Lidia Motrenko-Makuch. Zakład Wydawnictw Statystycznych Statistical Publishing Establishment ISSN 2300-7974

Opracowanie publikacji Preparation of the publication GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia CSO, Social Surveys and Living Conditions Department kierujący supervisor dr Piotr Łysoń Dyrektor Departamentu Badań Społecznych i Warunków Życia Director of Social Surveys and Living Conditions Department zespół team Klaudyna Kaim, Sylwia Kucharczyk, Joanna Marzęcka, Elżbieta Król - mapy (maps) Departament Badań Społecznych i Warunków Życia GUS; Lucyna Cuber, Elżbieta Niemiec, Monika Szwed Urząd Statystyczny w Krakowie. Projekt okładki Cover design Druk i oprawa Lidia Motrenko-Makuch Zakład Wydawnictw Statystycznych Statistical Publishing Establishment ISSN 2300-7974 Publikacja dostępna na http://www.stat.gov.pl/ Publication available on http://www.stat.gov.pl/

PRZEDMOWA Publikacja Pomoc społeczna i opieka nad dzieckiem i rodziną w 2012 roku po raz pierwszy ukazuje się pod takim tytułem i jest kontynuacją opracowania Pomoc społeczna infrastruktura, beneficjenci, świadczenia poświęconego wynikom badań statystycznych z zakresu pomocy społecznej oraz zagadnieniom związanym z polityką rodzinną. Publikacja Pomoc społeczna i opieka nad dzieckiem i rodziną w 2012 roku zawiera informacje o liczbie i strukturze placówek pomocy społecznej, ich pracownikach, wolontariuszach oraz o różnych formach udzielanej pomocy, a także o zbiorowości osób z tej pomocy korzystających. Znaczna część publikacji poświęcona jest zagadnieniom związanym z opieką nad dziećmi i młodzieżą pozbawionymi opieki rodzicielskiej (instytucjonalna i rodzinna piecza zastępcza). Po raz pierwszy w publikacji znalazły się dane na temat żłobków i klubów dziecięcych (prezentowane dotychczas w publikacji Zdrowie i ochrona zdrowia ), uzupełnione o nowe formy opieki nad małym dzieckiem oraz temat adopcji. Istotnym uzupełnieniem powyższych informacji są dane finansowe mówiące o skali przekazywanego beneficjentom wsparcia finansowego oraz o źródłach finansowania pomocy społecznej. Tabelaryczną część publikacji poprzedzają uwagi metodyczne i komentarz analityczny, w którym, jak w poprzedniej publikacji, zawarto analizę zróżnicowań terytorialnych. Uwagi metodyczne obejmują podstawowe wyjaśnienia i definicje pojęć stosowanych w sprawozdawczości statystycznej w 2012 r., będącej źródłem danych prezentowanych w części tabelarycznej. Poza danymi z badań GUS, w publikacji wykorzystano dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w zakresie świadczeń pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych, dane Ministerstwa Sprawiedliwości na temat adopcji a także dane Ministerstwa Finansów w zakresie wydatków budżetu państwa i samorządów terytorialnych na pomoc społeczną. Ujęte w tablicach oraz w komentarzu analitycznym dane zaprezentowano w skali kraju i dla poszczególnych województw, wybrane zagadnienia w podziale na podregiony, a w części tabelarycznej także według powiatów. Dyrektor Departamentu Badań Społecznych i Warunków Życia dr Piotr Łysoń

PREFACE The publication Social Assistance, Child and Family Services in 2012 appears for the first time and it is a successor of the study "Social Assistance Infrastructure, Beneficiaries, Benefits in 2011", devoted to the results of statistical researches on social assistance and issues connected with family policy. Social Assistance, Child and Family Services in 2012 includes information on the number and structure of social assistance centres, their employees, volunteers and on various forms of aid as well as on the population of beneficiaries. A significant part of the publication is dedicated to issues related to the care for children and young persons deprived of parental care (care and education centres, foster families). The publication contains for the first time data on nurseries and children s clubs (previously presented in the publication Health and Health Care ), supplemented by new forms of child care and adoption. An important complement to the information above are financial data on the volume of financial support transferred to the beneficiaries and the social assistance value and sources of funding. The tabular part of the publication is preceded by methodical notes and analytical comment with analysis of territorial differences. The methodical notes include basic explanations and definitions used in the 2012 reporting, being the source of data presented in the tables. Apart from the data coming from the CSO research, the publication uses also the data of the Ministry of Labour and Social Policy on social assistance benefits, the data of the Ministry of Justice on adoptions as well as the data of the Ministry of Finance on the expenditures of the state budget and local self-government units on social assistance. The data included in the tables and the analytical comment are presented as total figures referring to the entire country, for particular regions as well as for subregions and powiats in the case of selected issues. Director Social Surveys and Living Conditions Department Piotr Łysoń, Ph.D.

SPIS TREŚCI Nr Str. PRZEDMOWA... x 3 CZĘŚĆ 1 UWAGI METODYCZNE... x 19 1.1 Źródła danych statystycznych... x 19 1.2 Podstawowe wyjaśnienia metodyczne... x 21 1.3 Podstawowe definicje... x 22 CZĘŚĆ 2 KOMENTARZ ANALITYCZNY... x 31 2.1 Opieka zastępcza nad dziećmi i młodzieżą... x 31 2.1.1 Porównania międzywojewódzkie pieczy zastępczej... x 45 2.2 Adopcje... x 50 2.3 Wspieranie rodziny... x 51 2.4 Opieka nad dzieckiem do lat 3... x 52 2.5 Świadczenia rodzinne... x 58 2.6 Pomoc społeczna... x 60 2.6.1 Stacjonarne zakłady pomocy społecznej... x 60 2.6.1.1 Porównania międzywojewódzkie stacjonarnych zakładów pomocy społecznej... x 62 2.6.2 Świadczenia pieniężne i niepieniężne w ramach systemu pomocy społecznej... x 69 2.6.2.1 Porównania międzywojewódzkie świadczeń pomocy społecznej... x 73 2.6.3 Wydatki budżetu państwa w działach klasyfikacji budżetowej: 852 Pomoc społeczna i 853 Pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej... x 77 2.6.3.1 Wydatki jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 klasyfikacji budżetowej... x 79 CZĘŚĆ 3 TABLICE WYNIKOWE... x 89 Dział 3.1 Opieka nad dzieckiem i rodziną... x 89 Instytucjonalna piecza zastępcza w latach 2005 2012... 1 90 Instytucjonalna piecza zastępcza według województw... 2 91 Placówki socjalizacyjne według województw... 3 92 Placówki rodzinne według województw... 4 92 Placówki interwencyjne według województw... 5 93 Placówki specjalistyczno-terapeutyczne według województw... 6 93 Placówki łączące zadania według województw... 7 94 5

Nr Str. Placówki łączące zadania według funkcji i według województw... 8 95 Wolontariusze w instytucjonalnej pieczy zastępczej według województw... 9 96 Wychowankowie instytucjonalnej pieczy zastępczej według województw... 10 97 Wychowankowie instytucjonalnej pieczy zastępczej według wieku... 11 98 Wychowankowie placówek opiekuńczo-wychowawczych według wieku... 12 98 Wychowankowie placówek opiekuńczo wychowawczych według województw... 13 99 Wychowankowie placówek socjalizacyjnych według województw... 14 100 Wychowankowie placówek socjalizacyjnych według wieku... 15 101 Wychowankowie placówek rodzinnych według wieku... 16 101 Wychowankowie placówek rodzinnych według województw... 17 102 Wychowankowie placówek interwencyjnych według wieku.... 18 103 Wychowankowie placówek specjalistyczno-terapeutycznych, regionalnych placówek opiekuńczoterapeutycznych i interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych według wieku... 19 103 Wychowankowie placówek interwencyjnych według województw... 20 104 Wychowankowie placówek specjalistyczno-terapeutycznych, regionalnych placówek opiekuńczoterapeutycznych i interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych według województw... 21 105 Wychowankowie placówek łączących zadania według wieku... 22 106 Wychowankowie placówek łączących zadania według województw... 23 107 Dzieci opuszczające instytucjonalną pieczę zastępczą według województw... 24 108 Dzieci opuszczające placówki opiekuńczo-wychowawcze według województw... 25 109 Dzieci opuszczające placówki socjalizacyjne według województw... 26 110 Dzieci opuszczające placówki rodzinne według województw... 27 111 Dzieci opuszczające placówki interwencyjne według województw... 28 112 Dzieci opuszczające placówki łączące zadania według województw... 29 113 Dzieci opuszczające placówki specjalistyczno-terapeutyczne, regionalne placówki opiekuńczoterapeutyczne i interwencyjne ośrodki preadopcyjne według województw... 30 114 Rodzinna piecza zastępcza według typu w latach 2005 2012... 31 115 Rodzinna piecza zastępcza według typu... 32 115 Rodzinna piecza zastępcza w miastach i na wsi według typu w latach 2011 2012... 33 116 Rodzinna piecza zastępcza ogółem według województw... 34 117 Rodziny zastępcze ogółem według województw... 35 118 Rodziny zastępcze spokrewnione według województw... 36 119 Rodziny zastępcze niezawodowe według województw... 37 120 6

