Ubezpieczenia społeczne w Polsce

Ubezpieczenia społeczne w Polsce pl Warszawa 2014

Ubezpieczenia społeczne w Polsce Zakład Ubezpieczeń Społecznych Warszawa 2014

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Ubezpieczenia społeczne w Polsce Warszawa 2014 Opracowanie merytoryczne Anna Siporska Departament Współpracy Międzynarodowej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przy współpracy Departamentu Finansów Zakładu Departamentu Finansów Funduszy Departamentu Legislacyjno-Prawnego Departamentu Orzecznictwa Lekarskiego Departamentu Prewencji i Rehabilitacji Departamentu Realizacji Dochodów Departamentu Rent Zagranicznych Departamentu Statystyki i Prognoz Aktuarialnych Departamentu Świadczeń Emerytalno-Rentowych Departamentu Ubezpieczeń i Składek Departamentu Zasiłków Gabinetu Prezesa oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Ministerstwa Zdrowia Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Redakcja Paulina Bieniek Korekta Agnieszka Kostrowiecka Projekt grafi czny i skład Marcin Wysocki Zakład Ubezpieczeń Społecznych Warszawa 2014 Druk: Poligrafi a ZUS w Warszawie. Nakł. 1000 egz. Zam. nr 1875/14

Spis treści Wstęp 9 1. Organizacja polskiego systemu zabezpieczenia społecznego 10 1.1. Schemat organizacyjny 10 1.2. Działy administracji rządowej 11 2. Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego 12 2.1. Ustawodawstwo krajowe 12 2.2. Międzynarodowe ramy prawne wiążące Polskę 14 3. Zakład Ubezpieczeń Społecznych informacje ogólne 18 3.1. Zadania ZUS 18 3.2. Struktury ZUS 20 3.3. Rodzaje ubezpieczeń społecznych i zasady podlegania tym ubezpieczeniom w ZUS 21 3.4. Rodzaje świadczeń realizowanych przez ZUS 23 4. Finanse ubezpieczeń społecznych 24 4.1. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych 24 4.1.1. Składki 25 4.1.2. Konta ubezpieczonych 27 4.1.3. Dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 30 4.1.4. Wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 31 4.1.5. Dochodzenie należności od płatników składek 32 4.2. Fundusz Rezerwy Demografi cznej 34 4.3. Fundusz Emerytur Pomostowych 36 5. Świadczenia z ubezpieczeń społecznych realizowane przez ZUS 38 5.1. Ogólne informacje o świadczeniach emerytalnych i rentowych z FUS 38 5.1.1. Waloryzacja emerytur i rent 39 5.1.2. Minimalne emerytury i renty 40 5.1.3. Maksymalne emerytury i renty 41 5.1.4. Łączenie emerytury lub renty z pracą 41 5.2. Emerytury 42 5.2.1. Emerytury w starym systemie emerytalnym 44 5.2.2. Emerytury w nowym systemie emerytalnym 46 5.2.3. Emerytury pomostowe 50 5.2.4. Zamiana renty z tytułu niezdolności do pracy na emeryturę 51 5.3. Renty z tytułu niezdolności do pracy 52 5

5.4. Renty szkoleniowe 55 5.5. Renty rodzinne 56 5.6. Rehabilitacja lecznicza w ramach prewencji rentowej 57 5.6.1. Prewencja rentowa 57 5.6.2. Prewencja wypadkowa 58 5.7. Renty socjalne 59 5.8. Świadczenia przedemerytalne 59 5.9. Wynagrodzenia chorobowe i zasiłki chorobowe 61 5.9.1. Kontrola prawidłowości orzekania o czasowej niezdolności do pracy 63 5.10. Świadczenia rehabilitacyjne 64 5.11. Zasiłki wyrównawcze 65 5.12. Zasiłki macierzyńskie 66 5.13. Zasiłki opiekuńcze 69 5.14. Dodatki pielęgnacyjne 71 5.15. Dodatki do rent rodzinnych dla sierot zupełnych 71 5.16. Zasiłki pogrzebowe 71 5.17. Jednorazowe odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy 72 5.18. Inne świadczenia i refundacje z tytułu wypadku przy pracy i choroby zawodowej 73 6. Wsparcie dla rodzin z dziećmi 74 6.1. Świadczenia rodzinne 74 6.1.1. Zasiłki rodzinne i dodatki do zasiłków rodzinnych 74 6.1.2. Świadczenia opiekuńcze 76 6.1.3. Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka 77 6.1.4. Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka wypłacana przez gminy 78 6.2. Świadczenia z funduszu alimentacyjnego 78 7. Świadczenia z tytułu bezrobocia 80 Ubezpieczenia społeczne w Polsce 8. Świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników 83 8.1. Organizacja systemu 83 8.2. Funkcjonowanie systemu 84 9. Powszechne ubezpieczenie zdrowotne 88 6

7

Ubezpieczenia społeczne w Polsce 8

Wstęp Oddajemy w Państwa ręce zaktualizowane wydanie opracowania Ubezpieczenia społeczne w Polsce. W roku, w którym obchodzimy 80-lecie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, zdecydowaliśmy się zmienić i szatę grafi czną, i format wydawnictwa. Mamy nadzieję, że nowy wygląd broszury przypadnie Państwu do gustu. W publikacji znajdą Państwo aktualne informacje o zadaniach realizowanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, wysokości bieżących składek oraz świadczeń przewidzianych w polskim systemie zabezpieczenia społecznego. Informacje zawarte w niniejszej publikacji zostały przedstawione tematycznie w możliwie prosty sposób. Dotyczą one świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz niektórych świadczeń, które nie należą do systemu ubezpieczeń społecznych, jednakże którymi ZUS, jako instytucja publiczna działająca na rzecz systemu zabezpieczenia społecznego w Polsce, administruje. Ponadto w opracowaniu omówiono podstawowe zasady funkcjonowania systemów, którymi ZUS bezpośrednio nie administruje, takich jak: system ubezpieczenia zdrowotnego, świadczenia rodzinne, świadczenia z tytułu bezrobocia oraz świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników. Informacje dotyczące tych obszarów wydały się nam niezbędne dla przedstawienia pełnego obrazu systemu zabezpieczenia społecznego w Polsce. Pominęliśmy natomiast tematykę systemu ubezpieczeń społecznych służb mundurowych. Dokładniejsze informacje o ZUS i o systemie ubezpieczeń społecznych w Polsce znajdą Państwo na stronie internetowej www.zus.pl. 9

