Doskonalenie zawodowe diagnostów laboratoryjnych na tle innych zawodów medycznych

diagnostyka laboratoryjna Journal of Laboratory Diagnostics 2012 Volume 48 Number 3 339-345 Praca poglądowa Review Article Doskonalenie zawodowe diagnostów laboratoryjnych na tle innych zawodów medycznych Professional training of laboratory diagnosticians against a background of other medical professions Anna Augustynowicz Warszawski Uniwersytet Medyczny, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego Streszczenie Diagnosta laboratoryjny ma prawo i obowiązek do pogłębiania i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych, w tym prawo uzyskania specjalizacji. Niestety obowiązujące przepisy prawne nie precyzują jednoznacznie tego prawa. Dodatkowo finansowanie specjalizacji diagnostów laboratoryjnych jest odmienne od zasad finansowania specjalizacji lekarzy, pielęgniarek i położnych. Finansowanie to stanowi podstawową barierę w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych przez diagnostów laboratoryjnych. Summary A laboratory diagnostician has the law and duty to intensify and update knowledge and professional skills, including the right to obtain specialization. Unfortunately, rules of law do not precise that right. Additionally, funding the specialization of laboratory diagnosticians is different from the rules of funding specialization of physicians, nurses and midwives. The aforementioned funding constitutes the basic barrier in upgrading professional qualifications by laboratory diagnosticians. Słowa kluczowe: diagnostyka laboratoryjna, doskonalenie zawodowe, specjalizacja Key words: laboratory diagnostics, professional training, specialization Wstęp Tempo rozwoju naukowo-technicznego w dziedzinie nauk medycznych powoduje, że wiedza uzyskana w toku studiów akademickich a następnie kształcenia podyplomowego stopniowo traci aktualność. W naukach medycznych tzw. czas półtrwania wiedzy (czas, w którym 50% tej wiedzy staje się przestarzała) waha się od 3 4 lat dla dynamicznie rozwijających się dziedzin medycyny do 7 8 lat dla dziedzin rozwijających się mniej dynamicznie. Średnio więc co 4-5 lat wiedza medyczna staje się w połowie przestarzała [1]. Stąd też niezbędne jest pogłębianie i aktualizowanie wiedzy i umiejętności zawodowych przez osoby uczestniczące w procesie diagnostyczno-terapeutycznym. Doskonalenie zawodowe to nie tylko prawo, ale także obowiązek, którego celem jest zapewnienie pacjentom udzielania świadczeń zdrowotnych przez osoby posiadające odpowiednie, wysokie kwalifikacje. Jest to jeden z elementów zagwarantowania bezpieczeństwa zdrowotnego. Doskonalenie zawodowe osób uczestniczących w procesie diagnostyczno-terapeutycznym. Art. 18 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. z 2008 r., Nr 136, poz. 857 z późn. zm.) stanowi o prawie i obowiązku doskonalenia zawodowego, w szczególności w różnych formach kształcenia podyplomowego. Sposoby dopełnienia obowiązku doskonalenia zawodowego określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 października 2004 r. w sprawie dopełnienia obowiązku doskonalenia zawodowego lekarzy i lekarzy dentystów (Dz.U. Nr 231, poz. 2326 z późn. zm.). Wedle rozporządzenia doskonalenie zawodowe lekarza obejmuje aktywność zawodową w ramach samokształcenia lub w zorganizowanych formach kształcenia podyplomowego poprzez odbywanie specjalizacji, nabywanie umiejętności zawodowych z zakresu węższych dziedzin medycyny lub udzielania określonych świadczeń zdrowotnych oraz doskonalenie w innych formach kształcenia ( 2 ust. 1 rozporządzenia). 339

Doskonalenie zawodowe diagnostów laboratoryjnych na tle innych zawodów medycznych Dopełnienie obowiązku doskonalenia zawodowego lekarza polega na stałej aktywności zawodowej. Potwierdzeniem aktywności zawodowej jest uzyskanie odpowiedniej liczby punktów edukacyjnych, obliczonych w ustalonych okresach rozliczeniowych ( 2 ust. 2 i 3 rozporządzenia). Zasada ustawicznego kształcenia lekarzy wynika także z Kodeksu Etyki Lekarskiej 1. Fragment przyrzeczenia lekarskiego w części dotyczącej doskonalenia zawodowego brzmi: przyrzekam ( ) stale poszerzać swą wiedzę lekarską ( ). Zgodnie z art. 56 Kodeksu powinnością każdego lekarza jest stałe uzupełnianie i doskonalenie swej wiedzy i umiejętności zawodowych, a także przekazywanie ich swoim współpracownikom. Lekarze, w miarę swoich możliwości, winni brać czynny udział w pracach towarzystw lekarskich. Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz.U. Nr 174, poz. 1039) zobowiązuje pielęgniarkę i położną do stałego aktualizowania swojej wiedzy i umiejętności zawodowych (art. 61 ust. 1). Dopełnieniem obowiązku doskonalenia zawodowego jest również kształcenie podyplomowe odbywane w ramach studiów podyplomowych w dziedzinie mającej zastosowanie w ochronie zdrowia (art. 61 ust. 2 ustawy). W przyrzeczeniu składanym przez pielęgniarkę i położną odnajdujemy zobowiązanie wdrażania do praktyki nowych zdobyczy nauk medycznych, społecznych i humanistycznych oraz systematycznego doskonalenia swoich umiejętności i wiedzy dla dobra zawodu. Kodeks etyki zawodowej pielęgniarki i położnej 2 nakłada na osoby wykonujące te zawody obowiązek ciągłego podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Pielęgniarka i położna, współuczestniczy w miarę swoich możliwości, w rozwoju badań naukowych z zakresu pielęgniarstwa, położnictwa oraz edukacji swojej grupy zawodowej. Ponadto pielęgniarka i położna powinna upowszechniać osiągnięcia naukowo-badawcze związane z wykonywaniem zawodu poprzez wystąpienia i publikacje. Publikacje te powinny być rzetelne i pozbawione znamion sensacji. Pielęgniarki i położne zajmujące stanowiska kierownicze powinny pełnić funkcje w poczuciu odpowiedzialności za rozwój zawodowy i naukowy podwładnych. W przypadku ratowników medycznych kwestia doskonalenia zawodowego jest ujęta w ustawie z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz.U. Nr 191, poz. 1410 z późn. zm.). Zgodnie z brzmieniem art. 12 tejże ustawy ratownik medyczny ma prawo i obowiązek doskonalenia zawodowego w różnych formach kształcenia. W tej materii rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie doskonalenia zawodowego ratowników medycznych określa formy, sposób i zakres doskonalenia zawodowego. Doskonalenie zawodowe jest realizowane 1. Kodeks Etyki Lekarskiej przyjęty był podczas Nadzwyczajnego II Krajowego Zjazdu Izb Lekarskich odbywającego się w 1991 roku. Kodeks był znowelizowany dwa razy: w 1993 roku na III Krajowym Zjeździe Lekarzy oraz w 2003 roku na Nadzwyczajnym VII Krajowym Zjeździe Lekarzy. 2. Kodeks etyki zawodowej pielęgniarki i położnej Rzeczypospolitej Polskiej, obowiązujący od dnia 9 grudnia 2003 r., przyjęty uchwałą nr IV Krajowego Zjazdu Pielęgniarek i Położnych. w formie kursu doskonalącego, seminarium oraz samokształcenia ( 2 rozporządzenia) w pięcioletnich okresach rozliczeniowych ( 6 ust. 1 rozporządzenia). Za zrealizowanie każdej z form doskonalenia zawodowego przysługują punkty edukacyjne ( 6 ust. 3 rozporządzenia). Kwestia ustawicznego doskonalenia zawodowego diagnostów laboratoryjnych jest sformułowana w art. 30 ustawy y dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej (Dz.U. z 2004 r., Nr 144, poz. 1529 z późn. zm.) oraz Kodeksie Etyki Diagnosty Laboratoryjnego 3. Była ona także przedmiotem obrad organów samorządu diagnostów laboratoryjnych. Podczas I Krajowego Zjazdu Diagnostów Laboratoryjnych 7 grudnia 2002 r. podjęto uchwałę w sprawie zasad stałego podnoszenia kwalifikacji przez diagnostów laboratoryjnych (uchwała Nr 20/2002). Następnie problematyka ta była podjęta w uchwale Krajowej Rady Diagnostów Laboratoryjnych z 10 czerwca 2005 r. Nr 78/2005. Uchwała ta jako niezgodna ze statutem Krajowej Izby Diagnostów Laboratoryjnych została uchylona uchwałą z 5 października 2005 r. (Nr 83/2005). Obecnie kwestie określenia sposobu doskonalenia zawodowego przez diagnostów laboratoryjnych reguluje uchwala Nr 5/2006 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Diagnostów Laboratoryjnych z 13 stycznia 2006 r. Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej w art. 30 stanowi o prawie i obowiązku diagnosty laboratoryjnego do pogłębiania i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych. W szczególności diagnosta laboratoryjny ma prawo do uzyskiwania tytułu specjalisty w dziedzinach mających zastosowanie w ochronie zdrowia. 4 Obowiązek doskonalenia zawodowego wiąże się z normą wynikającą z art. 21 ustawy o diagnostyce laboratoryjnej wskazującą na obowiązek diagnosty laboratoryjnego do postępowania zgodnego ze wskazaniami wiedzy zawodowej. O obowiązku doskonalenia zawodowego stanowi także Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego w 5: Mając na uwadze doniosłość uprawianego zawodu, diagnosta laboratoryjny podejmuje swoje obowiązki w poczuciu odpowiedzialności za własny samorząd zawodowy, dbając o kształtowanie nienagannych postaw oraz rozwój zawodowy. Wprost obowiązek ustawicznego podnoszenia kwalifikacji jest sformułowany w 16 Kodeksu, wedle którego diagnosta laboratoryjny mając na względzie dynamiczny rozwój laboratoryjnej diagnostyki medycznej powinien m.in. uzupełniać swoją wiedzę poprzez uczestnictwo w konferencjach naukowych i szkoleniach oraz studiowanie piśmiennictwa fachowego, uzyskiwać specjalizację. Z tymi uregulowaniami koresponduje 20 nakazujący diagnoście laboratoryjnemu dzielenie się ze swoimi współpracownikami wiedzą, a sprawując funkcję kierowniczą nie może on utrud- 3. Uchwała nr 4/2006 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Diagnostów Laboratoryjnych z 13 stycznia 2006 r. w sprawie uchwalenia Kodeksu Etyki Diagnosty Laboratoryjnego. 4. Obecne brzmienie tego przepisu zostało nadane ustawą z dnia 28 sierpnia 2003 r. o zmianie ustawy o diagnostyce laboratoryjnej oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. Nr 171, poz. 1663). Ustawa ta weszła w życie z dniem 17 października 2003 r. 340