Nr Str. Rodziny zastępcze zawodowe według województw... 38 121 Rodziny zastępcze zawodowe specjalistyczne według województw... 39 122 Rodziny zastępcze zawodowe pełniące funkcję pogotowia rodzinnego według województw... 40 123 Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem wielodzietne rodziny zastępcze według województw... 41 124 Rodzinne domy dziecka według województw... 42 125 Rodzinna piecza zastępcza według województw, podregionów i powiatów.... 43 126 Dzieci w rodzinach zastępczych według typu w latach 2005 2012... 44 136 Dzieci w rodzinnej pieczy zastępczej według województw... 45 137 Dzieci w rodzinnej pieczy zastępczej według województw... 46 138 Dzieci w rodzinach zastępczych spokrewnionych według województw... 47 139 Dzieci w rodzinach zastępczych niezawodowych według województw... 48 140 Dzieci w rodzinach zastępczych zawodowych według województw... 49 141 Dzieci w rodzinach zastępczych zawodowych specjalistycznych według województw... 50 142 Dzieci w rodzinach zastępczych zawodowych pełniących funkcję pogotowia rodzinnego według województw... 51 143 Dzieci w zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem wielodzietnych rodzinach zastępczych według województw... 52 144 Dzieci w rodzinnych domach dziecka według województw... 53 145 Dzieci opuszczające rodzinną pieczę zastępczą w roku sprawozdawczym według województw... 54 146 Dzieci opuszczające rodziny zastępcze w roku sprawozdawczym według województw... 55 147 Dzieci opuszczające rodziny zastępcze spokrewnione w roku sprawozdawczym według województw... 56 148 Dzieci opuszczające rodziny zastępcze niezawodowe w roku sprawozdawczym według województw... 57 149 Dzieci opuszczające zawodowe rodziny zastępcze w roku sprawozdawczym według województw... 58 150 Dzieci opuszczające rodziny zastępcze zawodowe specjalistyczne w roku sprawozdawczym według województw... 59 151 Dzieci opuszczające rodziny zastępcze zawodowe o charakterze pogotowia rodzinnego w roku sprawozdawczym według województw... 60 152 Dzieci opuszczające zawodowe niespokrewnione z dzieckiem wielodzietne rodziny zastępcze w roku sprawozdawczym według województw... 61 153 Dzieci opuszczające rodzinne domy dziecka w roku sprawozdawczym według województw... 62 154 Adopcje w latach 2011 2012... 63 155 Placówki wsparcia dziennego w latach 2005 2012... 64 156 Placówki wsparcia dziennego według typu i według województw... 65 157 Wolontariusze w placówkach wsparcia dziennego według województw... 66 159 7

Nr Str. Placówki wsparcia dziennego według województw, podregionów i powiatów... 67 160 Placówki opieki nad dziećmi do lat 3 w latach 2005 2012... 68 170 Placówki opieki nad dziećmi do lat 3 według czasu pracy placówki... 69 170 Placówki opieki nad dziećmi do lat 3 według typu i województw... 70 171 Dzieci przebywające w placówkach opieki nad dziećmi do lat 3 według płci, wieku i województw... 71 172 Rodzaje udogodnień dla osób niepełnosprawnych w placówkach opieki nad dziećmi do lat 3 według typu 72 173 Nianie według płci i wieku... 73 173 Placówki opieki nad dziećmi do lat 3 według województw, podregionów i powiatów... 74 174 Świadczenia rodzinne i świadczenia z funduszu alimentacyjnego... 75 184 Rodziny pobierające świadczenia rodzinne zależne od dochodu według liczby dzieci... 76 185 Dział 3.2 Pomoc społeczna... x 187 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według organów prowadzących w latach 2005 2012... 77 188 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według rodzaju placówki... 78 189 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według grup mieszkańców... 79 190 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według województw... 80 192 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według sektora i województw... 81 192 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według województw, podregionów i powiatów... 82 193 Pracujący w zakładach stacjonarnych pomocy społecznej według zawodów i województw... 83 203 Pracujący w domach pomocy społecznej według zawodów i województw... 84 203 Rodzaje udogodnień dla osób niepełnosprawnych w zakładach stacjonarnych pomocy społecznej według rodzaju placówki... 85 204 Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej według wieku... 86 205 Mieszkańcy do lat 18 w stacjonarnych domach pomocy społecznej w latach 2005 2012... 87 210 Mieszkańcy do lat 18 w stacjonarnych domach pomocy społecznej według województw... 88 210 Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej według źródeł finansowania pobytu... 89 211 Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej według województw... 90 216 Kwoty udzielonych świadczeń pomocy społecznej według województw... 91 216 Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej w formie pieniężnej według województw... 92 217 Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej w formie niepieniężnej według województw... 93 218 Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej na 10 tys. ludności według województw... 94 219 Kwoty udzielonych w formie pieniężnej świadczeń pomocy społecznej według województw (w tys. zł)... 95 220 8

Nr Str. Kwoty udzielonych w formie niepieniężnej świadczeń pomocy społecznej według województw (w tys. zł) 96 221 Powody przyznania pomocy... 97 222 Wydatki z budżetu państwa na pomoc społeczną oraz pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej według wybranych rozdziałów budżetowych... 98 223 Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na pomoc społeczną według wybranych rozdziałów budżetowych... 99 224 Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej według wybranych rozdziałów budżetowych... 100 226 Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na pomoc społeczną i pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej... 101 227 Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na pomoc społeczną oraz pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej według wybranych rozdziałów budżetowych... 102 228 SPIS WYKRESÓW Dzieci w pieczy zastępczej w latach 2005 2012... 1 31 Dzieci i młodzież w placówkach opiekuńczo-wychowawczych według grup wiekowych... 2 32 Dzieci do 18 roku życia, które odeszły z placówek opiekuńczo-wychowawczych w ciągu roku (dane w %)... 3 37 Rodzinna piecza zastępcza w latach 1995 2012... 4 34 Struktura rodzinnej pieczy zastępczej według liczby rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka oraz liczby dzieci... 5 34 Rodzinna piecza zastępcza w miastach i na wsi w latach 2005 2012... 6 35 Osoby prowadzące rodzinną pieczę zastępczą według wieku... 7 38 Rodzinna piecza zastępcza według liczby przyjętych dzieci (liczba rodzin zastępczych i RDD oraz liczba dzieci)... 8 39 Dzieci do 18 roku życia, które opuściły rodzinną pieczę zastępczą... 9 39 Wskaźnik rozwodów a udział dzieci w wieku 0 17 lat objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0 17 lat... 10 40 Wskaźnik liczby dzieci w wieku 0 17 lat w instytucjonalnej pieczy zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0 17 lat a udział dzieci z placówek rodzinnych w liczbie dzieci przebywających w instytucjonalnej pieczy zastępczej... 11 40 Wskaźnik liczby dzieci w wieku 0 17 lat objętych pieczą zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0 17 lat a udział procentowy dzieci z rodzinnych form pieczy zastępczej w liczbie dzieci objętych pieczą zastępczą... 12 41 Wskaźnik liczby dzieci w wieku 0 17 lat objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0 17 lat a udział procentowy dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej w liczbie dzieci objętych opieką zastępczą według podregionów... 13 48 Dzieci w placówkach wsparcia dziennego na 1 tys. mieszkańców a wielkość placówki... 14 43 Przeciętna liczba wychowanków placówek wsparcia dziennego przypadających na jednego wolontariusza... 15 44 Liczba placówek dla dzieci w wieku do lat 3 w 2011 i 2012 r.... 16 52 9