1. Organizacja polskiego systemu zabezpieczenia społecznego 1.1. Schemat organizacyjny Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Ministerstwo Zdrowia Bezrobocie Świadczenia rodzinne Pomoc społeczna Emerytury i renty Wypadki przy pracy i choroby zawodowe Choroba i macie- rzyństwo Ochrona zdrowia Wojewódzkie Urzędy Pracy (16) Powiatowe (Miejskie) Urzędy Pracy (341) Wydziały Polityki Społecznej Urzędów Wojewódzkich (16) oraz Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej (16) Dla pracowników i osób zrównanych Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) Oddziały (43) Dla rolników Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) Oddziały Regionalne (16) Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) Oddziały Wojewódzkie NFZ (16) Ubezpieczenia społeczne w Polsce Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie (379) Ośrodki Pomocy Społecznej (2494) Inspektoraty (212) Biura Terenowe (70) Placówki Terenowe (256) Delegatury Oddziałów Wojewódzkich 10 Organizacja polskiego systemu zabezpieczenia społecznego

1.2. Działy administracji rządowej Ustawa z 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. z 2013 r. poz. 743 z późn. zm.) określa zadania i kompetencje właściwych ministrów, m.in. w sferze zabezpieczenia społecznego. Dział zabezpieczenie społeczne obejmuje sprawy ubezpieczeń społecznych i zaopatrzenia społecznego, funduszy emerytalnych, pomocy społecznej i świadczeń dla osób i gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, przeciwdziałania patologiom, rządowych programów w zakresie pomocy społecznej, w szczególności dla osób i gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej społecznej, a także dla grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, świadczeń socjalnych, zatrudnienia, rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych, kombatantów i osób represjonowanych oraz koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, z wyjątkiem rzeczowych świadczeń leczniczych, działalności pożytku publicznego, w tym nadzoru nad prowadzeniem tej działalności przez organizacje pożytku publicznego, z wyłączeniem nadzoru nad działalnością w zakresie ratownictwa i ochrony ludności, i podlega ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego. Ubezpieczenia społeczne rolników znajdują się w dziale rozwój wsi. Dział ten podlega ministrowi właściwemu do spraw rozwoju wsi, który w zakresie ubezpieczenia społecznego rolników współdziała z ministrem właściwym do spraw zabezpieczenia społecznego. Problemy zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu mieszczą się w dziale praca, kierowanym przez ministra właściwego do spraw pracy. Dział zdrowie obejmuje m.in. sprawy opieki medycznej i zdrowia publicznego, w tym organizacji opieki zdrowotnej, nadzoru nad produktami leczniczymi i wyrobami medycznymi, lecznictwa uzdrowiskowego oraz koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w zakresie rzeczowych świadczeń leczniczych. Dział ten podlega ministrowi właściwemu do spraw zdrowia. Sprawy ochrony i wspierania rodziny z dziećmi na utrzymaniu, w szczególności rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, obejmuje dział rodzina. Dział ten podlega ministrowi właściwemu do spraw rodziny. 11

2. Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego 2.1. Ustawodawstwo krajowe Na system zabezpieczenia społecznego w Polsce składają się: system ubezpieczenia i zaopatrzenia społecznego, system ubezpieczenia zdrowotnego, świadczenia z tytułu bezrobocia oraz świadczenia rodzinne. Zadania z zakresu zabezpieczenia społecznego realizują liczne podmioty, do których należą m.in.: Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) świadczenia pieniężne oraz rzeczowe w postaci świadczeń realizowanych w ramach prewencji rentowej z ubezpieczenia społecznego, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS) świadczenia na wypadek bezrobocia, świadczenia rodzinne i świadczenia socjalne (z pomocy społecznej), Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) świadczenia rzeczowe z ubezpieczenia zdrowotnego, otwarte fundusze emerytalne (OFE) gromadzą i inwestują środki na sfi nansowanie części nowej emerytury w ramach II fi laru, pracownicze programy emerytalne (PPE) gromadzą i inwestują środki na sfi nansowanie uzupełniającej (dobrowolnej) części nowej emerytury w ramach III fi laru. Ubezpieczenia społeczne w Polsce Obowiązek ubezpieczenia na wypadek określonych ryzyk socjalnych oraz gwarancje świadczeń w przypadku zaistnienia danego ryzyka zapisane są w wielu aktach prawnych, poczynając od aktu prawnego najwyższego rzędu, czyli Konstytucji RP. Szczegółowe regulacje dotyczące poszczególnych obszarów zabezpieczenia społecznego określają odrębne ustawy, z których najważniejsze to: ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 1442 z późn. zm.), ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 1440 z późn. zm.), 12 Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego

ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz.U. nr 228, poz. 1507 z późn. zm.), ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. z 2013 r. poz. 989 z późn. zm.), ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. nr 237, poz. 1656 z późn. zm.), ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2014 r. poz. 159), ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. z 2009 r. nr 167, poz. 1322 z późn. zm.), ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2013 r. poz. 1456 z późn. zm.), ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. z 2013 r. poz. 982 z późn. zm.), ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (Dz.U. z 2013 r. poz. 170), ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2013 r. poz. 1403 z późn. zm.). Świadczenia lecznicze udzielane są na podstawie: ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2008 r. nr 164, poz. 1027 z późn. zm.). Świadczenia na wypadek bezrobocia przysługują na mocy: ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2013 r., poz. 674 z późn. zm.). Świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników przysługują na mocy: ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2013 r. poz. 1403, z późn. zm.). Świadczenia z pomocy społecznej udzielane są na podstawie: ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2013 r. poz. 182 z późn. zm.). Świadczenia rodzinne udzielane są na podstawie: ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2013 r., poz. 1456 z późn. zm.), ustawy z dnia 4 kwietnia 2014 r. o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów (Dz.U. z 2014 r. poz. 567). Świadczenia z funduszu alimentacyjnego udzielane są na podstawie: ustawy z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz.U. z 2012 r. poz. 1228 z późn. zm.). 13

