obsłudze krów mlecznych. Mechanizacja doju dotyczy przede wszystkim czynności zasadniczej. Prace pomocnicze, takie jak czynności przygotowania wymienia do doju i czynności poudojowe to zwykle praca ręczna. Stosując dój mechaniczny należy dobrze poznać mechanizm wydzielania mleka u krowy w celu dostosowania wszystkich czynności do tego mechanizmu. Wydzielanie mleka następuje pod wpływem działania hormonu oksytocyny. Na skutek masażu wymienia, ssania przez cielę lub dojenia po około 45 sekundach następuje działanie hormonu i czas wydzielania hormonu oksytocyny trwa 4-7 minut. Jest to czas na skuteczne przeprowadzenie doju. Dój powinien odbywać się w spokoju. Nadmierny hałas i ból wywołują strach, który prowadzi do wydzielania adrenaliny. Hormon ten powoduje zahamowanie wydzielania mleka. Ponowne wydzielanie oksytocyny następuje po około pół godziny od momentu ograniczenia przyczyn niepokoju krowy. Dój mechaniczny można wykonywać na stanowisku krowy wykorzystując dojarki konwiowe (do około 25 krów w stadzie) lub rurociągowymi (przewodowymi) - w oborach o obsadzie 20-240 krów. W bezuwięziowym (wolnostanowiskowym) systemie chowu krów stosuje się hale udojowe (dojarnie), gdzie krowa przychodzi na stanowisko do doju. Dojarki i hale udojowe umieszczone w budynkach zasilane są energią elektryczną. Stosuje się także dój na pastwisku i wówczas dojarki przewoźne (do doju pastwiskowego) napęd otrzymują od WOM ciągnika.
Dojarki konwiowe Dojarki konwiowe (bańkowe) stanowią dwa zespoły robocze z osprzętem umożliwiającym współpracę. Pierwszy z nich to agregat pompowy - silnik elektryczny z pompą próżniową zbiornikiem wyrównawczym stabilizującym podciśnienie.w układzie roboczym, które powinno wynosić 45-50 kpa. Drugi zespół roboczy to aparat udojowy z kolektorem. Elementami łączącymi te zespoły są rurociąg doprowadzający podciśnienie z zaworem regulacyjnym i wakuometrem (manometrem) do pomiaru podciśnienia, zawór stanowiskowy służący do podłączenia aparatu udojowego oraz zawór odwadniający (umieszczony w najniższym punkcie rurociągu). Aparat udojowy składa się z bańki, kolektora, pulsatora i czterech kubków udojowych - elementy te połączone są elastycznymi przewodami. Kubki udojowe tworzą metalowe cylindry z umieszczonymi w nich gumami strzykowymi. Kolektor
tworzy komorę mleczną i powietrzną z króćcami do połączenia przewodami elastycznymi z kubkami i pulsatorem. Pulsator steruje pracą dojarki doprowadzając poprzez kolektor podciśnienie (takt ssania) do komory podstrzykowej i międzyściennej kubka udojowego. Doprowadza też ciśnienie atmosferyczne (takt masażu) do komory międzyściennej. Optymalna częstotliwość pracy pulsatora to 60 pulsów (cykli roboczych) na minutę. Podczas pracy pulsatora jednoczesnego działania takt ssania lub masażu pojawia się we wszystkich kubkach w tym samym czasie, przy czym takt ssania jest dłuższy od taktu masażu w stosunku 3:2 do 4:1. Przy zastosowaniu pulsatorów przemiennego działania, stosunek taktów wynosi 1:1. W tym samym czasie w dwóch kubkach realizowany jest takt ssania w pozostałych dwóch kubkach takt masażu. W celu poprawienia doju i dostosowania sposobu dojenia do fizjologii wydzielania mleka przez krowę stosuje się urządzenia Duovac.