Nr Str. Placówki opieki nad dziećmi do lat 3 według typu i liczby miejsc w 2011 i 2012 r.... 17 53 Miejsca w placówkach dla dzieci w wieku do lat 3 na 1 tys. dzieci w wieku 0 2 w 2011 i 2012 r..... 18 54 Dzieci w placówkach dla dzieci w wieku do lat 3 według wieku... 19 56 Nianie.... 20 57 Struktura wydatków oraz świadczeń rodzinnych według rodzaju świadczenia... 21 58 Mieszkańcy stacjonarnych zakładów pomocy społecznej według wieku... 22 61 Mieszkańcy stacjonarnych zakładów pomocy społecznej według oddziałów... 23 65 Struktura stacjonarnych zakładów pomocy społecznej (łącznie z filiami)... 24 66 Dzieci w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej... 25 67 Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych... 26 68 Liczba rodzin korzystających z pomocy środowiskowej według powodów przyznania tej pomocy (w tys.) 27 70 Liczba osób korzystających według rodzaju pomocy środowiskowej... 28 71 Kwota świadczeń według rodzaju pomocy środowiskowej... 29 72 Wydatki roczne z systemu pomocy społecznej na jednego beneficjenta i na jednego mieszkańca według województw.... 30 83 Różnice w wysokości wydatków z systemu pomocy społecznej między 2012 r. a 2011 r. według województw... 31 74 Nominalne i realne zmiany wydatków z systemu pomocy społecznej między 2012 r. a 2011 r. według województw... 32 75 Struktura wydatków na świadczenia pieniężne..... 33 75 Struktura wydatków na świadczenia niepieniężne... 34 76 Wydatki na świadczenia pieniężne na jednego mieszkańca według województw.... 35 83 Wydatki na świadczenia niepieniężne na jednego mieszkańca według województw... 36 84 Rodziny beneficjentów pomocy społecznej według przyczyn ubiegania się o pomoc oraz według województw.... 37 85 Struktura wydatków z budżetu państwa w dziale 852... 38 85 Struktura wydatków z budżetu państwa w dziale 853... 39 86 Udział jednostek samorządu terytorialnego w wydatkach w działach 852 i 853.... 40 87 Struktura wydatków jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 na 1 mieszkańca..... 41 87 SPIS MAP Miejsca w placówkach opiekuńczo-wychowawczych... 1 37 Rodzinna piecza zastępcza w podziale na miasto i wieś... 2 38 10

Nr Str. Dzieci w wieku 0 17 lat umieszczone w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0 17 lat według podregionów... 3 41 Udział procentowy dzieci w wieku 0 17 lat korzystających z rodzinnych form opieki wśród dzieci w wieku 0 17 lat objętych opieką zastępczą według podregionów... 4 42 Dzieci w wieku 0 17 lat w rodzinnej i instytucjonalnej pieczy zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0 17 lat a udział wychowanków placówek rodzinnych lub rodzinnej pieczy zastępczej w liczbie wychowanków ogółem według podregionów.... 5 42 Rodzinna piecza zastępcza na 10 tys. ludności według powiatów.... 6 43 Miejsca w placówkach dla dzieci do lat 3 na 1 tys. dzieci w wieku 0 2 według podregionów... 7 44 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej... 8 65 Dzieci w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej na 10 tys. ludności w wieku 0 17 lat według podregionów... 9 67 Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych na 10 tys. ludności... 10 68 Beneficjenci pomocy społecznej wraz z członkami ich rodzin... 11 84 Wydatki jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 na 1 mieszkańca... 12 86 11

CONTENTS No. Page PREFACE... x 4 PART 1 METHODICAL NOTES... x 19 1.1 Sources of statistical data... x 19 1.2 Basic methodical explanations... x 21 1.3 Basic definitions... x 22 PART 2 ANALYTICAL COMMENT... x 31 2.1 Foster care provided to children and young people... x 31 2.1.1 Intervoivodship comparison of foster care... x 45 2.2 Adoptions... x 50 2.3 Family support... x 51 2.4 Care for a child up to the age of 3... x 52 2.5 Family allowances... x 58 2.6 Social assisntance... x 60 2.6.1 Stationary social welfare facilities... x 60 2.6.1.1 Intervoivodship comparison of stationary social welfare facilities... x 62 2.6.2 Monetary and non-monetary benefits in sphere of social assistance system... x 69 2.6.2.1 Intervoivodship comparison of social assistance benefits... x 73 2.6.3 Expenditures of the state budget in budget classification: 852 social assistance and 853 other tasks in sphere of social policy... x 77 2.6.3.1 Expenditure of local self-government budget in budget classification: 852 and 853... x 79 PART 3 TABLES... x 89 Section 3.1 Child and family services... x 89 Institutional foster care in 2005 2012... 1 90 Intitutional foster care by voivodships... 2 91 Socialization centres by voivodships... 3 92 Family centres by voivodships... 4 92 Intervention centres by voivodships... 5 93 Specialist therapy centres by voivodships... 6 93 Centres combining tasks by voivodships... 7 94 12

No. Page Centres combining tasks by function and by voivodships... 8 95 Volunteers in intitutional foster care by voivodships... 9 96 Residents of institutional foster care by voivodships... 10 97 Residents of institutional foster care by age... 11 98 Residents of care and education centres by age... 12 98 Residents of care and education centres by voivodships... 13 99 Residents of socialization centres by voivodships... 14 100 Residents of socialization care and education centres by age... 15 101 Residents of family centres by age... 16 101 Residents of family centres by voivodships... 17 102 Residents of intervention centres by age... 18 103 Residents of specialist therapy centres, regional care and therapy centres and intervention pre-adoptive centres by age... 19 103 Residents of intervention centres by voivodships... 20 104 Residents of specialist therapy centres, regional care and therapy centres and intervention pre-adoptive centres by voivodships... 21 105 Residents of centres combining tasks by age... 22 106 Residents of centres combining tasks by voivodships... 23 107 Children leaving institutional foster care by voivodships... 24 108 Children leaving care and education centres by voivodships... 25 109 Children leaving socialization centres by voivodships... 26 110 Children leaving family centres by voivodships... 27 111 Children leaving intervention centres by voivodships... 28 112 Children leaving centres combining tasks by voivodships... 29 113 Children leaving specialist therapy centres, regional care and therapy centres and intervention preadoptive centres by voivodships... 30 114 Family foster care by type in 2005 2012... 31 115 Family foster care by type... 32 115 Family foster care in urban and rural areas by type in 2011 2012... 33 116 Family foster care by voivodships... 34 117 Foster families by voivodships... 35 118 13

No. Page Related foster families by voivodships... 36 119 Not professional foster families by voivodships... 37 120 Professional foster families by voivodships... 38 121 Professional specialist foster families by voivodships... 39 122 Professional foster families performing the function of a family emergency by voivodships... 40 123 Professional not related to child with many children foster families by voivodships... 41 124 Foster homes by voivodships... 42 125 Family foster care by voivodships, subregions and powiats... 43 126 Childre in family foster care by type in 2005 2012... 44 136 Children in family foster care by voivodships... 45 137 Children in foster families by voivodships... 46 138 Children in related foster families by voivodships... 47 139 Children in not professional foster families by voivodships... 48 140 Children in professional foster families by voivodships... 49 141 Children in professional specialized foster families by voivodships... 50 142 Children in professional foster families performing the function of a family emergency house by voivodships... 51 143 Children in professional not related to the child foster families with many children by voivodships... 52 144 Children in foster homes by voivodships... 53 145 Children leaving family foster care during a year by voivodships... 54 146 Children leaving foster families during a year by voivodships... 55 147 Children leaving related foster families during a year by voivodships... 56 148 Children leaving not professional foster families during a year by voivodships... 57 149 Children leaving professional foster families during a year by voivodships... 58 150 Children leaving professional specialist foster families during a year by voivodships... 59 151 Children leaving professional foster families performing the function of a family emergency home during a year by voivodships... 60 152 Children leaving professional not related to the child foster families with many children during a year by voivodships... 61 153 Children leaving foster homes during a year by voivodships... 62 154 Adoptions in 2011 2012... 63 155 14

No. Page Day-support centres in 2005 2012... 64 156 Day-support centres by type and by voivodships... 65 157 Volunteers in day-support centres by voivodships... 66 159 Day-support centres by voivodships, subregions and powiats... 67 160 Facilities for children up to the age of 3 in 2005 2012... 68 170 Facilities for children up to the age of 3 according the daily working time... 69 170 Facilities for children up to the age of 3 by type and by voivodships... 70 171 Children staying in facilities for children up to the age of 3 by sex, age and voivodships... 71 172 Adaptation for disabled people in facilities for children up to the age of 3 by type... 72 173 Niannies by age and sex... 73 173 Facilities for children up to the age of 3 by voivodsehips, subregions and powiats... 74 174 Family allowances and alimony fund benefits... 75 184 Families receiving family allowances dependent on income by number of children... 76 185 Section 3.2 Social assistance... x 187 Stationary social welfare faclities by governing bodys in 2005 2012... 77 188 Stationary social welfare facilities by type... 78 189 Stationary social welfare facilities by groups of residents... 79 190 Stationary social welfare facilities by voivodships... 80 192 Stationary social welfare facilities by ovnership sector and voivodships... 81 192 Stationary social welfare facilities by voivodships, subregions and powiats... 82 193 Employed persons in stationary social welfare facilities by professions and voivodships... 83 203 Employed persons in social assistance houses by professions and voivodships... 84 203 Adaptation for disabled people in stationary social welfare facilities by type... 85 204 Residents of stationary social welfare facilities by age... 86 205 Residents up to age of 18 in stationary social assistance houses in 2005 2012... 87 210 Residents up to age of 18 in stationary social assistance houses by voivodships... 88 210 Residents of stationary social welfare facilities by residence financing sources... 89 211 Recipients of social assistance benefits by voivodships... 90 216 Amount of social assistance benefits granted by voivodships... 91 216 15