Rehabilitacja zawodowa i społeczna oraz zatrudnianie osób niepełnosprawnych odbywa się na podstawie: ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2011 r. nr 127, poz. 721 z późn. zm.). 2.2. Międzynarodowe ramy prawne wiążące Polskę Artykuł 87 ust. 1 Konstytucji RP wymienia jako źródło powszechnie obowiązującego prawa m.in. ratyfi kowane umowy międzynarodowe. Umowy takie stanowią więc część krajowego porządku prawnego i mają pierwszeństwo stosowania w przypadku ewentualnej kolizji z ustawami krajowymi, jeżeli zostały ratyfi kowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie (art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji RP). Od 1 maja 2004 r., czyli z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, normą prawa krajowego stały się unijne akty prawne, a przede wszystkim traktaty, rozporządzenia i dyrektywy. Zgodnie z art. 91 ust. 3 Konstytucji RP mają one pierwszeństwo stosowania, jeśliby się okazało, że polskie przepisy regulują daną kwestię odmiennie niż przepisy unijne. Przepisy zawarte w traktatach i rozporządzeniach stają się automatycznie częścią porządku prawnego państw członkowskich. Rozporządzenia obowiązują wprost, bez konieczności ich ratyfi kacji, natomiast dyrektywy powinny być wprowadzane do krajowego porządku prawnego co do zasady w okresie od roku do 3 lat. Ubezpieczenia społeczne w Polsce Podstawowymi aktami prawnymi Unii Europejskiej w sferze zabezpieczenia społecznego są traktaty Wspólnoty Europejskiej oraz wydane na ich podstawie: rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego umożliwiające korzystanie ze świadczeń przysługujących w ramach systemu zabezpieczenia społecznego podczas przemieszczania się obywateli państw członkowskich UE w ramach jej granic, rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1231/2010 z dnia 24 listopada 2010 r. rozszerzające rozporządzenie (WE) nr 883/2004 i rozporządzenie (WE) nr 987/2009 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi rozporządzeniami tylko z powodu swojego obywatelstwa, 14 Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego

dyrektywa Rady (EWG) nr 7/79 z dnia 19 grudnia 1978 r. w sprawie stopniowego realizowania zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie zabezpieczenia społecznego, dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 24/2011 z dnia 9 marca 2011 r. w sprawie stosowania praw pacjentów w transgranicznej opiece zdrowotnej; dyrektywa ta zaczęła obowiązywać od 25 października 2013 r. Ponadto nadal pozostają w mocy następujące przepisy: rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, dla celów realizacji: rozporządzenia Rady (WE) nr 859/2003 z dnia 14 maja 2003 r. rozszerzającego przepisy rozporządzeń nr 1408/71 i nr 574/72 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi przepisami wyłącznie ze względu na ich obywatelstwo postanowienia tego rozporządzenia mają zastosowanie wyłącznie do obywateli państw trzecich zamieszkałych legalnie na terytorium Wielkiej Brytanii lub do obywateli państw trzecich, którzy posiadają okresy ubezpieczenia przebyte w Wielkiej Brytanii i zamieszkują na terenie innego państwa członkowskiego. Rozporządzenia Unii Europejskiej z zakresu koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego zastąpiły z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym, które dotychczas łączyły Polskę z państwami członkowskimi. Obecnie obowiązują następujące bilateralne umowy o zabezpieczeniu społecznym z państwami spoza Unii Europejskiej: umowa z 16 stycznia 1958 r. między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii o ubezpieczeniu społecznym obowiązuje w odniesieniu do: Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry oraz Serbii, polsko-macedońska umowa o zabezpieczeniu społecznym, która w stosunkach pomiędzy tymi państwami zastąpiła umowę zawartą między Rządem Polskiej Republiki Ludowej a Rządem Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii w 1958 r. (obowiązuje od 1 lipca 2007 r.), umowa o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Stanami Zjednoczonymi Ameryki, podpisana w Warszawie 15

Ubezpieczenia społeczne w Polsce 2 kwietnia 2008 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tej umowy, podpisane w tym samym dniu (obowiązuje od 1 marca 2009 r.), umowa o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Kanadą, podpisana w Warszawie 2 kwietnia 2008 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tej umowy, podpisane w tym samym dniu (obowiązuje od 1 października 2009 r.), umowa o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Korei [Korea Południowa], podpisana w Warszawie 25 lutego 2009 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tej umowy, podpisane w tym samym dniu (obowiązuje od 1 marca 2010 r.), umowa o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Australią, podpisana w Warszawie 7 października 2009 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tej umowy, podpisane w tym samym dniu (obowiązuje od 1 października 2010 r.), umowa o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą, podpisana w Warszawie 18 maja 2012 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tej umowy, podpisane w tym samym dniu (obowiązuje od 1 stycznia 2014 r.), umowa o ubezpieczeniu społecznym pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Mołdawii, podpisana 9 września 2013 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tej umowy, podpisane w tym samym dniu (wejdzie w życie po przeprowadzeniu procesu ratyfi kacji), mimo obowiązywania od 1 maja 2004 r. w polsko-austriackich oraz w polsko-niemieckich stosunkach przepisów wspólnotowych z zakresu zabezpieczenia społecznego nadal obowiązują pewne szczególne, korzystne dla polskich obywateli regulacje wynikające z obowiązujących do 30 kwietnia 2004 r. między Polską a Austrią oraz Polską a Niemcami umów dwustronnych o zabezpieczeniu społecznym: art. 33 ust. 3 umowy z dnia 7 września 1998 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Austrii o zabezpieczeniu społecznym (zaliczanie okresów ubezpieczenia ukończonych przed 27 listopada 1961 r.); stosowanie tego postanowienia ogranicza się do osób objętych tą umową, umowa z dnia 9 października 1975 r. między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym zgodnie z warunkami i zakresem określonymi w art. 27 ust. 2 4 umowy z dnia 8 grudnia 1990 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym (zachowanie na podstawie umowy z 1975 r. statusu prawnego osób, które mieszkały w Niemczech lub w Polsce przed 1 stycznia 1991 r. i które nadal tam mieszkają), art. 27 ust. 5 i art. 28 ust. 2 umowy z dnia 8 grudnia 1990 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu 16 Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego

społecznym (zachowanie uprawnień do emerytur lub rent wypłacanych na podstawie umowy z 1957 r. zawartej z byłą Niemiecką Republiką Demokratyczną; zaliczanie okresów ubezpieczenia ukończonych przez polskich pracowników na podstawie umowy z 1988 r. zawartej z byłą Niemiecką Republiką Demokratyczną). Polska jest ponadto związana międzynarodowymi konwencjami i zaleceniami Międzynarodowej Organizacji Pracy oraz postanowieniami Europejskiej Karty Społecznej Rady Europy. Dnia 6 września 2012 r. Polska ratyfi kowała Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Konwencja ta weszła w życie 25 października 2012 r. 17