Są one wyposażone w dwa pulsatory wytwarzające różne podciśnienia - pierwszy 33 kpa ze stosunkiem taktów ssania do masażu 1:2, drugi 50 kpa ze stosunkiem taktów ssania do masażu 2:1. System posiada wbudowany czujnik natężenia przepływu mleka z zaworami elektromagnetycznymi. Dój rozpoczyna pulsator o niższym podciśnieniu wykonując intensywny masaż i stymulując wymię do wydzielania mleka - rozdajanie krowy trwające około 1 minuty. Przy osiągnięciu natężenia przepływu mleka powyżej 0,2 kg/min system przeoczy pracę na drugi pulsator - dój właściwy trwający około 6 minut. Przy spadku natężenia przepływu mleka poniżej 0,2 kg/min. system przełącza pracę na pierwszy pulsator - dodajanie, po około 20 sekundach system sygnalizuje zakończenie doju. Stosowane są też systemy Triovac, które pracują podobnie do poprzednich z dodatkową różnicą podciśnienia w komorach mlecznej i powietrznej kubka udojowego. Po włączeniu agregatu pompowego z instalacji wypompowywane jest powietrze i usuwane na zewnątrz budynku. Wielkość podciśnienia regulowana jest zaworem i mierzona wakuometrem. Po podłączeniu aparatu udojowego do instalacji powietrznej powietrze wysysane jest z konwi (bańki). Na pokrywie konwi umieszczony jest pulsator. Komory kolektora - mleczna i powietrzna połączone są przewodem mlecznym z konwią, a przewodem powietrznym z pulsatorem. Z każdej komory kolektora wychodzą po cztery króćce - powietrzne do komór międzyściennych kubków cztery króćce ścięte ukośnie - mleczne, do komór podstrzykowych kubków udojowych. Ukośne zakończenie króćców kolektora spełnia zadanie zaworu" odcinając podciśnienie do komory kubka w czasie zakładania na strzyk. Zabezpiecza to przed wciągnięciem do instalacji mlecznej ściółki lub innych zanieczyszczeń. Po nałożeniu kubków na strzyki wymienia tworzy się komora podstrzykowa, w której zawsze panuje podciśnienie. Między metalowym cylindrem a gumą jest komora
międzyścienna, w której ciśnienie jest zmienne- podciśnienie i ciśnienie atmosferyczne. Pulsator zmienia wartość ciśnienia w komorach międzyściennych kubków udojowych. Po połączeniu tych komór z instalacją dojarki panuje równowaga ciśnień w komorach i mleko jest ssane ze strzyków i zbierane z kubków do komory mlecznej kolektora, skąd jednym przewodem przechodzi do bańki - realizowany jest takt ssania. Po odłączeniu komór międzyściennych od podciśnienia do komór dostaje się powietrze atmosferyczne i następuje zaciśnięcie gumy strzykowej na strzyku zatrzymany przepływ mleka - realizowany jest takt masażu. Utrzymywanie stałego podciśnienia w komorze podstrzykowej zapewnia kubek na strzyku. Długotrwała praca aparatu udojowego powoduje tzw. wspinanie" się kubków w górę strzyka, co prowadzi do zaciśnięcia zatoki mlecznej wymienia i pustodój będący przyczyną chorób wymion. Przed zakończeniem doju należy wykonać dodajanie - obciążyć ręką kolektor w dół i lekko do przodu powodując udrożnienie przepływu mleka w wymieniu. Udojone mleko należy możliwie szybko przenieść z bańki do schładzalnika. Po zakończeniu doju aparat udojowy i bańkę należy dokładnie umyć ręcznie lub myjnią automatyczną.
Wtedy przewód mleczny łączy się z pompą, a kubki udojowe umieszcza w wannie. Przepływająca pulsacyjnie woda wymywa pozostałości mleka, po umyciu całość należy zdezynfekować. Bańki myjemy i dezynfekujemy ręcznie.
Dojarki rurociągowe i hale udojowe Dojarki rurociągowe (przewodowe) obok rurociągu podciśnieniowego posiadają wbudowany rurociąg mleczny. Pozyskiwane mleko nie ma kontaktu z atmosferą obory i transportowane jest z aparatu udojowego bezpośrednio do schładzalnika. Wyposażenie dojarki przewodowej jest podobne jak konwiowej, w inny sposób odprowadzane jest pozyskane mleko. Z kolektora mleko rurociągiem mlecznym odprowadzanie jest do jednostki końcowej, która wyposażona jest w szklany zbiornik odbierający mleko z rurociągu.
W zbiorniku umieszczone są elektrody do pomiaru poziomu mleka. Pod zbiornikiem umieszczona jest pompa uruchamiana przez elektrody wówczas, gdy mleko je połączy. Pompowanie mleka do schładzalnika jest przerywane w momencie odsłonięcia wszystkich elektrod. Opróżnianie zbiornika do końca następuje przez ręczne włączenia silnika napędzającego pompę. Jednostka ta na drodze przepompowywania do zbiornika w zlewni ma filtr mleka. Dojarki te posiadają programowaną myjnię automatyczną, która wykonuje kilka czynności.