niać podwładnym zdobywania wiedzy związanej z wykonywanym zawodem. Ponadto ma obowiązek motywowania podwładnych do rozwoju i ułatwiać podnoszenie kwalifikacji. Formy doskonalenia zawodowego diagnostów laboratoryjnych Niestety ustawa o diagnostyce nie określa form pogłębiania i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych. Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego wymienia uczestnictwo w konferencjach naukowych i szkoleniach, studiowanie piśmiennictwa fachowego, uzyskiwanie specjalizacji. Pewne regulacje porządkujące w tym zakresie odnajdujemy we wspomnianej już uchwale Nr 5/2006 w sprawie określenia sposobu doskonalenia zawodowego przez diagnostów laboratoryjnych. W myśl uchwały doskonalenie zawodowe obejmuje aktywność zawodową w dwóch ramach samokształcenia lub w zorganizowanych formach kształcenia podyplomowego. Jako przykład samokształcenia można wskazać korzystanie z internetowych wykładów i programów edukacyjnych, przynależność do towarzystw naukowych lub kolegiów specjalistów, prenumerata fachowego czasopisma lub zakup książki fachowej, przetłumaczenie i opublikowanie książki, udział w kongresie. Zorganizowane formy kształcenia podyplomowego to m.in. specjalizacja, uzyskanie stopnia naukowego, studia podyplomowe, uzyskanie świadectwa potwierdzającego posiadanie umiejętności z zakresu węższych dziedzin diagnostyki laboratoryjnej. Dodatkowo aby diagnosta laboratoryjny realizował obowiązek doskonalenia zawodowego w formie kształcenia podyplomowego podmiot prowadzący szkolenie edukacyjne musi spełniać określone warunki. Po pierwsze podmiot ten musi być uprawniony do kształcenia podyplomowego diagnostów laboratoryjnych lub lekarzy (tj. szkoła wyższa, jednostka badawczo-rozwojowa, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, zakład opieki zdrowotnej w zakresie kształcenia diagnostów laboratoryjnych udzielających w nim świadczeń zdrowotnych). Po drugie podmiot ten uzyskał pozytywną rekomendację Krajowej Rady Diagnostów Laboratoryjnych do szkolenia podyplomowego diagnostów laboratoryjnych. Wspomniana wyżej uchwała określa następujące formy doskonalenia zawodowego: 1) realizowanie programu specjalizacji; 2) udział w szkoleniu podyplomowym nie objętym programem specjalizacji, organizowanym przez krajowy lub zagraniczny podmiot uprawniony do prowadzenia kształcenia podyplomowego; 3) udział w posiedzeniach oddziałów stowarzyszenia działającego jako medyczne towarzystwo naukowe, lub kolegium specjalistów ; 4) udział w krajowym lub zagranicznym kongresie, zjeździe, konferencji lub sympozjum naukowym; 5) odbycie stażu podyplomowego organizowanego przez krajowy lub zagraniczny podmiot uprawniony do jego prowadzenia; 6) uzyskanie tytułu specjalisty w określonej dziedzinie diagnostyki laboratoryjnej; 7) uzyskanie stopnia naukowego; 8) uzyskanie świadectwa potwierdzającego posiadanie umiejętności z zakresu węższych dziedzin diagnostyki laboratoryjnej; 9) napisanie i opublikowanie fachowej książki medycznej, artykułu w fachowym, recenzowanym czasopiśmie, komunikatu z badań lub edukacyjnego programu multimedialnego; 10) napisanie i opublikowanie książki, artykułu lub programu multimedialnego o charakterze popularnonaukowym; 11) wygłoszenie wykładu lub doniesienia w formie ustnej lub plakatowej na kongresie, zjeździe, konferencji lub sympozjum naukowym; 12) przetłumaczenie i opublikowanie książki, artykułu lub innej pracy naukowej; 13) indywidualna prenumerata roczna fachowego czasopisma lub zakup książki fachowej; 14) udział w szkoleniu wewnętrznym organizowanym przez zakład, w którym diagnosta laboratoryjny udziela świadczeń; 15) udział w testowym programie edukacyjnym prowadzonym przez towarzystwo naukowe lub kolegium specjalistów; 16) samokształcenie realizowane metodą internetowych wykładów i programów edukacyjnych zakończone sprawdzianem; 17) przynależność do medycznych towarzystw naukowych lub kolegium specjalistów; 18) kierowanie specjalizacją diagnostów laboratoryjnych; 19) prowadzenie szkolenia podyplomowego diagnostów laboratoryjnych; 20) prowadzenie