3. Zakład Ubezpieczeń Społecznych informacje ogólne Zakład Ubezpieczeń Społecznych powstał w 1934 r. na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. o zmianie ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym. Zgodnie z rozporządzeniem połączono 5 instytucji ubezpieczeniowych (Izbę Ubezpieczeń Społecznych, Zakład Ubezpieczenia na Wypadek Choroby, Zakład Ubezpieczenia od Wypadków, Zakład Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych, Zakład Ubezpieczenia Emerytalnego Robotników). Reforma z 1999 r. postawiła przed Zakładem Ubezpieczeń Społecznych najpoważniejsze w jego historii wyzwanie, nakładając nań kilkakrotnie większe zadania w porównaniu do realizowanych wcześniej. Strukturalny charakter reform systemu ubezpieczenia społecznego oraz systemu ochrony zdrowia, jakie nastąpiły z dniem 1 stycznia 1999 r., wzmocniły pozycję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jako głównego ogniwa polskiej administracji systemu zabezpieczenia społecznego. Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest państwową jednostką organizacyjną z siedzibą w Warszawie i posiada osobowość prawną. Jego zadania są określone w ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Zakład spełnia również liczne funkcje powierzone mu na mocy innych ustaw. 3.1. Zadania ZUS Ubezpieczenia społeczne w Polsce Zakład Ubezpieczeń Społecznych: ustala uprawnienia i wypłaca każdego miesiąca emerytury i renty; na koniec 2013 r. wypłacał powyższe świadczenia dla około 7,3 mln osób, od 2009 r. wypłaca emerytury ze środków gromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych, a od 2014 r. pełni funkcję zakładu emerytalnego; na koniec 2013 r. wypłacał wymienione świadczenia dla około 3,2 tys. osób, ustala uprawnienia i wypłaca zasiłki chorobowe, zasiłki macierzyńskie, zasiłki opiekuńcze, zasiłki wyrównawcze, świadczenia rehabilitacyjne, zasiłki pogrzebowe, przeprowadza badania lekarskie i wydaje orzeczenia dla potrzeb ustalenia uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych, innych świadczeń 18 Zakład Ubezpieczeń Społecznych informacje ogólne

wypłacanych przez ZUS oraz dla celów pozaubezpieczeniowych; w 2013 r. ZUS wydał około 900,0 tys. takich orzeczeń, kontroluje prawidłowość orzekania o czasowej niezdolności do pracy; w 2013 r. wydanych zostało 574,0 tys. orzeczeń w tych sprawach, nadaje lekarzom upoważnienia do wystawiania zaświadczeń lekarskich o czasowej niezdolności do pracy, a w przypadku stwierdzenia rażących uchybień przy orzekaniu o czasowej niezdolności do pracy cofa powyższe upoważnienia; na koniec 2013 r. do wystawiania zaświadczeń lekarskich było uprawnionych 141,6 tys. lekarzy, realizuje zadania z zakresu prewencji rentowej, w tym rehabilitacji leczniczej, oraz prewencji wypadkowej; w 2013 r. rehabilitacji leczniczej poddano 73 425 osób, ustala obowiązek ubezpieczeń społecznych, wymierza i pobiera składki na te ubezpieczenia; w 2013 r. kwota składek zebranych na powyższe ubezpieczenia wyniosła 122,9 mld zł, z części składki na ubezpieczenie emerytalne pobiera składkę na II (kapitałowy) fi lar ubezpieczenia emerytalnego i przekazuje ją do otwartych funduszy emerytalnych (OFE); w 2013 r. ZUS przekazał do OFE składki w kwocie 10,2 mld zł, pobiera i rozlicza składkę na ubezpieczenie zdrowotne i przekazuje ją do Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ); w 2013 r. ZUS przekazał do NFZ składki z tego tytułu w kwocie 59,4 mld zł, pobiera składkę na Fundusz Pracy; za 2013 rok ZUS przekazał z tego tytułu do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej kwotę 8,9 mld zł, pobiera składkę na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych; za 2013 rok kwota przekazanych z tego tytułu składek wyniosła 365,4 mln zł, pobiera i rozlicza składkę na Fundusz Emerytur Pomostowych (FEP); w 2013 r. kwota składek przekazanych z tego tytułu do FEP wyniosła 20,1 mln zł, prowadzi rozliczenia na kontach płatników składek i ewidencjonuje składki na indywidualnych kontach ubezpieczonych, kontroluje płatników składek w zakresie wywiązywania się przez nich z obowiązku opłaty składek i poprawności realizacji zadań ustawowo powierzonych płatnikom (np. wypłata różnego rodzaju zasiłków) oraz prowadzi przymusowe dochodzenie należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne, prowadzi indywidualne konta ubezpieczonych i subkonta w ramach kont ubezpieczonych oraz Centralny Rejestr Ubezpieczonych, prowadzi Centralny Rejestr Członków Otwartych Funduszy Emerytalnych, prowadzi system ewidencji płatników składek oraz Centralny Rejestr Płatników Składek, zarządza Funduszem Rezerwy Demografi cznej, 19

w imieniu emerytów i rencistów odprowadza do urzędów skarbowych należny podatek dochodowy od osób fi zycznych (w 2012 r. na kwotę 12,2 mld zł) oraz odprowadza do Narodowego Funduszu Zdrowia należną od emerytów i rencistów składkę na ubezpieczenie zdrowotne (w 2013 r. na kwotę 14,5 mld zł), przyznaje oraz wypłaca renty socjalne; w 2013 r. ZUS wypłacił świadczenia dla 265,1 tys. osób w kwocie 2 199,6 mln zł, przyznaje oraz wypłaca świadczenia przedemerytalne; w 2013 r. ZUS wypłacił świadczenia dla 139,0 tys. osób w kwocie 1 702,3 mln zł, współpracuje z organami administracji rządowej, z zagranicznymi instytucjami ubezpieczeniowymi oraz organizacjami międzynarodowymi, pełni funkcję instytucji właściwej i instytucji łącznikowej przy realizacji międzynarodowych umów i porozumień w dziedzinie ubezpieczeń społecznych oraz zajmuje się obsługą świadczeń realizowanych na podstawie tych umów i porozumień, pełni funkcję instytucji właściwej i instytucji łącznikowej w zakresie wspólnotowej koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w obszarze realizowanym przez ZUS. Zakres zadań realizowanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych czyni zeń jedną z największych instytucji publicznych w Polsce. ZUS łączy funkcje instytucji fi nansowej (pobór składek, wypłata świadczeń, pobór podatków w imieniu emerytów i rencistów) z funkcjami instytucji mającej przynieść swym klientom świadczeniobiorcom i płatnikom składek poczucie bezpieczeństwa związane z wiarygodnym wypełnianiem powierzonych misji społecznych. 3.2. Struktury ZUS Ubezpieczenia społeczne w Polsce Działalnością Zakładu Ubezpieczeń Społecznych kieruje Prezes, który stoi na czele Zarządu składającego się z 2 4 członków. Prezes ZUS powoływany jest przez Prezesa Rady Ministrów, na wniosek ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego, spośród osób wyłonionych w drodze otwartego i konkurencyjnego naboru. Prezes Rady Ministrów odwołuje Prezesa ZUS na wniosek ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego. Członków Zarządu powołuje i odwołuje Rada Nadzorcza ZUS na wniosek Prezesa ZUS. Rada Nadzorcza jest organem opiniodawczo-decyzyjnym. Powoływana jest przez Prezesa Rady Ministrów na 5-letnią kadencję z klucza trójstronnego, tzn. członkami Rady Nadzorczej zostają osoby delegowane przez partnerów dialogu społecznego działających w Trójstronnej Komisji do spraw Społeczno-Gospodarczych przedstawiciele związków 20 Zakład Ubezpieczeń Społecznych informacje ogólne