Są to wstępne płukanie układu mlecznego, mycie właściwe ze środkiem myjącym, przedmuchanie układu powietrzem, płukanie i dezynfekcja układu mlecznego. Przy chowie wolnostanowiskowym krów mlecznych wydziela się pomieszczenia do dojenia - są to hale udojowe wyposażone w dojarki przewodowe, często posiadające komputerowy system pomiaru ilości i jakości wydojonego od krowy mleka. System taki pozwala na skorelowanie ilości zadawanej paszy z wydajnością mleczną krowy. Odpowiednie parametry kontroluje komputer, informując dojarza komunikatem świetlnym na sterowniku aparatu udojowego lub ekranie monitora (lub wydruku na papierze) o ich stanie. W pełni zautomatyzowane dojarnie wyposażone w roboty przyjmują krowę do doju, masują wymiona, zakładają kubki udojowe, indywidualnie kontrolują przebieg doju każdej krowy, dozują i zadają paszę treściwą, wykonują podój, zdejmują aparaty udojowe z wymion, dezynfekują wymiona, wypuszczają krowę z dojami. O jakości wykonanej pracy informują dojarza (rolnika) systemem sygnalizatorów świetlnych lub dźwiękowych. Wyniki pracy zapisują w pamięci komputera prezentują w postaci tabulogramów. Hale udojowe różnią się od siebie ilością i układem stanowisk przystosowanych do różnych rozwiązań konstrukcyjnych obór, liczby krów ich wydajności. Prostym rozwiązaniem dla małych gospodarstw jest hala udojowa szeregowa lub tunelowa. Najczęściej spotykana jest dojarnia typu rybia ość" lub tandem. Dojarnie karuzelowe przeznaczone są dla gospodarstw z bardzo dużą liczbą krów. Schematy hal udojowych prezentuje tabela.
W hali udojowej pomiędzy rzędem stanowisk dla krów jest zagłębiony korytarz, w którym pracuje dojarz.
Jeden aparat udojowy obsługuje dwa stanowiska. Podwójne rzędy stanowisk pozwalają na ciągłą pracę dojami - na jednej stronie dojami trwa dój, na drugiej można dokonać zmiany krów, przygotować je do doju i zadawać paszę treściwą. Dojarnia karuzelowa posiada stanowiska udojowe ułożone na obwodzie obracającej się platformy. Krowa wchodzi na stanowisko, zakłada się jej aparat udojowy, otrzymuje swoją porcję paszy treściwej. Krowa wraz ze swoim stanowiskiem jedzie na platformie" jeden obrót, który jest czasem doju. Po zakończonym doju schodzi ze stanowiska i opuszcza dojarnię. Dojarnia Unilaktor posiada stanowiska udojowe umieszczone na poruszających się wózkach, które są połączone ze sobą i napędzane silnikami elektrycznymi. Zasada pracy jest bardzo podobna do dojami karuzelowej.
Mleko po udoju powinno być szybko ochłodzone z około 35 C do temperatury przechowywania. Niska temperatura hamuje rozwój bakterii zawartych w mleku. Temperatura schładzania mleka zależy od czasu jego przechowywania. Przy przechowywaniu do 18 godzin jest to 6-8 C a powyżej 18 godzin - 4 C. Temperatury te powinny być zapewnione w ciągu 2 godzin po udoju. Najprostszym sposobem stosowanym małych gospodarstwach przy przechowywaniu mleka w konwiach jest chłodzenie mleka wodą. Przy takim chłodzeniu mleka występuje duże zużycie wody (12 litrów wody na 1 litr mleka) temperatura mleka obniża się powoli co podnosi koszty produkcji. Obecnie do schładzania przechowywania mleka stosowane są schładzalniki sprężarkowe otwarte o mniejszej pojemności.
Umożliwiają one uzyskanie temperatury właściwej dla przechowania mleka przy sprzedaży z gospodarstwa co drugi dzień. Zbiorniki te wymagają utrzymania czystości a mycie odbywa się ręcznie. W gospodarstwach o większej obsadzie krów mlecznych stosuje się zamknięte zbiorniki na mleko z urządzeniami schładzającymi i automatyczną myjnią.