No. Page Recipients of monetary social assistance benefits by voivodships... 92 217 Recipients of non monetary social assistance benefits by voivodships... 93 218 Recipients of social assistance benefits per 10 thous. population by voivodships... 94 219 Amount of monetary social assistance benefits granted by voivodships (in thous. zl)... 95 220 Amount of non-monetary social assistance benefits granted by voivodships (in thous. zl)... 96 221 Reasons of assigning help... 97 222 Expenditure of the state budget on social assistance and other tasks in sphere of social policy by selected budget chapters... 98 223 Expenditure of local self-government budgets on social assistance by selected budget chapters... 99 224 Expenditure of local self-government budgets on other tasks in sphere of social policy by selected budget chapters... 100 226 Expenditure of local self-government budgets on social assistance and other tasks in sphere of social policy... 101 227 Expenditure of local self-government budgets on social assistance and other tasks in sphere of social policy by selected budget chapters... 102 228 GRAPHS Children in foster care in 2005 2012... 1 31 Children and youth in care and education centres by age... 2 32 Children up to age of 18 who left round-the clock centres during the year (in %)... 3 37 Family foster care in 1995 2012... 4 34 The structure of family foster care by type... 5 34 Family foster care in urban and rural areas in 2005 2012... 6 35 Persons running family foster care... 7 38 Family foster care by number of taken children (number of foster families and foster homes and number of children)... 8 39 Children up to age of 18 who left family foster care... 9 39 Divorce index to the share of children up to the age of 18 in foster care per 1 thous. population aged up to 18... 10 40 The index of children up to the age of 18 in institutional foster care per 1 thous. population aged up to 18 to the share of children from family centres in number of children staying in institutional foster care... 11 40 The index of children up to the age of 18 covered by foster care per 1 thous. population aged up to 18 to the percentage of children from family care forms in the number of children covered by foster care... 12 41 The index of children up to the age of 18 covered by foster care per 1 thous. population aged up to 18 to the percentage of children from family care forms in the number of children covered by foster care by subregions... 13 48 16

No. Page Children in day-support centres per 1 thous. population to the size of the centre... 14 43 Average number of residents in day-support centres per one volunteer... 15 44 Number of facilities for children up to the age of 3 in 2011 2012... 16 52 Facilities for children up to the age of 3 by type and number of places in 2011 2012... 17 53 Places in facilities for children up to the age of 3 per 1 thous. population aged up to 3 in 2011 2012... 18 54 Children in facilities for children up to the age of 3by age... 19 56 Nannies... 20 57 Structure of expenditures and family allowances... 21 58 Residents of stationary social welfare facilities by age... 22 61 Residents of stationary social welfare facilities by wards... 23 65 Strukture of stationary social welfare facilities (including branches)... 24 66 Children in stationary social welfare facilities... 25 67 Residents of stationary social welfare facilities for mentally retarded, physically handicapped, and chronically mentally ill... 26 68 Number of families receiving benefits by reasons (in thous.)... 27 70 Number of persons reciving benefits by type of assistance... 28 71 Amount of benefits by type of assistance... 29 72 Annual expenditures from social assistance system per one beneficiary and per capita by voivodships... 30 83 Differences in amounts of expenditures from social assistance system between 2012 and 2011 by voivodships... 31 74 Nominal and real changes of expenditures from social assistance system between 2012 and 2011 by voivodships... 32 75 Structure of expenditures on monetary benefits... 33 75 Structure of expenditures on non-monetary benefits... 34 76 Expenditure on monetary benefits per capita by voivodships... 35 83 Expenditure on non-monetary benefits per capita by voivodships... 36 84 Families of beneficiaries of social assistance by causes of applying for help in voivodships... 37 85 Structure of state budget expenditures in budget division 852... 38 85 Structure of state budget expenditure in budget division 853... 39 86 Share of local self-government entieties in expanditures in budget divisions: 852 and 853... 40 87 Structure of local self-government entieties in expanditures in budget divisions 852 and 853 per capita... 41 87 17

No. Page MAPS Places in care and education centres... 1 37 Family foster care in urban and rural areas... 2 38 Children up to the age of 18 in foster care per 1 thous. population aged up to 18 by subregions... 3 41 The percentage of children up to the age of 18 in family forms of care among children up to the age of 18 covered by foster care by subregions... 4 42 Cildren up to the age of 18 in family and institutional foster care per 1 thous. population aged up to 18 and the share of residents of family centres or family foster care in the total number of residents by subregions... 5 42 Family foster care per 10 thous. by poviats... 6 43 Places in facilities for children up to the age of 3 per 1 thous. population aged up to 3 by subregions... 7 44 Stationary social welfare facilities... 8 65 Children in stacionary welfare facilities per 10 thous. population aged up to 18 by subregions... 9 67 Residents of stationary welfare facilities for mentally retarded, physically handicapped, and chronically mentally ill persons per 10 thous. population... 10 68 Social assistance beneficiaries with family members... 11 84 Expenditure of local self-government entities in the budget divisions: 852 and 853 per capita... 12 86 18

CZĘŚĆ 1 UWAGI METODYCZNE 1.1 Źródła danych statystycznych 1. Podstawowym źródłem informacji prezentowanych w publikacji są wyniki badań statystycznych prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny, dane pozyskane z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Sprawiedliwości, jak również dane Ministerstwa Finansów za 2011 i 2012 r. Wszystkie prace realizowane są zgodnie z Programem Badań Statystycznych Statystyki Publicznej. W ramach sprawozdawczości Głównego Urzędu Statystycznego badane były: instytucjonalna piecza zastępcza (PS-01), rodzinna piecza zastępcza (PS-02), zakłady stacjonarne pomocy społecznej (PS-03), żłobki i kluby dziecięce (OD-1). W badaniu instytucjonalnej pieczy zastępczej gromadzone są przede wszystkim dane na temat placówek opiekuńczo-wychowawczych i placówek wsparcia dziennego, ich liczbie według typu placówki, liczbie dzieci i młodzieży przebywających w placówkach według stanu w dniu 31.XII oraz w ciągu roku a także na temat wybranych cech społeczno-demograficznych wychowanków (PS-01). W przypadku rodzinnej pieczy zastępczej przedmiotem badania jest liczba rodzin poszczególnych typów oraz rodzinnych domów dziecka (RDD), liczba dzieci przebywających w rodzinach zastępczych i RDD według stanu na dzień 31 XII, a także wybrane cechy społecznodemograficzne dzieci oraz osób pełniących funkcję rodziny zastępczej i RDD (PS-02). Sprawozdania sporządzane są zbiorczo dla poszczególnych typów rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka przez powiatowe centra pomocy rodzinie i miejskie ośrodki pomocy społecznej. W sprawozdaniu PS-03 dotyczącym zakładów stacjonarnych pomocy społecznej gromadzone są dane o ich liczbie i miejscach, o liczbie mieszkańców według płci i wieku oraz źródłach finansowania pobytu (np. z emerytury lub renty, zasiłku stałego pomocy społecznej, pełna odpłatność gminy/budżetu państwa itp.) w poszczególnych rodzajach i typach placówek. Ponadto zbierane są dane o liczbie osób oczekujących na umieszczenie w zakładach, jak również liczbie osób pracujących w placówkach według zawodów (PS-03). Informacji o działalności instytucjonalnych form opieki nad dziećmi do lat 3 (liczba placówek i miejsc, liczba dzieci tam przebywających z uwzględnieniem ich wieku i płci, zatrudniony personel) dostarczyło sprawozdanie OD-1, które zastąpiło obowiązujący do 2010 r. formularz ZD-6 Sprawozdanie żłobka. Źródłem informacji o świadczeniach pomocy społecznej jest roczne sprawozdanie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej z udzielonych świadczeń pomocy społecznej - pieniężnych, 19