zawodowych, organizacji pracodawców oraz rządu 1. Dodatkowo w skład Rady wchodzi przedstawiciel organizacji emerytów i rencistów. Oznacza to, że liczba członków Rady jest uzależniona od liczby funkcjonujących w danym czasie reprezentatywnych (ogólnokrajowych) organizacji pracodawców i pracowników. Obecnie Rada liczy 12 członków. Zadania ZUS realizują: Centrala, 43 oddziały, 212 inspektoratów, 70 biur terenowych. 3.3. Rodzaje ubezpieczeń społecznych i zasady podlegania tym ubezpieczeniom w ZUS Polski system ubezpieczeń społecznych obejmuje: ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenia rentowe, ubezpieczenie chorobowe, ubezpieczenie wypadkowe. Ubezpieczonym jest osoba fi zyczna, która podlega chociaż jednemu z ubezpieczeń społecznych. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadziła ubezpieczenia obowiązkowe, dobrowolne, a także możliwość kontynuowania ubezpieczeń. Obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają m.in.: pracownicy, oprócz prokuratorów, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, zleceniobiorcy, osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, duchowni, posłowie i senatorowie pobierający uposażenie, osoby pobierające zasiłek dla bezrobotnych, osoby przebywające na urlopach wychowawczych lub pobierające zasiłek macierzyński. 1 Czterej członkowie Rady Nadzorczej (w tym przewodniczący) powoływani są na wniosek ministra właściwego ds. zabezpieczenia społecznego (art. 75 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczenia społecznych). 21

Osoby objęte obowiązkowymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi mogą, po ustaniu tych ubezpieczeń, kontynuować je dobrowolnie. Kontynuacja ubezpieczeń możliwa jest w przypadku, gdy osoba nie ma innych tytułów do ubezpieczeń społecznych. W 2013 r. ubezpieczonych było 14,5 mln osób. Liczba osób ubezpieczonych w latach 1999 2013 (w mln) 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 10 11 12 13 14 15 16 Ubezpieczenia społeczne w Polsce Obowiązkowo ubezpieczeniu chorobowemu podlegają osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, które są: pracownikami, oprócz prokuratorów, członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych, osobami odbywającymi służbę zastępczą. Dobrowolnie (na swój wniosek) do ubezpieczenia chorobowego mogą przystąpić osoby, które są objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, m.in.: prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, wykonujące pracę na podstawie umowy zlecenia, umowy agencyjnej. Obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają osoby objęte ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, np. pracownicy, zleceniobiorcy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące. 22 Zakład Ubezpieczeń Społecznych informacje ogólne

3.4. Rodzaje świadczeń realizowanych przez ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako podstawowy wykonawca przepisów o ubezpieczeniach społecznych ustala uprawnienia i wypłaca świadczenia ubezpieczeniowe oraz inne świadczenia zlecone mu do realizacji na mocy odrębnych przepisów. W różnych sytuacjach życiowych mogą przysługiwać następujące świadczenia: z tytułu choroby i macierzyństwa zasiłek chorobowy, zasiłek macierzyński, zasiłek opiekuńczy, zasiłek wyrównawczy, świadczenie rehabilitacyjne; z tytułu długotrwałej niezdolności do pracy renta z tytułu niezdolności do pracy, renta szkoleniowa; z tytułu starości emerytura, dodatek pielęgnacyjny do emerytury i renty; z tytułu śmierci żywiciela renta rodzinna, dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej; z tytułu wypadku przy pracy i choroby zawodowej jednorazowe odszkodowanie, świadczenie z tytułu choroby, długotrwałej niezdolności do pracy i śmierci żywiciela, świadczenie zdrowotne z zakresu stomatologii i szczepień ochronnych, zwrot kosztów poniesionych na zakup przedmiotów ortopedycznych, pokrycie kosztów badań niezbędnych do ustalenia zawartości alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych w organizmie; inne zasiłek pogrzebowy, renta socjalna, świadczenie przedemerytalne, rehabilitacja lecznicza w ramach prewencji rentowej ZUS. 23

4. Finanse ubezpieczeń społecznych Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest dysponentem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Funduszu Emerytur Pomostowych. Dysponuje również środkami fi nansowymi Funduszu Rezerwy Demografi cznej. Odrębnie fi nansowane są świadczenia rodzinne, zdrowotne, świadczenia na wypadek bezrobocia oraz świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników. 4.1. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS) jest państwowym funduszem celowym. Został utworzony 1 stycznia 1999 r. na mocy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Dysponentem Funduszu jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Ubezpieczenia społeczne w Polsce Na przychody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych składają się m.in.: składki na ubezpieczenia społeczne niepodlegające przekazaniu na rzecz otwartych funduszy emerytalnych, środki rekompensujące kwoty składek przekazanych na rzecz otwartych funduszy emerytalnych, wpłaty z budżetu państwa oraz z innych instytucji, przekazane na świadczenia, których wypłatę zlecono ZUS, z wyjątkiem świadczeń fi nansowanych z odrębnych rozdziałów budżetowych oraz wpłat z instytucji zagranicznych, środki z oprocentowania rachunku bankowego FUS, dotacje z budżetu państwa, środki z Funduszu Rezerwy Demografi cznej, a od 1 listopada 2014 r.: wpłaty z otwartych funduszy emerytalnych w związku z ukończeniem przez ubezpieczonego wieku niższego o 10 lat od wieku emerytalnego. W granicach określonych w ustawie budżetowej FUS może otrzymywać z budżetu państwa dotacje i nieoprocentowane pożyczki. Dotacje i pożyczki mogą być przeznaczone wyłącznie na uzupełnienie środków na wypłaty świadczeń gwarantowanych przez państwo, jeżeli przychody przekazywane na rachunek bankowy FUS oraz środki zgromadzone na funduszu rezerwowym nie zapewniają pełnej i terminowej wypłaty świadczeń fi nansowanych z FUS. Za zgodą ministra właściwego do spraw fi nansów publicznych FUS może zaciągać kredyty. 24 Finanse ubezpieczeń społecznych