szkolenia w trakcie praktyk zawodowych studentów uczelni wyższych. Diagnosta laboratoryjny potwierdza swoją aktywność zawodową poprzez uzyskiwanie odpowiedniej liczby punktów edukacyjnych. W załączniku Nr 2 do uchwały Nr 5/2006 poszczególnym formom doskonalenia zawodowego przypisana jest określona liczba punktów edukacyjnych. Realizacja form doskonalenia zawodowego jest odnotowywana w formularzu ewidencji doskonalenia zawodowego prowadzonego dla każdego diagnosty laboratoryjnego. Dopełnienie obowiązku doskonalenia zawodowego rozlicza się w okresach 5 letnich. Diagnosta laboratoryjny dopełnia obowiązku doskonalenia zawodowego, jeżeli w okresie rozliczeniowym uzyska co najmniej 100 punktów. Diagnosta laboratoryjny, który realizuje obowiązek doskonalenia zawodowego, może wystąpić do Krajowej Izby Diagnostów Laboratoryjnych o wpisanie liczby uzyskanych punktów edukacyjnych do dokumentacji obejmującej wpis na listę diagnostów laboratoryjnych a także o wydanie dokumentu potwierdzającego dopełnienie obowiązku doskonalenia zawodowego. Przy czym zaznaczenia wymaga, że w przeciwieństwie do lekarzy i lekarzy dentystów oraz ratowników medycznych przyznawanie punktów edukacyjnych nie wynika z aktu prawnego powszechnego obowiązującego. Dodatkowo nie uzyskanie wymaganej liczby punktów edukacyjnych nie wiąże się z żadnymi sankcjami dla diagnosty laboratoryjnego. Trudno takich sankcji dopatrzeć się także w przypadku przedstawicieli tych zawodów, w których uzyskiwanie punktów edukacyjnych wynika z rozporządzenia. I tak np. niedopełnienie obowiązku doskonalenia zawodowego lekarzy odnotowywane jest jedynie w okręgowym rejestrze lekarzy ( 8 rozporządzenia w sprawie dopełnienia obowiązku doskonalenia zawodowego lekarzy i lekarzy dentystów). Nie ulega jednakże wątpliwości, że niedopełnienie obowiązku 341

Doskonalenie zawodowe diagnostów laboratoryjnych na tle innych zawodów medycznych doskonalenia zawodowego poprzez nieuzyskanie wymaganej liczby punktów może mieć znaczenie przy np. powierzaniu funkcji kierowniczych. Uzyskanie tytułu specjalisty Jedną z form doskonalenia zawodowego jest uzyskiwanie tytułu specjalisty w dziedzinach mających zastosowanie w ochronie zdrowia. Ustawa z dnia 28 sierpnia 2003 r. o zmianie ustawy o diagnostyce laboratoryjnej oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. Nr 171, poz. 1663) doprecyzowała zasady uzyskiwania tytułu specjalisty oraz wskazała podmioty, które mogą prowadzić specjalizację. Zasadniczym celem projektowanej zmiany, było wprowadzenie merytorycznego nadzoru Ministra Zdrowia nad szkoleniem specjalizacyjnym, w szczególności poprzez opiniowanie jednostek, które będą realizowały staże kierunkowe, pod kątem zgodności z określonymi w programach specjalizacji warunkami do prowadzenia staży kierunkowych. W ocenie projektodawców przyjęte rozwiązania zapobiec miały realizacji specjalizacji w jednostkach niedysponujących, odpowiednią do programu właściwej specjalizacji, bazą dydaktyczną i kadrową (z uzasadnienia do projektu ww. ustawy). Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 kwietnia 2004 w sprawie specjalizacji i uzyskiwania tytułu specjalisty przez diagnostów laboratoryjnych (Dz.U. Nr 126 poz. 1319 z późn. zm.) określa wykaz dziedzin mających zastosowanie w ochronie zdrowia, w których diagnosta laboratoryjny może odbywać specjalizację. Są to następujące specjalizacje: laboratoryjna diagnostyka medyczna, laboratoryjna genetyka medyczna, laboratoryjna immunologia medyczna, mikrobiologia medyczna, laboratoryjna transfuzjologia medyczna, laboratoryjna toksykologia medyczna, zdrowie publiczne, zdrowie środowiskowe, laboratoryjna hematologia medyczna, cytomorfologia medyczna, laboratoryjna parazytologia medyczna, epidemiologia, laboratoryjna diagnostyka sądowa. Specjalizacja jest jednostopniowa. W tym samym czasie diagnosta laboratoryjny może odbywać tylko jedną specjalizację. Podstawowy staż specjalizacyjny i staże kierunkowe w zakresie specjalizacji ze zdrowia publicznego i zdrowia środowiskowego diagnosta laboratoryjny odbywa poza medycznym laboratorium diagnostycznym, w jednostkach, które zapewniają możliwość zrealizowania podstawowego stażu specjalizacyjnego i staży kierunkowych. Jednocześnie następujące dziedziny diagnostyki laboratoryjnej uznane zostały za priorytetowe: laboratoryjna diagnostyka medyczna, mikrobiologia medyczna, laboratoryjna transfuzjologia medyczna, laboratoryjna genetyka medyczna, cytomorfologia medyczna (rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 czerwca 2005 r. w sprawie uznania dziedzin diagnostyki laboratoryjnej za priorytetowe Dz.U. Nr 122, poz. 1031 z późn. zm.). Warunkiem uzyskania