w naturze i usługach za styczeń grudzień 2012 (MPiPS-03). Jak zapisano w objaśnieniach do sprawozdania MPiPS-03: Kwota łączna świadczeń w danym okresie sprawozdawczym jest wielkością teoretyczną, tzn. nie uwzględnia sytuacji, gdy dane świadczenia z różnych przyczyn nie są wypłacone. Ponadto wielkości w sprawozdaniu nie są korygowane o refundacje ani o zwroty w wyniku nienależnie pobranych świadczeń. Dane na temat świadczeń rodzinnych pochodzą z Informacji o realizacji świadczeń rodzinnych w 2012 r. zamieszczonej na stronie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Informacje dotyczące wydatków z budżetu państwa i z budżetów samorządów terytorialnych zostały opracowane na podstawie danych Ministerstwa Finansów, pochodzących z rocznego sprawozdania z wykonania planu wydatków budżetu państwa (Rb-28) i rocznego sprawozdania z wykonania planu wydatków budżetowych jednostek samorządu terytorialnego (Rb-28S). Podstawę prawną określającą procesy związane z gromadzeniem i rozdysponowaniem środków publicznych w budżecie państwa oraz w budżetach jednostek samorządu terytorialnego (gmin, miast na prawach powiatu, powiatów, województw) stanowi dla lat 2010-2012 ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. 2009 Nr 157, poz. 1240 i 1241) z późniejszymi zmianami. Gospodarkę finansową jednostek samorządu terytorialnego regulują również: ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (jednolity tekst Dz. U. 2001 Nr 142, poz. 1590 1592) z późniejszymi zmianami oraz ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. Nr 203, poz. 1966) z późniejszymi zmianami. Prezentowane dane finansowe w podziale według działów w latach 2010-2012 opracowano zgodnie z klasyfikacją dochodów i wydatków budżetowych obowiązującą na mocy rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 2 marca 2010 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych (Dz. U. 2010 Nr 38, poz.207) z późniejszymi zmianami. 2. Dane ze źródeł administracyjnych dotyczące beneficjentów środowiskowej pomocy społecznej, w szczególności informacje o gospodarstwach domowych i członkach gospodarstw, którzy otrzymali pomoc świadczoną przez gminy w miejscu zamieszkania na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej znajdą się w publikacji "Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2012 r." 20

1.2 Podstawowe wyjaśnienia metodyczne 1. Funkcjonowanie pieczy zastępczej, w tym placówek opiekuńczo-wychowawczych, rodzin zastępczych, jak również placówek wsparcia dziennego określa ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 r. (Dz. U. 2011 Nr 149, poz. 887 z późn. zm.). 2. Obecny system pomocy społecznej funkcjonuje od 1 maja 2004 r. w oparciu o ustawę z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jednolity Dz. U. 2009 Nr 175, poz. 1362 z późn. zm.) według której dokonano podziału na świadczenia pieniężne i niepieniężne. Prawo do świadczeń w tym systemie przysługuje osobom i rodzinom, które nie są w stanie same pokonać trudnych sytuacji życiowych, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Podstawowym warunkiem przyznania pomocy jest zaistnienie jednego z problemów określonych w ustawie, a w przypadku świadczeń pieniężnych - dochód, którego wysokość nie przekracza kryteriów dochodowych ustalonych w oparciu o próg interwencji socjalnej 1. W przypadku niektórych świadczeń kryterium dochodowe może być podwyższone uchwałą rady gminy. 3. Aktualny system świadczeń rodzinnych został wprowadzony 1 maja 2004 r. Podstawę prawną systemu stanowi ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (tekst jednolity Dz. U. 2006 Nr 139, poz. 992 z późn. zm.). Głównym źródłem informacji o funkcjonowaniu ustawy są przygotowywane przez gminy raz na kwartał sprawozdania z realizacji zadań przewidzianych w ustawie o świadczeniach rodzinnych. Sprawozdania mają charakter rzeczowo-finansowy, a ich zakres określa w odniesieniu do danych za 2012 r. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 maja 2006 r. w sprawie trybu przekazywania środków finansowych na wypłaty świadczeń rodzinnych oraz sposobu sporządzania sprawozdań rzeczowofinansowych. 4. Placówki opieki nad małym dzieckiem działają zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. 2011 Nr 45, poz. 235 z późn. zm.). 5. Wymienione w badaniach PS-03, OD-1 poszczególne rodzaje udogodnień nie muszą spełniać wymogów zawartych w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. Według realizatorów badania, w grupie platformy/podjazdy/pochylnie mogły znaleźć się również podjazdy dla wózków dziecięcych (szczególnie w przypadku żłobków). 6. Począwszy od 2007 r., w badaniu zakładów stacjonarnych wprowadzono zmiany metodologiczne, wynikające z przepisów ustawy o pomocy społecznej. Uwzględniono fakt, że część placówek, szczególnie domy pomocy społecznej, może świadczyć usługi dla więcej niż jednej grupy 1 Próg interwencji socjalnej jest ustalany na podstawie badania przeprowadzonego z uwzględnieniem zawartości koszyka dóbr i usług zapewniających zaspokojenie potrzeb egzystencjalnie niezbędnych oraz wysokości cen towarów i usług. 21

mieszkańców. W wielu przypadkach mówienie o zakładzie, np. dla osób w podeszłym wieku było nieadekwatne do sytuacji, bowiem znajdował się tam również oddział dla osób, np. przewlekle somatycznie chorych. Często zakład ten liczony był dwa razy. Otrzymano informację zarówno o liczbie zakładów liczonych jeden raz, tj. równej liczbie podmiotów sprawozdawczych, jak również o liczbie zakładów uwzględniającej oddziały w obrębie placówek, co zostało zaprezentowane w tablicach. 7. Podziału na województwa dokonano według lokalizacji jednostek. 8. Ze względu na zaokrąglenia niektóre wartości w publikacji mogą się nie sumować. 1.3 Podstawowe definicje 2 Instytucjonalna piecza zastępcza 1. Instytucjonalna piecza zastępcza jest sprawowana w formie: placówki opiekuńczo-wychowawczej; regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej; interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego. 2. Placówka opiekuńczo-wychowawcza zapewnia dziecku pozbawionemu całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej całodobową ciągłą lub okresową opiekę i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbędne potrzeby, w szczególności emocjonalne, rozwojowe, zdrowotne, bytowe, społeczne, religijne, a także gwarantuje korzystanie z przysługujących na podstawie odrębnych przepisów świadczeń zdrowotnych i kształcenia. Placówką kieruje dyrektor. Wyróżniamy następujące typy placówek: placówka socjalizacyjna zapewnia dziecku całodobową opiekę i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbędne potrzeby, w szczególności emocjonalne, rozwojowe, zdrowotne, bytowe, społeczne i religijne; realizuje przygotowany we współpracy z asystentem rodziny plan pomocy dziecku; umożliwia kontakt dziecka z rodzicami i innymi osobami bliskimi; podejmuje działania w celu powrotu dziecka do rodziny; zapewnia dziecku dostęp do kształcenia dostosowanego do jego wieku i możliwości rozwojowych; obejmuje dziecko działaniami terapeutycznymi; zapewnia korzystanie z przysługujących świadczeń zdrowotnych; 2 Definicje zaczerpnięto z ustaw: o pomocy społecznej, o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, o świadczeniach rodzinnych, o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. 22