W ramach FUS wyodrębnia się 4 fundusze: emerytalny, z którego fi nansowane są: emerytury na podstawie składek zewidencjonowanych na głównym koncie w ZUS, emerytury kapitałowe na podstawie składek zewidencjonowanych na subkoncie w ZUS, rentowy, z którego fi nansowane są: renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowe, renty rodzinne, dodatki do rent rodzinnych dla sierot zupełnych, dodatki pielęgnacyjne, emerytury przyznane z urzędu zamiast rent z tytułu niezdolności do pracy, zasiłki pogrzebowe, prewencja rentowa, świadczenia zlecone ZUS do wypłaty podlegające fi nansowaniu z budżetu państwa, chorobowy, z którego fi nansowane są zasiłki chorobowe, macierzyńskie, opiekuńcze, wyrównawcze, świadczenia rehabilitacyjne, wypadkowy, z którego fi nansowane są renty wypadkowe i dodatki do rent, jednorazowe odszkodowania, zasiłki chorobowe z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową. 4.1.1. Składki Stopy procentowe składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe są jednakowe dla wszystkich ubezpieczonych. Zasady fi nansowania składek są zróżnicowane w zależności od tytułu do ubezpieczeń. Składki na ubezpieczenie emerytalne (19,52%) fi nansuje ubezpieczony i płatnik składek z własnych środków w równych częściach po 9,76% podstawy wymiaru. Jeżeli ubezpieczony jest członkiem otwartego funduszu emerytalnego i złożył w okresie od 1 kwietnia do 31 lipca 2014 r. oświadczenie o przekazywaniu składek do OFE, część składki na jego ubezpieczenie emerytalne odprowadzana jest przez ZUS do wybranego przez ubezpieczonego otwartego funduszu emerytalnego. Natomiast jeśli ubezpieczony nie złożył takiego oświadczenia, to od 1 lipca 2014 r. składka w wysokości 7,3% będzie ewidencjonowana w całości na subkoncie w ZUS. Składki na ubezpieczenie emerytalne podlegają waloryzacji, która polega na pomnożeniu zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego składek na ubezpieczenie emerytalne przez wskaźnik waloryzacji. Waloryzacji podlega kwota składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego na dzień 31 stycznia roku, za który jest przeprowadzana waloryzacja, powiększona o kwoty z tytułu przeprowadzonych waloryzacji. Waloryzację składek przeprowadza się co roku, od dnia 1 czerwca. 25

Składki na ubezpieczenia rentowe (8,0%) fi nansuje ubezpieczony z własnych środków w wysokości 1,5% podstawy wymiaru, a płatnik składek w wysokości 6,5% podstawy wymiaru. Składki na ubezpieczenie chorobowe (2,45%) w całości fi nansuje sam ubezpieczony. Składki na ubezpieczenie wypadkowe są fi nansowane w całości ze środków płatnika składek. Składki na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych fi nansuje w całości płatnik składek. Składki na ubezpieczenie zdrowotne w całości fi nansuje ubezpieczony. Przeciętna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne w grudniu 2013 r. dla pracowników wyniosła 2969,22 zł. Wymiar składek na ubezpieczenia społeczne, na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, na Fundusz Pracy i na ubezpieczenie zdrowotne w 2014 r. Składki ogółem Płatnik Ubezpieczony Ubezpieczenie emerytalne 19,52% 9,76% 9,76% Ubezpieczenie rentowe 8,00% 6,50% 1,50% Ubezpieczenie chorobowe 2,45% 2,45% Ubezpieczenie wypadkowe 0,67 3,86% a 1,93% b 0,67 3,86% Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych 0,10% 0,10% Fundusz Pracy 2,45% 2,45% Fundusz Emerytur Pomostowych 1,50 % c 1,50% Ubezpieczenie zdrowotne 9,0 % d 9,0% a Składka dla grup działalności, zróżnicowana, obowiązująca od 1 kwietnia 2012 r. W przypadku Ubezpieczenia społeczne w Polsce płatników, którym wysokość stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe ustala ZUS, stopa określona dla ich grupy działalności jest dodatkowo przemnażana przez wskaźnik korygujący w wysokości od 0,5 do 1,5. b Składka dla płatników zgłaszających do ubezpieczenia wypadkowego miesięcznie przeciętnie nie więcej niż 9 ubezpieczonych oraz dla płatników niepodlegających wpisowi do rejestru REGON składka obowiązująca od 1 kwietnia 2012 r. c Składka jest opłacana za pracownika urodzonego po 31 grudnia 1948 r., który wykonuje prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. d Składka jest potrącana z kwoty należnego podatku od dochodów osobistych (7,75%) i z dochodów po opodatkowaniu (1,25%). 26 Finanse ubezpieczeń społecznych