przez diagnostę laboratoryjnego tytułu specjalisty jest odbycie szkolenia specjalizacyjnego oraz zdanie Państwowego Egzaminu Specjalizacyjnego dla Diagnostów Laboratoryjnych. Kwestie postępowania kwalifikującego do odbycia szkolenia specjalizacyjnego oraz samego szkolenia reguluje wspomniane wyżej rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie specjalizacji i uzyskiwania tytułu specjalisty przez diagnostów laboratoryjnych. Diagnosta laboratoryjny ubiegający się o rozpoczęcie specjalizacji składa do właściwej szkoły wyższej, w terminie do dnia 15 grudnia albo do dnia 15 czerwca każdego roku, wniosek, którego wzór określa ww. rozporządzenie. Do wniosku dołącza: 1. odpis dyplomu szkoły wyższej; 2. kopię dokumentu Prawo wykonywania zawodu diagnosty laboratoryjnego ; 3. dokument potwierdzającego wymagany staż pracy w zawodzie diagnosty laboratoryjnego. Szkoła prowadząca specjalizację na 30 dni przed terminem składania wniosku, ogłasza na swojej stronie internetowej liczbę osób, które mogą rozpocząć specjalizację. Osobie zakwalifikowanej do rozpoczęcia specjalizacji, wojewódzkie centrum zdrowia publicznego wydaje kartę specjalizacji. Zgodnie z 8 ust. 1 rozporządzenia specjalizację można odbywać na podstawie: 1. umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony lub określony okresem trwania specjalizacji z podmiotem spełniającym warunki do realizacji podstawowego stażu specjalizacyjnego i płatnego urlopu szkoleniowego udzielonego na podstawie odrębnych przepisów lub urlopu bezpłatnego udzielonego na czas realizacji kursów i staży kierunkowych w oparciu o zasady określone w umowie cywilnoprawnej z pracodawcą; 2. umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony lub określony okresem trwania specjalizacji z innym podmiotem niż określony w pkt 1, i płatnego urlopu szkoleniowego udzielonego na podstawie odrębnych przepisów na czas realizacji podstawowego stażu specjalizacyjnego, kursów i staży kierunkowych w oparciu o zasady określone w umowie cywilnoprawnej z pracodawcą; 3. umowy cywilnoprawnej zawartej na czas trwania specjalizacji z jednostką kształcącą; 4. poszerzenia zajęć programowych dziennych studiów doktoranckich o program specjalizacji zgodny z kierunkiem tych studiów. Za szkolenie specjalizacyjne oraz za egzamin specjalizacyjny diagnosta laboratoryjny ponosi opłaty ustalane odpowiednio przez rektora szkoły wyższej oraz Dyrektora Centrum Egzaminów Medycznych (CEM). Opłaty wnosi się na rachunki wskazany przez te podmioty, a stanowią one dochód odpowiednio uczelni wyższej prowadzącej szkolenie oraz budżetu państwa. Jednocześnie rozporządzenie wskazuje wytyczne co do ustalania opłat za specjalizację i egzamin specjalizacyjny ( 10 i 24). Jeżeli diagnosta laboratoryjny odbywa specjalizację na podstawie umowy o pracę pracodawca może udzielić urlopu szkoleniowego, urlopu bezpłatnego a także udzielić pożyczki bezzwrotnej na pokrycie kosztów przejazdu, zakwaterowania i wyżywienia na zasadach obowiązujących przy po- 342

dróżach służbowych na obszarze kraju, o ile specjalizacja albo jej część odbywa się w innej miejscowości niż miejsce zamieszkania i miejsce pracy pracownika a także udzielić pożyczki bezzwrotnej na pokrycie opłaty za specjalizację. Ustawodawca wprowadził także możliwość dofinansowania z budżetu państwa, z części 46 Zdrowie, kosztów związanych ze szkoleniem specjalizacyjnym diagnostów laboratoryjnych. Oznacza to, że minister właściwy do spraw zdrowia może pokryć część kosztów tych szkoleń. Sformułowanie dofinansować wyklucza pokrycie całości kosztów z budżetu państwa [2]. Koszty specjalizacji pokrywa także farmaceuta, który uzyskuje tytuł specjalisty po odbyciu przeszkolenia specjalizacyjnego i zdaniu egzaminu państwowego. Farmaceuta wnosi opłatę za postępowanie kwalifikacyjne, postępowanie egzaminacyjne oraz kursy w szkoleniu ciągłym (art. 89 ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne Dz.U. z 2008 r., Nr 45, poz. 271 z późn. zm.). Odmienne regulacje w zakresie pokrywania opłat przewidziane są dla lekarzy i lekarzy dentystów oraz pielęgniarek i położnych. Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty przewiduje finansowanie z budżetu państwa specjalizacji odbywanych w trybie rezydentury. W roku 2012 rezydentura jest finansowana przez Ministra Zdrowia ze środków Funduszu Pracy. (art. 16j ust. 1c ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty). W przeciwieństwie do diagnostów laboratoryjnych, lekarze i lekarze dentyści nie ponoszą opłat za egzamin specjalizacyjny. Dopiero w przypadku zgłoszenia się na egzamin specjalizacyjny po raz czwarty i kolejny lekarz ponosi opłatę w wysokości nie wyższej niż 25% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłaty nagród z zysku za ubiegły rok, ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej Monitor Polski, w drodze obwieszczenia, do dnia 15 stycznia każdego roku. Opłatę pobiera dyrektor Centrum Egzaminów Medycznych. Opłata ta stanowi dochód budżetu państwa (art. 16t ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty). Podobnie specjalizacja pielęgniarek i położnych jest finansowana ze środków publicznych przeznaczonych na ten cel w budżecie państwa, w ramach posiadanych środków i ustalonych limitów miejsc szkoleniowych. Specjalizacja jest finansowana przez Ministra Zdrowia. Obowiązki pracodawcy w zakresie doskonalenia zawodowego Jak była mowa wyżej ustawa o diagnostyce laboratoryjnej w art. 30 przyznaje diagnoście laboratoryjnemu prawo pogłębiania i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych. Z drugiej strony podnoszenie kwalifikacji zawodowych jest obowiązkiem diagnosty laboratoryjnego. W przedmiotowej ustawie brak przepisu, który wskazywałby na obowiązek pracodawcy zwolnienia diagnosty laboratoryjnego celem uczestnictwa w studiach podyplomowych, kursach, szkoleniach i innych formach podnoszenia kwalifikacji zawodowych. W art. 17 i w art. 94 pkt 6 k.p. ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jednolity Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) pracodawca został zobowiązany do ułatwienia pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Przy czym zaznaczenia wymaga, że kodeks pracy określa prawa i obowiązki pracodawcy i pracownika. Pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Przepisy te nie dotyczą osób wykonujących czynności diagnostyki laboratoryjnej na podstawie umowy cywilnoprawnej. W tym miejscu rozstrzygnąć należy wątpliwość czy przepisy kodeksu pracy korespondują z art. 30 ustawy o diagnostyce laboratoryjnej. Z jednej strony mamy bowiem obowiązek ułatwienia podnoszenia kwalifikacji zawodowych z drugiej prawo i obowiązek pogłębiania i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych. Kwalifikacje zawodowe to zarówno kwalifikacje formalne, jak i posiadane przez pracownika rzeczywiste umiejętności zawodowe [3]. Przez podnoszenie kwalifikacji zawodowych należy rozumieć zdobywanie lub uzupełnienie wiedzy i umiejętności przez pracownika, z inicjatywy pracodawcy albo za jego zgodą (art. 103 1 1 k.p.). Powyższe zdaje się nie pozostawiać wątpliwości, że przepisy art. 17 i 94 pkt 6 k.p. będą miały zastosowanie w przypadku diagnostów laboratoryjnych będących pracownikami w rozumieniu kodeksu pracy. Pytanie tylko w jakim zakresie? Rozstrzygnięcie powyższej wątpliwości prowadzi z kolei do następujących pytań. Jakie uprawnienia przysługują diagnoście laboratoryjnemu chcącemu podnosić kwalifikacje zawodowe? A ponadto jakie obowiązki ciążą na pracodawcy w ramach ułatwienia podnoszenia kwalifikacji zawodowych? Na podstawie art. 103 1 2 k.p. pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje zawodowe przysługują urlop szkoleniowy oraz zwolnienie z całości lub części dnia pracy, na czas niezbędny, by punktualnie przybyć na obowiązkowe zajęcia oraz na czas ich trwania. Za czas urlopu szkoleniowego oraz za czas zwolnienia z całości lub części dnia pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia ( 3 tego przypisu). Urlop szkoleniowy przysługuje w wymiarze 6 dni dla pracownika przystępującego do egzaminów eksternistycznych, egzaminu maturalnego oraz egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, zaś w wymiarze 21 dni w ostatnim roku studiów na przygotowanie pracy dyplomowej oraz przygotowanie się i przystąpienie do egzaminu dyplomowego (103 2 1 k.p). Urlopu szkoleniowego udziela się w dni, które są dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy. Ponadto pracodawca może przyznać pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje zawodowe dodatkowe świadczenia, w szczególności pokryć opłaty za kształcenie, przejazd, podręczniki i zakwaterowanie (103 3 k.p.). Potwierdzeniem pomocy udzielonej pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje jest zawarcie umowy szkoleniowej określającej wzajemne prawa i obowiązki stron (103 4 k.p.). 343