placówka interwencyjna zapewnia doraźną opiekę nad dzieckiem w czasie trwania sytuacji kryzysowej, w szczególności placówka jest obowiązana przyjąć dziecko w przypadkach wymagających natychmiastowego zapewnienia mu opieki; placówka rodzinna wychowuje dzieci w różnym wieku, w tym dorastające i usamodzielniające się; umożliwia wspólne wychowanie i opiekę licznemu rodzeństwu; w tym samym czasie w placówce może przebywać nie więcej niż 8 wychowanków; placówka specjalistyczno-terapeutyczna sprawuje opiekę nad dzieckiem o indywidualnych potrzebach, w szczególności: legitymującym się orzeczeniem o niepełnosprawności albo orzeczeniem o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności, wymagającym stosowania specjalnych metod wychowawczych i specjalistycznej terapii; wymagającym wyrównywania opóźnień rozwojowych i edukacyjnych; placówka zapewnia zajęcia wychowawcze, socjoterapeutyczne, korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne, terapeutyczne, rekompensujące braki w wychowaniu w rodzinie i przygotowujące do życia społecznego, a dzieciom niepełnosprawnym także odpowiednią rehabilitację i zajęcia rewalidacyjne; placówka łącząca zadania placówek - zapewnia opiekę oraz wychowanie poprzez realizację zadań przewidzianych dla placówki typu: socjalizacyjnego, interwencyjnego i specjalistyczno-terapeutycznego. 3. Regionalna placówka opiekuńczo-terapeutyczna - umieszczane są w niej dzieci, które ze względu na stan zdrowia wymagają stosowania specjalistycznej opieki i rehabilitacji i nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej. W tym samym czasie można w niej umieścić nie więcej niż 30 dzieci. 4. Interwencyjny ośrodek preadopcyjny - umieszcza się w nim dzieci do ukończenia pierwszego roku życia, które wymagają specjalistycznej opieki i w okresie oczekiwania na przysposobienie nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej. W ośrodku, w tym samym czasie, można umieścić nie więcej niż 20 dzieci. 5. Placówka wsparcia dziennego wspiera funkcje opiekuńcze i wychowawcze rodziny. Może być prowadzona w formie: opiekuńczej, w tym kół zainteresowań, świetlic, klubów i ognisk wychowawczych; zapewnia dziecku opiekę i wychowanie, pomoc w nauce, organizację czasu wolnego, zabawę i zajęcia sportowe oraz rozwój zainteresowań; specjalistycznej - organizuje zajęcia socjoterapeutyczne, terapeutyczne, korekcyjne, kompensacyjne oraz logopedyczne; realizuje indywidualny program korekcyjny, program psychokorekcyjny lub psychoprofilaktyczny, w szczególności terapię pedagogiczną, psychologiczną i socjoterapię; 23

pracy podwórkowej realizowanej przez wychowawcę, polegającej na działaniach animacyjnych i socjoterapeutycznych; w połączonych formach, tj. łączących zadania placówki opiekuńczej, specjalistycznej i pracy podwórkowej. Rodzinna piecza zastępcza 6. Rodzinna piecza zastępcza jest sprawowana w przypadku niemożności zapewnienia dziecku opieki i wychowania przez rodziców. Zapewnia pracę z rodziną umożliwiającą powrót dziecka do rodziny lub gdy jest to niemożliwe dążenie do przysposobienia dziecka, przygotowanie dziecka do samodzielnego i odpowiedzialnego życia, zaspokojenie potrzeb w szczególności emocjonalnych, rozwojowych, zdrowotnych, bytowych, społecznych, religijnych. Formami rodzinnej pieczy zastępczej są: rodzina zastępcza; rodzinny dom dziecka. 7. Rodzina zastępcza zapewnia opiekę i wychowanie dzieciom pozbawionym całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej; może też być ustanowiona dla dziecka niedostosowanego społecznie. Wyróżniamy następujące typy rodzin zastępczych: rodzina zastępcza spokrewniona tworzona przez wstępnych lub rodzeństwo dziecka; przysługuje jej pomoc finansowa na utrzymanie dziecka; rodzina zastępcza niezawodowa tworzona przez osoby, które nie są wstępnymi lub rodzeństwem dziecka; przysługuje jej świadczenie pieniężne na pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka; w rodzinie umieszcza się w tym samym czasie nie więcej niż 3 dzieci (z wyjątkiem licznego rodzeństwa); rodzina zastępcza zawodowa tworzona przez osoby, które nie są wstępnymi lub rodzeństwem dziecka; oprócz świadczenia pieniężnego na pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka otrzymuje ona także wynagrodzenie z tytułu pełnienia funkcji rodziny zastępczej; w rodzinie tej umieszcza się w tym samym czasie nie więcej niż 3 dzieci (z wyjątkiem licznego rodzeństwa); może działać m.in. jako: rodzina zastępcza zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego przyjmuje dziecko na podstawie orzeczenia sądu, w przypadku gdy dziecko zostało doprowadzone przez Policję lub Straż Graniczną, na wniosek rodziców dziecka lub innej osoby, w przypadku bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie 3 ; 3 Art. 12a ustawy z dnia 29 VII 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. z 2005 Nr 180, poz. 1493). 24

rodzina zastępcza zawodowa specjalistyczna umieszcza się w niej w szczególności: dzieci legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, dzieci na podstawie art. 6 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich 4, małoletnie matki z dziećmi. 8. Rodzinny dom dziecka (RDD) tworzą małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim. W tym samym czasie może w nim przebywać nie więcej niż 8 dzieci (z wyjątkiem licznego rodzeństwa). Opieka nad dziećmi do lat 3 9. Opieka nad dziećmi w wieku do lat 3 organizowana jest w formie żłobka, oddziału żłobkowego, klubu dziecięcego lub innej jednostki, a także sprawowana przez dziennego opiekuna oraz nianię. 10. Żłobek instytucja wpisana do rejestru żłobków i klubów dziecięcych prowadzonego przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, w której sprawowana jest opieka nad dziećmi w wieku od ukończenia 20 tygodnia życia, w wymiarze do 10 godzin względem każdego dziecka. 11. Klub dziecięcy instytucja wpisana do rejestru żłobków i klubów dziecięcych prowadzonego przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, w której sprawowana jest opieka nad dziećmi w wieku od ukończenia 1 roku życia, w wymiarze do 5 godzin względem każdego dziecka. 12. Inna jednostka podmiot inny niż żłobek i klub dziecięcy prowadzący działalność gospodarczą polegającą na sprawowaniu opieki nad dziećmi; zobowiązany w okresie do 3 lat od dnia wejścia w życie ustawy o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3, do spełnienia warunków określonych w ustawie i wpisania się do rejestru żłobków i klubów dziecięcych. 13. Dzienny opiekun osoba fizyczna zatrudniana przez gminę na podstawie umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego stosuje się przepisy dotyczące zlecenia. Dzienny opiekun sprawuje opiekę nad dziećmi w wieku od ukończenia 20 tygodnia życia. 14. Niania osoba fizyczna sprawująca opiekę nad dziećmi na podstawie umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, zwanej umową uaktywniającą. Niania sprawuje opiekę nad dziećmi w wieku od ukończenia 20 tygodnia życia. Umowa uaktywniająca zawierana jest w formie pisemnej między nianią a rodzicami albo rodzicem samotnie wychowującym dziecko. ZUS opłaca składki za nianię od 4 Ustawa z dnia 26 X 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. 2010 Nr 33, poz. 178, z późn. zm.). 25

kwoty wynagrodzenia nie większej niż wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę, zaś od nadwyżki tej kwoty, składki płaci rodzic dziecka. Świadczenia rodzinne 15. Świadczeniami rodzinnymi są: zasiłek rodzinny; dodatki do zasiłku rodzinnego; świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne; dwa rodzaje zapomóg związanych z urodzeniem się dziecka. 16. Zasiłek rodzinny ma na celu częściowe pokrycie wydatków na utrzymanie dziecka i przysługuje: rodzicom, jednemu z rodziców albo opiekunowi prawnemu dziecka, opiekunowi faktycznemu dziecka, osobie uczącej się. Zasiłek przysługuje na dziecko do ukończenia 18 lat. Jeżeli dziecko nie kontynuuje nauki, to z dniem osiągnięcia 18 lat, rodzic traci prawo do zasiłku rodzinnego na to dziecko. Stosowane w ustawie o świadczeniach rodzinnych określenie do ukończenia 18 lat odpowiada w sporządzanym przez GUS bilansie ludności grupie wieku do lat 17. Do zasiłku rodzinnego przysługują dodatki (można pobierać jednocześnie kilka dodatków) z następujących tytułów: urodzenia dziecka (świadczenie jednorazowe); opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego; samotnego wychowywania dziecka; wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej; kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego; rozpoczęcia roku szkolnego; podjęcia przez dziecko nauki poza miejscem zamieszkania. 17. Świadczenia opiekuńcze zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielęgnacyjne. 18. Świadczenie pielęgnacyjne przysługuje osobom, na których zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym 5 ciąży obowiązek alimentacyjny (rodzice dziecka, krewni w linii prostej, rodzeństwo, rodzina zastępcza spokrewniona z dzieckiem), a także opiekunowi faktycznemu dziecka (osoba, która opiekując się dzieckiem wystąpiła do sądu o przysposobienie tego dziecka), jeżeli rezygnują lub nie podejmują pracy zawodowej, by zajmować się osobą niepełnosprawną wymagającą szczególnej opieki. 5 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jednolity Dz. U. z 2012 r. poz. 788). 26