Podział składki emerytalnej (19,52%) pomiędzy FUS a OFE Okres ubezpieczenia FUS FUS-subkonto OFE od 1 stycznia do 31 grudnia 2013 r. 12,22% 4,50% 2,80% od 1 do 31 stycznia 2014 r. 12,22% 4,20% 3,10% od 1 lutego 2014 r. 12,22% 12,22% 4,38% 7,30% 2,92% 4.1.2. Konta ubezpieczonych Zakład Ubezpieczeń Społecznych prowadzi konta wszystkich osób zgłoszonych do ubezpieczeń społecznych. Zakładane są one na podstawie pierwszego dokumentu zgłoszeniowego za danego ubezpieczonego, przekazanego przez płatnika składek. Od 2011 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych w ramach konta ubezpieczonego dodatkowo prowadzi subkonto, na którym ewidencjonuje się składki na ubezpieczenie emerytalne pochodzące z części zmniejszonej składki do OFE. Subkonto prowadzone jest dla ubezpieczonego, który jest członkiem OFE lub który nie jest członkiem OFE, ale ma prawo przystąpienia do OFE. Na koncie ubezpieczonego ewidencjonuje się m.in. następujące informacje: dane identyfi kacyjne ubezpieczonego, tj. imię i nazwisko, data urodzenia, PESEL, dane ewidencyjne, tj. drugie imię, nazwisko rodowe, obywatelstwo, dane adresowe, tj. adres zamieszkania, adres do korespondencji, o wysokości należnych i wpłaconych składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe, wypadkowe i zdrowotne oraz o wysokości należnej i odprowadzonej składki do otwartego funduszu emerytalnego, o zwaloryzowanej wysokości składek na ubezpieczenie emerytalne, z wyłączeniem składek zapisanych na subkoncie oraz przekazanych do otwartych funduszy emerytalnych, o kapitale początkowym oraz zwaloryzowanym kapitale początkowym, o członkostwie w otwartym funduszu emerytalnym, o członkostwie w Narodowym Funduszu Zdrowia, o faktach pozaubezpieczeniowych mających wpływ na prawo do świadczeń z ubezpieczeń społecznych i na ich wysokość, 27

niezbędne do przyznania i wypłaty świadczeń z ubezpieczeń społecznych, a także świadczeń fi nansowanych z budżetu państwa oraz o dokonanych wypłatach, o okresach pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, przekazanych w zgłoszeniu danych o pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, o których mowa w ustawie z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, o małżeńskich stosunkach majątkowych oraz o osobach fi zycznych, na których rzecz mają w razie śmierci zostać wypłacone środki zewidencjonowane na subkoncie osób niebędących członkami OFE 2, o kwocie środków zewidencjonowanych na subkoncie na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc ustalenia prawa do emerytury, o osobach uposażonych przez emeryta do wypłaty gwarantowanej, jeżeli śmierć emeryta nastąpiła w okresie 3 lat od miesiąca, od którego po raz pierwszy wypłacono emeryturę, o oświadczeniu o przekazywaniu do otwartego funduszu emerytalnego składki na ubezpieczenie emerytalne. Na subkoncie ewidencjonuje się m.in. informacje: o wysokości należnych i wpłaconych składek na ubezpieczenie emerytalne, o zwaloryzowanej wysokości wpłaconych składek na ubezpieczenie emerytalne, o wartości środków odpowiadających wartości 51,5% umorzonych i przekazanych przez OFE dnia 3 lutego 2014 r. jednostek rozrachunkowych zapisanych na rachunku każdego członka OFE, o kwocie środków odpowiadających wartości umorzonych i przekazanych przez OFE jednostek rozrachunkowych zgromadzonych na rachunku członka OFE w związku z ukończeniem przez ubezpieczonego wieku niższego o 10 lat od wieku emerytalnego. Ubezpieczenia społeczne w Polsce Od 1 listopada 2014 r. środki zgromadzone na koncie członka OFE na 10 lat przed osiągnięciem przez niego ustawowego wieku emerytalnego będą stopniowo przekazywane każdego miesiąca do ZUS i zapisywane na subkoncie. Wprowadzenie suwaka bezpieczeństwa ma chronić przed tzw. ryzykiem złej daty, czyli silnym załamaniem kursów rynkowych w roku przejścia na emeryturę, co przełożyłoby się na obniżenie kapitału emerytalnego, a w konsekwencji na niższe świadczenie emerytalne. W chwili przejścia na emeryturę wszystkie środki znajdą się w ZUS, który będzie wypłacał 2 W razie śmierci ubezpieczonego, którego środki są zewidencjonowane na subkoncie, ich wypłata następuje zgodnie z dyspozycją ubezpieczonego złożoną w OFE. 28 Finanse ubezpieczeń społecznych

dożywotnią emeryturę. Od miesiąca, w którym uruchomiony zostanie suwak bezpieczeństwa, nie będą już odprowadzane składki do OFE. W terminie do 31 sierpnia każdego roku ZUS zobowiązany jest przesłać ubezpieczonemu urodzonemu po 31 grudnia 1948 r. Informację o stanie konta ubezpieczonego w ZUS według stanu na dzień 31 grudnia poprzedniego roku. W Informacji ZUS podaje wysokość: zwaloryzowanego kapitału początkowego, o ile został on obliczony ubezpieczonemu, zwaloryzowanych składek na ubezpieczenie emerytalne, z wyłączeniem składek na otwarte fundusze emerytalne i subkonto, składek na ubezpieczenie emerytalne w wysokości nominalnej (czyli bez waloryzacji) w podziale na miesiące, z wyłączeniem składek na OFE i subkonto, składek zewidencjonowanych na subkoncie: należnych (czyli te, które wynikają z dokumentów rozliczeniowych przekazanych do ZUS przez płatników składek) i wpłaconych, zwaloryzowanych składek i odsetek za zwłokę ogółem zewidencjonowanych na subkoncie, składek na OFE: należnych (czyli wynikających z dokumentów rozliczeniowych przekazanych do ZUS przez płatników składek) i odprowadzonych (czyli faktycznie przekazanych do OFE), hipotetycznej emerytury ubezpieczonemu, który na dzień 31 grudnia poprzedniego roku ma ukończone co najmniej 35 lat; podawana jest w 2 wariantach: pierwszym według stanu konta na 31 grudnia roku, którego dotyczy Informacja, drugim dodatkowo z uwzględnieniem hipotetycznej kwoty składek. Ubezpieczonemu, któremu do osiągnięcia wieku emerytalnego brakuje nie więcej niż 5 lat, dodatkowo podawane są wysokości hipotetycznej emerytury, jaką otrzymałby, gdyby przeszedł na emeryturę za rok, 2, 3, 4 lata lub 5 lat. Ubezpieczony, który przekroczył wiek emerytalny i nie wystąpił o ustalenie emerytury, dostaje informację o wysokości hipotetycznej emerytury, jaką uzyskałby w swoim obecnym wieku. Dodatkowo podane są wysokości hipotetycznej emerytury, jaką otrzymywałby, gdyby przeszedł na emeryturę za rok, 2, 3, 4 lata lub 5 lat. Celem przekazywania ubezpieczonym Informacji jest: powiadomienie ubezpieczonych o stanie ich kont w ZUS, umożliwienie ubezpieczonym monitorowania stanu swojego konta, tj. sprawdzenia prawidłowości zapisów na kontach i w razie stwierdzenia nieprawidłowości podjęcia interwencji w sprawie skorygowania błędnych 29