Doskonalenie zawodowe diagnostów laboratoryjnych na tle innych zawodów medycznych Czy zatem diagnoście odbywającemu kończącemu szkolenie specjalizacyjne przysługuje 6 dni urlopu szkoleniowego dla pracownika przystępującego do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje? Przepisy kodeksu pracy dotyczące podnoszenia kwalifikacji zawodowych adresowane są do ogółu pracowników, chyba, że przepisy szczególne regulują stosunek pracy określonej kategorii pracowników [4]. Zasady odbywania specjalizacji przez diagnostów laboratoryjnych reguluje wspomniane już rozporządzenie w sprawie specjalizacji i uzyskiwania tytułu specjalisty przez diagnostów laboratoryjnych. Rozporządzenie to przewiduje możliwość udzielenia diagnoście laboratoryjnemu odbywającemu specjalizację w ramach umowy o pracę urlopu bezpłatnego na czas trwania specjalizacji albo urlopu szkoleniowego w wymiarze niezbędnym do zrealizowania programu specjalizacji lub części programu ( 9 ust. 1 pkt 1 i 2). Udzielenie urlopu szkoleniowego lub urlopu bezpłatnego ma charakter fakultatywny. Zatem pracownikowi nie przysługuje roszczenie o udzielenie takiego urlopu. Czy dodatkowo diagnoście laboratoryjnemu odbywającemu specjalizację przysługuje 6 dni urlopu określonego w art. 103 2 1 k.p. jako przystępującemu do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje. Nie budzi wątpliwości, że urlop ten diagnoście laboratoryjnemu nie przysługuje. Po pierwsze w art. 103 2 1 nie wymieniono egzaminu specjalizacyjnego. Po drugie diagnosta laboratoryjny odbywający specjalizację w ramach umowy o pracę zawiera z pracodawcą umowę określającą wzajemne prawa i obowiązki wynikające z odbywania specjalizacji. Umowa ta może również określać kwestie wymiaru ewentualnego urlopu szkoleniowego oraz urlopu na czas egzaminu specjalizacyjnego. Z całą pewnością urlop szkoleniowy dla pracownika przystępującego do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe nie przysługuje diagnoście laboratoryjnemu odbywającemu szkolenie, kurs itp. Chociażby ta forma doskonalenia zawodowego kończyła się testem czy inną formą sprawdzenia uzyskanych wiadomości niezbędną do uzyskania dyplomu, certyfikatu czy zaświadczenia o ukończeniu kuru czy szkolenia. Kolejna wątpliwość dotyczy diagnostów laboratoryjnych odbywających studia podyplomowe. A konkretnie czy w ostatnim roku studiów przysługuje im 21 dni urlopu szkoleniowego na przygotowanie pracy dyplomowej oraz przygotowanie się i przystąpienie do egzaminu dyplomowego (art. 103 2 1 k.p.)? Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 1 września 2011 r. w sprawie tytułów zawodowych nadawanych absolwentom studiów, warunków wydawania oraz niezbędnych elementów dyplomów ukończenia studiów i świadectw ukończenia studiów podyplomowych oraz wzoru suplementu do dyplomu (Dz.U. Nr 196, poz. 1167) osoba kończąca studia podyplomowe uzyskuje świadectwo ich ukończenia. Warunkiem jego otrzymania jest uzyskanie określonych efektów kształcenia i co najmniej 60 pkt ECTS, złożenie egzaminów oraz złożenie pracy końcowej (nie zaś pracy dyplomowej) lub egzaminu końcowego (nie zaś dyplomowego), jeżeli przewiduje to program kształcenia studiów podyplomowych ( 6 rozporządzenia). To w zasadzie przesądza, że pracownikowi odbywającemu studia podyplomowe nie przysługuje urlop szkoleniowy w rozumieniu art. 103 2 1 k.p. Nie ma natomiast przeszkód prawnych aby np. w układzie zbiorowym pracy pracodawca określił zasady ułatwiania podnoszenia kwalifikacji zawodowych w ramach studiów podyplomowych. Kiedy zatem diagnosta laboratoryjny będzie mógł skutecznie żądać od pracodawcy uprawnień określonych w art. art. 103 2 2 k.p.? Np. wówczas gdy odbywać będzie studia wyższe na kierunku zdrowie publiczne. Pod warunkiem jednak, że podnoszenie kwalifikacji zawodowych nastąpi z inicjatywy lub za zgodą pracodawcy. Te same uprawnienia będą przysługiwały np. technikowi analityki medycznej, który za zgodą lub z inicjatywy pracodawcy rozpocznie studia wyższe. Zasada ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych odnosi się przede wszystkim do kwalifikacji niezbędnych do należytego wykonywania aktualnej pracy albo też do kwalifikacji przydatnych do pracy, którą pracownik ma świadczyć w przyszłości u danego pracodawcy [5]. Nie można zatem przypisać pracodawcy obowiązku ułatwiania podnoszenia jakichkolwiek kwalifikacji, uzależnionych od chęci pracownika. Rozwijanie zainteresowań w dowolnym zawodowym kierunku jest inicjatywą pracownika a pracodawca może wyrazić wolę pomocy i udzielić pomocy w tym dokształcaniu. Normy prawne zawarte w art. 17 oraz art. 94 pkt 6 k.p., nawet w przypadku dokształcania zgodnego z profilem wykonywanej pracy, nie dają pracownikowi prawa (w znaczeniu posiadania roszczenia) do żądania od pracodawcy zorganizowania czy też sfinansowania konkretnych szkoleń, kursów lub studiów. Skoro pracodawca ma obowiązek ułatwiania pracownikowi podnoszenie jego kwalifikacji, lecz nie ma obowiązku zorganizowania czy też opłacenia mu konkretnego kursu czy szkolenia, to nawet uznając quasi-roszczeniowość tego uprawnienia, pracownik mógłby się domagać co najwyżej zmiany rozkładu czasu pracy, przyznania dodatkowych