19. Zasiłek pielęgnacyjny przysługuje niezależnie od dochodu rodziny i osoby, dlatego przyznawany jest nie na okres zasiłkowy, lecz na okres ważności orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności. Przeznaczony jest dla niepełnosprawnych dzieci i niepełnosprawnych osób dorosłych oraz dla osób, które ukończyły 75 lat. Do zasiłku pielęgnacyjnego nie mają prawa osoby, które nabyły uprawnienie do dodatku pielęgnacyjnego wypłacanego przy emeryturze lub rencie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. 20. Zapomogi wypłacane w związku z urodzeniem się dziecka jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka tzw. becikowe przysługujące niezależnie od dochodów rodziny, finansowana ze środków budżetu państwa oraz zapomoga wypłacana przez gminę ze środków własnych, o której wypłacaniu decyduje sama, określając jej wysokość i kryteria otrzymania. 21. Rodziną są: małżonkowie, rodzice dzieci, opiekun faktyczny oraz pozostające na utrzymaniu dzieci w wieku do ukończenia 25 roku życia, a także dziecko, które ukończyło 25 rok życia i legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, jeżeli w związku z tą niepełnosprawnością rodzinie przysługuje świadczenie pielęgnacyjne. 22. Rodziną wielodzietną w rozumieniu ustawy o świadczeniach rodzinnych jest rodzina wychowująca troje lub więcej dzieci mająca prawo do zasiłku rodzinnego. 23. Dziecko na utrzymaniu dziecko pozostające na utrzymaniu do ukończenia 25 roku życia własne, małżonka, dziecko, w sprawie którego toczy się postępowanie o przysposobienie lub dziecko znajdujące się pod opieką prawną. 24. Dziecko niepełnosprawne dziecko w wieku do ukończenia 16 roku życia, które posiada orzeczenie o niepełnosprawności określone w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 6. 25. Osoba niepełnosprawna osoba w wieku powyżej 16 lat, legitymująca się orzeczeniem o znacznym (a w określonych przypadkach umiarkowanym) stopniu niepełnosprawności określonym w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Pomoc społeczna 26. Pomoc społeczna instytucja polityki społecznej państwa, mająca na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie, na zasadzie 6 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. (Dz. U. 2011 Nr 127, poz. 721 z późn. zm.). 27

partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi. Pomoc społeczna wspiera osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. 27. Dom pomocy społecznej świadczy usługi bytowe, opiekuńcze, wspomagające i edukacyjne na poziomie obowiązującego standardu, określonego w rozporządzeniu Ministra Polityki Społecznej z dnia 23 sierpnia 2012 r. w sprawie domów pomocy społecznej (Dz. U. 2012 r, poz. 964), w zakresie i formach wynikających z indywidualnych potrzeb osób w nim przebywających. Pobyt w domu jest odpłatny. Placówki przeznaczone są dla: osób w podeszłym wieku, osób przewlekle somatycznie chorych, osób przewlekle psychicznie chorych, dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie, dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie oraz osób niepełnosprawnych fizycznie. Domy i zakłady pomocy społecznej obejmują następujące placówki stacjonarne: domy pomocy społecznej; rodzinne domy pomocy; placówki zapewniające całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym, w podeszłym wieku, prowadzone w ramach działalności gospodarczej lub statutowej; środowiskowe domy samopomocy i inne ośrodki dla osób z zaburzeniami psychicznymi; domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży; noclegownie; schroniska i domy dla bezdomnych; pozostałe, tj. placówki typu centrum wsparcia rodziny oraz centrum interwencji kryzysowej, udzielające wsparcia, w tym schronienia osobom i rodzinom w stanie kryzysu. 28. Rodzinny dom pomocy świadczy całodobowe usługi bytowe i opiekuńcze osobom wymagającym z powodu wieku pomocy innych osób. 29. Placówka zapewniająca całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, działająca na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub statutowej świadczy, po uzyskaniu zezwolenia wojewody, usługi opiekuńcze i bytowe. 30. Dom dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży zapewnia całodobowy, okresowy pobyt matkom z małoletnimi dziećmi i kobietom w ciąży, a także ojcom z małoletnimi dziećmi i innym osobom sprawującym opiekę nad dziećmi, które są dotknięte przemocą lub znajdują się w innej sytuacji kryzysowej. 28

31. Osoba bezdomna niezamieszkująca w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowana na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych, a także osoba niezamieszkująca w lokalu mieszkalnym i zameldowana na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania. 32. Dom dla bezdomnych budynek lub wyodrębnione części budynku, przeznaczone do udzielania całodobowego schronienia osobom bezdomnym wraz z pomieszczeniami pomocniczymi niezbędnymi do prawidłowego funkcjonowania domu dla bezdomnych. 33. Noclegownia budynek, lub wyodrębnione części budynku, przeznaczone do udzielania noclegu osobom bezdomnym, wraz z pomieszczeniami pomocniczymi niezbędnymi do prawidłowego funkcjonowania noclegowni. 34. Umieszczeni (w ciągu roku) w domu /zakładzie pomocy społecznej osoby, które trafiły do placówki po raz pierwszy w danym roku. 35. Świadczenia pomocy społecznej przybierają formę świadczeń pieniężnych (zasiłek stały, zasiłek okresowy, zasiłek celowy, specjalny zasiłek celowy, zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnienie, pomoc pieniężna na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie nauki, świadczenie pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego dla uchodźców) oraz świadczeń niepieniężnych (praca socjalna, bilet kredytowany, składki na ubezpieczenie zdrowotne, składki na ubezpieczenia społeczne, pomoc rzeczowa, w tym na ekonomiczne usamodzielnienie, sprawienie pogrzebu, poradnictwo specjalistyczne, interwencja kryzysowa, schronienie, posiłek, niezbędne ubranie, usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, w ośrodkach wsparcia oraz w rodzinnych domach pomocy, specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania oraz w ośrodkach wsparcia, mieszkanie chronione, pobyt i usługi w domu pomocy społecznej, pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym, pomoc w uzyskaniu zatrudnienia, pomoc na zagospodarowanie w formie rzeczowej dla osób usamodzielnianych, szkolenia, poradnictwo rodzinne i terapia rodzinna prowadzone przez ośrodki adopcyjno-opiekuńcze). 36. Świadczenia pieniężne głównie zasiłki stałe, okresowe i celowe, ale także pomoc na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki. 37. Świadczenia niepieniężne pomoc w formie: schronienia, posiłku, ubrania, usług opiekuńczych, pracy socjalnej, poradnictwa specjalistycznego w szczególności prawnego, psychologicznego, pedagogicznego, a także w formie pobytu w ośrodkach wsparcia. 38. Usługi opiekuńcze obejmują pomoc świadczoną osobie, która z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymaga pomocy innych osób, polegającą na zaspokajaniu codziennych potrzeb 29

życiowych, opiece higienicznej, zaleconej przez lekarza pielęgnacji oraz, w miarę możliwości, zapewnieniu kontaktów z otoczeniem. 39. Pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie świadczenie fakultatywne stanowiące pomoc osobie albo rodzinie przyznawaną przez gminę w formie pieniężnej (jednorazowego zasiłku celowego lub nieoprocentowanej pożyczki) lub rzeczowej (udostępnienie maszyn i narzędzi do pracy stwarzających możliwość zorganizowania własnego warsztatu pracy oraz urządzeń ułatwiających pracę niepełnosprawnym). 40. Zasiłek celowy przyznawany jest w celu zaspokojenia niezbędnych potrzeb bytowych, pokrycia części lub całości wydatków na świadczenia zdrowotne, zakupu żywności, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, wykonania drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, pokrycia kosztów pogrzebu. Może być przyznany osobie lub rodzinie, które poniosły straty w wyniku zdarzenia losowego, klęski żywiołowej lub ekologicznej. 41. Zasiłek okresowy przysługuje osobie lub rodzinie ze względu na długotrwałą chorobę, niepełnosprawność, bezrobocie, możliwość utrzymania lub nabycia uprawnień do świadczeń z innych systemów zabezpieczenia społecznego. 42. Zasiłek stały przysługuje osobie całkowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności. 30