danych, odpowiednio: u płatnika składek, w ZUS, w OFE lub w instytucji obsługującej wpłaty. Ubezpieczony może również sprawdzić powyższe informacje za pomocą Platformy Usług Elektronicznych (PUE), która udostępnia online dane zapisane na kontach ubezpieczonych w ZUS. 4.1.3. Dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych W 2013 r. dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wyniosły 173 529,2 mln zł. Dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w latach 2012 2013 (w mln zł) 2012 2013 Dochody ogółem 171 992,9 100,0% 173 529,2 100,0% wpływ składek i należności pochodnych 121 108,5 70,4% 122 942,0 70,8% dotacja budżetowa ogółem 39 520,8 23,0% 37 113,9 21,4% refundacja z tytułu przekazanych składek do OFE 8 180,9 4,8% 10 728,5 6,2% środki z Funduszu Rezerwy Demografi cznej 2 887,0 1,6% 2 500,0 1,5% pozostałe dochody 295,7 0,2% 244,8 0,1% Ubezpieczenia społeczne w Polsce Składki są podstawową pozycją dochodów FUS. W 2013 r. stanowiły one 70,8% wszystkich dochodów Funduszu i wyniosły ogółem 122 942,0 mln zł. Dotacja z budżetu państwa jest drugim co do wielkości źródłem dochodu FUS. W 2013 r. wyniosła 37 113,9 mln zł i stanowiła 21,4% dochodów Funduszu. Wpływy z tytułu refundacji przekazanych składek do OFE w 2013 r. wyniosły 10 728,5 mln zł, tj. 6,2 % dochodów Funduszu. Wpływy środków z Funduszu Rezerwy Demografi cznej wyniosły 2 500,0 mln zł, tj. 1,5% dochodów Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Przekazanie pieniędzy z FRD do FUS odbyło się na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wykorzystania w 2013 r. środków Funduszu Rezerwy Demografi cznej na uzupełnienie niedoboru funduszu emerytalnego 30 Finanse ubezpieczeń społecznych

wynikającego z przyczyn demografi cznych, przedłożonego przez ministra pracy i polityki społecznej. Pozostałe dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wyniosły 244,8 mln zł, tj. 0,1% dochodów Funduszu. 4.1.4. Wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych Wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych składają się z wielu składników, takich jak: świadczenia pieniężne, prewencja rentowa, prewencja wypadkowa, odpis na działalność Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz pozostałe wydatki. Wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w latach 2012 2013 według rodzajów (w mln zł) 2012 2013 Wydatki ogółem, w tym: 174 866,5 100,0% 183 785,8 100,0% świadczenia pieniężne, w tym: 170 913,4 97,7% 180 171,6 98,0% emerytury i renty 156 209,0 89,3% 163 892,8 89,2% zasiłki chorobowe 7 823,7 4,5% 8 499,2 4,6% zasiłki opiekuńcze 559,0 0,3% 635,3 0,3% zasiłki macierzyńskie 3 650,0 2,1% 4 308,5 2,3% zasiłki wyrównawcze 0,5 0,0% 0,4 0,0% świadczenia rehabilitacyjne 1 112,2 0,6% 1 234,3 0,7% jednorazowe odszkodowania powypadkowe 328,3 0,2% 313,1 0,2% zasiłki pogrzebowe 1 230,7 0,7% 1 267,9 0,7% świadczenia rzeczowe, w tym: 176,3 0,1% 180,7 0,1% prewencja rentowa 173,0 0,1% 177,1 0,1% prewencja wypadkowa 3,3 0,0% 3,6 0,0% odpis na działalność ZUS 3 765,0 2,2% 3 430,0 1,9% pozostałe wydatki 2,7 0,0% 3,5 0,0% 31

Wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w 2013 r. ogółem wyniosły 183 785,8 mln zł, w tym: wydatki na świadczenia pieniężne wyniosły 180 171,6 mln zł, co stanowiło 98,0% wydatków FUS. Największą ich częścią są wydatki na emerytury i renty, które wyniosły 163 892,8 mln zł, co stanowiło 89,2% wydatków FUS; wydatki na prewencję rentową oraz wypadkową wyniosły 180,7 mln zł, co stanowiło 0,1% wydatków FUS; wydatki z tytułu odpisu na działalność ZUS wyniosły 3 430,0 mln zł i stanowiły 1,9% wydatków FUS. Wypłaty świadczeń pieniężnych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w 2013 r. według rodzajów funduszy (w mln zł) w mln zł Ogółem 180 166,8 100,0% w tym: fundusz emerytalny 116 987,2 64,9% fundusz rentowy 43 904,4 24,4% fundusz chorobowy 14 037,5 7,8% fundusz wypadkowy 5 237,6 2,9% Ubezpieczenia społeczne w Polsce 4.1.5. Dochodzenie należności od płatników składek Zadaniem ZUS jest dochodzenie należności z tytułu nieopłaconych składek. Łączny stan zadłużenia z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenia społeczne na 31 grudnia 2013 r. wyniósł 22 006,7 mln zł, z tego: za okres do 31 grudnia 1998 r. 796,8 mln zł, za okres od 1 stycznia 1999 r. 21 209,9 mln zł. 32 Finanse ubezpieczeń społecznych

Zaległe należności podlegają przymusowemu ściągnięciu w trybie egzekucji administracyjnego ( własnej ZUS lub za pośrednictwem urzędu skarbowego) lub egzekucji sądowej. Należności objęte przymusowym dochodzeniem w 2013 r. egzekucja sądowa i postępowania upadłościowe 28% 2684,6 mln zł egzekucja własna prowadzona przez oddziały ZUS 34% 3308,9 mln zł egzekucja prowadzona za pośrednictwem urzędów skarbowych 38% 3678,2 mln zł W wyniku działań egzekucyjnych w 2013 r. odzyskano należności na ubezpieczenia społeczne na kwotę 1 456,1 mln zł. Najwięcej należności odzyskano w ramach egzekucji własnej ZUS, co potwierdza poniższy wykres obrazujący strukturę należności odzyskanych w wyniku działań egzekucyjnych. Należności odzyskane w 2013 r. egzekucja sądowa i postępowania upadłościowe 14% 208,8 mln zł egzekucja własna prowadzona przez oddziały ZUS 65% 937,1 mln zł egzekucja prowadzona za pośrednictwem urzędów skarbowych 21% 310,0 mln zł Istnieje również możliwość spłaty zobowiązania bez egzekucji, w ramach układu ratalnego. Można również uzyskać odroczenie terminu płatności należnych składek. Ulga w opłacaniu składek, w formie układu 33