dni wolnych, nieobciążania go obowiązkiem pracy w godzinach nadliczbowych itp. [6]. Pracownikowi zdobywającemu lub uzupełniającemu wiedzę na innych zasadach niż z inicjatywy lub za zgodą pracodawcy może być przyznane zwolnienie z całości lub części dnia pracy bez zachowania prawa do wynagrodzenia lub urlop bezpłatny. Wymiar tych uprawnień jest ustalany w porozumieniu zawieranym między pracodawcą i pracownikiem (art. 103 6 k.p.). Podsumowanie Przedstawione powyżej rozważania prowadzą do zasadniczego pytania. Jakie jest uzasadnienie do odmiennego traktowania specjalizacji diagnostów laboratoryjnych w porównaniu ze specjalizacjami lekarzy i lekarzy dentystów oraz pielęgniarek i położnych? I nie chodzi tu o sposób i tryb przeprowadzania oraz odbywania specjalizacji, choć ten też może wymagać zmian [7]. Mam tu na myśli przede wszyst- 344

kim stronę finansową a właściwie precyzyjnie ponoszenie przez diagnostów laboratoryjnych pełnych kosztów związanych z odbywaniem specjalizacji i egzaminem specjalizacyjnym. Fakt, że rozporządzenie dotyczące specjalizacji diagnostów laboratoryjnych daje wytyczne co do ustalania opłat za specjalizację nie stanowi gwarancji niskich kosztów tej formy doskonalenia zawodowego. Przyjęta konstrukcja powoduje, że wachlarz opłat specjalizacyjnych jest dość różnorodny. Co prawda istnieje, niestety niewykorzystywana, możliwość dofinansowania z budżetu państwa kosztów związanych ze szkoleniem specjalizacyjnym. Fakultatywny jej charakter przy niedostatkach środków finansowych w budżecie państwa nie rokuje, przynajmniej na razie, wielkich szans na uzyskanie wspomnianego dofinansowania. Problemem jest także fakultatywność udzielenia diagnoście laboratoryjnemu urlopu szkoleniowego i innych form pomocy określonych w rozporządzeniu dotyczącym specjalizacji diagnostów laboratoryjnych. I tak np. na podstawie art. 16s ust. 2 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, lekarzowi przysługuje urlop szkoleniowy w wymiarze 6 dni na przygotowanie się i przystąpienie do PES. Za czas urlopu szkoleniowego lekarz zachowuje prawo do wynagrodzenia. Te rozważania dają podstawę do twierdzenia, że to nie organizatorowi systemu a przede wszystkim diagnoście laboratoryjnemu zależy na uczestnictwie we wszelkich formach doskonalenia zawodowego, w tym uzyskaniu specjalizacji. A dodatkowo sam, niejednokrotnie w ramach urlopu wypoczynkowego, musi znaleźć na to czas na realizację programu specjalizacji i dodatkowo za to zapłacić. Sprawne funkcjonowanie systemu doskonalenia zawodowego wymaga inicjatywy nie tylko ze strony diagnostów laboratoryjnych, ale również organizatora systemu a także świadczeniodawców. Nie można bowiem zapominać, że wyniki badań laboratoryjnych są podstawą około 60% decyzji lekarskich i generują około 10% kosztów opieki zdrowotnej [8]. Na początek postulować należy zmiany legislacyjne lub chociażby organizacyjne w zakresie finansowania specjalizacji diagnostów laboratoryjnych. Mam tu na myśli finansowanie z budżetu państwa chociażby części kosztów specjalizacji albo przynajmniej ustalenie sztywnych zasad obliczania opłat ponoszonych przez diagnostów laboratoryjnych. I oczywiście dodatkowo wprowadzenie regulacji faktycznie zobowiązujących pracodawców do ułatwiania doskonalenia zawodowego, chociażby w formie specjalizacji. pracowników. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2009; 9: 28. 6. Budka B. Uprawnienia pracownika w razie naruszenia przez pracodawcę obowiązku ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych - artykuł dyskusyjny. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2008; 11: 14. 7. Augustynowicz A, Owczarek H. Propozycje zmian w systemie diagnostyki laboratoryjnej. Diagn Lab 2010; 3: 339-344. 8. Solnica B. Znaczenie badań laboratoryjnych w medycynie zapobiegawczej i naprawczej. Prawo i Medycyna 2010; 41: 81. Zaakceptowano do publikacji: 11.06.2012 Adres do korespondencji: dr n. praw. Anna Augustynowicz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego 01-813 Warszawa, ul. Marymoncka 99/103 e-mail: aaugustynowicz@poczta.onet.pl Piśmiennictwo 1. Boratyńska M, Konieczniak P. Prawa pacjenta, Warszawa 2001, s. 173. 2. Budziszewska-Makulska A. (w:) Augustynowicz A, Budziszewska-Makulska A, Tymiński R, Waszkiewicz M. Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej. Komentarz. Warszawa 2010, s. 156. 3. Budka B. Kwalifikacje a kwalifikacje zawodowe pracowników. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2009; 6: 9-12. 4. Frączek M. Konsultacje i wyjaśnienia, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2010; 9: 40-41. 5. Wiącek A. Prawne formy podnoszenia kwalifikacji zawodowych 345