CZĘŚĆ 2 KOMENTARZ ANALITYCZNY 2.1. Opieka zastępcza nad dziećmi i młodzieżą Opieka oraz wychowanie dzieci i młodzieży pozbawionej całkowicie lub częściowo opieki i wsparcia ze strony rodziny naturalnej, realizowana jest nie jak dotychczas w ramach zadań pomocy społecznej, a poprzez system instytucjonalnej i rodzinnej pieczy zastępczej. Zgodnie z ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, w przypadku niemożności zapewnienia dziecku opieki i wychowania przez rodziców umieszcza się je w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówkach opiekuńczo-terapeutycznych, interwencyjnych ośrodkach preadopcyjnych, rodzinach zastępczych lub rodzinnych domach dziecka. Od wielu lat można zaobserwować proces powolnego, lecz systematycznego zwiększania udziału rodzin zastępczych lub rodzinnych domów dziecka w sprawowaniu opieki zastępczej. W 2005 r. w rodzinach zastępczych przebywało 71% dzieci, natomiast w 2012 r. ok. 75%. Wykres 1. Dzieci w pieczy zastępczej w latach 2005 2012 60000 50000 40000 49 667 51 342 52 729 53 357 54 344 53 798 54 160 57 885 30000 20000 10000 0 20 190 20 663 19 774 19 271 19 931 18 982 19 000 19 184 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 dzieci w rodzinnej pieczy zastępczej* dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej** * do 2011 r. dzieci do 18 roku życia w rodzinach zastępczych ** do 2011 r. wychowankowie w placówkach opiekuńczo-wychowawczych Sąd umieszcza dziecko w instytucjonalnej pieczy zastępczej, jeżeli brak jest możliwości umieszczenia dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej 7. 7 Kodeks rodzinny i opiekuńczy, art. 112 1. 31

Pod koniec 2012 r. funkcjonowały 843 placówki instytucjonalnej pieczy zastępczej, z tego 841 placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz 1 regionalna placówka opiekuńczo-terapeutyczna i 1 ośrodek preadopcyjny. Wśród tych pierwszych działało 270 placówek rodzinnych, 414 socjalizacyjnych, 31 interwencyjnych, 4 specjalistyczno-terapeutyczne oraz 122 placówki łączące zadania. Placówki te łączą działania socjalizacyjne (w 118 placówkach), interwencyjne (w 108 placówkach) oraz specjalistyczno-terapeutyczne (w 19 placówkach). Łączna liczba miejsc w instytucjonalnej pieczy zastępczej wyniosła 19 752, w tym w placówkach opiekuńczowychowawczych 19 712 (mapa1). W placówkach instytucjonalnej pieczy zastępczej, które zapewniały stałą opiekę całodobową, w ostatnim dniu roku przebywało 19,2 tys. wychowanków (w ciągu roku sprawozdawczego 28,0 tys. dzieci), a w samych placówkach opiekuńczo-wychowawczych odpowiednio: 19,1 tys. oraz 27,8 tys. osób. Liczba wychowanków w poszczególnych placówkach opiekuńczo-wychowawczych, kształtowała się następująco: typ rodzinny 2,2 tys. (2,5 tys. w ciągu roku), typ socjalizacyjny 9,0 tys. (15,3 tys. w ciągu roku), typ interwencyjny 0,6 tys. (1,8 tys. w ciągu roku), typ specjalistyczno-terapeutyczny 0,1 tys. (0,1 tys. w ciągu roku), łącząca zadania 4,9 tys. (8,1 tys. w ciągu roku): część socjalizacyjna 3,3 tys. (4,7 tys. w ciągu roku), część interwencyjna 1,2 tys. (2,5 tys. w ciągu roku), część specjalistyczno-terapeutyczna 0,5 tys. (0,8 tys. w ciągu roku). Ponadto w regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej przebywało 49 dzieci (58 w ciągu roku), natomiast w ośrodku preadopcyjnym odpowiednio: 23 i 101 dzieci. Podobnie jak w latach ubiegłych, w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, według stanu na 31 XII 2012 r., umieszczono więcej chłopców (10,1 tys.) niż dziewczynek (9,0 tys.), co daje wskaźnik feminizacji równy 89,1, podczas gdy dla całego społeczeństwa w wieku 0-19 wyniósł on 95,1. Wykres 2. Dzieci i młodzież w placówkach opiekuńczo-wychowawczych według grup wiekowych Dzieci / młodzież 6000 5500 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 0-3 4-6 7-13 14-17 powyżej 18 lat rodzinne socjalizacyjne interwencyjne specjalistyczno-terapeutyczne łączące zadania placówek Wiek 32

Najmłodsi wychowankowie (do lat 6) stanowili 13,4% ogółu dzieci umieszczonych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Najliczniejszą grupę tworzyli wychowankowie w wieku 7-13 lat (32,6% ogółu wychowanków) oraz 14-17 lat (46,9%). Osoby powyżej 18 rż. stanowiły 7,1%. Dla porównania w całej populacji w wieku 0-19 lat dzieci do lat 6 stanowiły 35,5%, w grupie 7-13 lat 31,9%, 14-17 lat 20,7%, natomiast osoby pełnoletnie 11,8%. Jedynie 2,8% (0,5 tys.) wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych było sierotami biologicznymi, a 18,4% (3,5 tys.) półsierotami. Wynika z tego, że niemal 79% umieszczonych w placówkach dzieci posiadało obydwoje rodziców, którzy mimo wszystko nie potrafili lub też nie chcieli właściwie wypełniać funkcji wychowawczych. Osoby niepełnosprawne, tj. posiadające prawne potwierdzenie niepełnosprawności, stanowiły 9,5% wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych (1,8 tys. osób), natomiast przewlekle chorzy, których choroba trwała sześć miesięcy lub dłużej - 9,7% wychowanków placówek (1,9 tys. osób). W ciągu 2012 r. 6,6 tys. wychowanków w wieku do 18 lat opuściło całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze (w 2011 r. 7,6 tys.). Zgodnie z typem placówek, najwyższy wskaźnik ruchu dzieci do 18 roku życia 8 wystąpił w placówkach interwencyjnych (odchodzący to 67,4% wychowanków), co należy uznać za zrozumiałe z uwagi na tymczasowy charakter opieki, jaką zapewnia dziecku placówka 9. Niższy wskaźnik dotyczył placówek łączących zadania (35,5%), socjalizacyjnych (19,8%) oraz specjalistyczno-terapeutycznych (17%). Natomiast w placówkach rodzinnych zapewniających względnie stabilne środowisko wychowawcze, wskaźnik ruchu dzieci wyniósł 9,6% (wykres 3). Spośród wszystkich dzieci do 18 roku życia, które opuściły placówki całodobowe w ciągu roku, najwięcej, bo ponad 37% wychowanków powróciło do rodzin własnych (2,5 tys.), 12,5% znalazło opiekę w rodzinach adopcyjnych (0,8 tys.), a 16,6% umieszczono w rodzinach zastępczych (1,1 tys.). Niemal 25% dzieci zmieniło miejsce pobytu na inną placówkę instytucjonalnej pieczy zastępczej (1,6 tys.), co oznacza, że nadal pozostały w instytucjonalnym systemie opieki. Pozostałe 8,8% dzieci opuściło placówkę z innych przyczyn (0,6 tys.). Ponadto 2,1 tys. pełnoletnich wychowanków opuściło placówki, z czego 37,5% założyło w ciągu roku sprawozdawczego własne gospodarstwo domowe. W 2012 r. placówki opiekuńczo-wychowawcze w swojej działalności wspierane były pracą 2,1 tys. wolontariuszy. 8 Wskaźnik ruchu dzieci do 18 roku życia rozumiany jest jako odsetek dzieci do lat 18, które opuściły poszczególne rodzaje placówek całodobowych spośród dzieci do 18 roku życia przebywających w tych placówkach w ciągu roku sprawozdawczego. 9 Pobyt dziecka w placówce interwencyjnej nie powinien być dłuższy niż 3 miesiące. Po tym czasie dziecko powinno powrócić do rodziny naturalnej, zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej, rodzinie adopcyjnej lub w innej placówce instytucjonalnej pieczy zastępczej. 33

Większość dzieci objęta opieką zastępczą przebywała w pieczy rodzinnej, której formami są: rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka. W końcu 2012 r. funkcjonowało 39,5 tys. rodzin zastępczych oraz 225 rodzinnych domów dziecka. Wykres 4. Rodzinna piecza zastępcza w latach 1995 2012 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 1995 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka* dzieci** * do 2011 r. wyłącznie rodziny zastępcze ** do 2011 r. dzieci do 18 roku życia w rodzinach zastępczych Większość rodzin zastępczych stanowiły rodziny spokrewnione z dzieckiem 82,0% ogółu, dalej rodziny niespokrewnione z dzieckiem 13,5% i zawodowe rodziny zastępcze 4,5%. Wykres 5. Struktura rodzinnej pieczy zastępczej według liczby rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka oraz liczby dzieci 34

W ramach rodzin zawodowych najliczniej reprezentowane były rodziny zawodowe zwykłe (39,5%), następnie rodziny o charakterze pogotowia rodzinnego (29,1%). Stosunkowo nieliczne były rodziny specjalistyczne (14,6%) oraz rodziny wielodzietne (16,8%). Te drugie przekształcały się w rodziny zastępcze zawodowe lub rodzinne domy dziecka 10. Zdecydowana większość rodzin zastępczych (27,2 tys.) i rodzinnych domów dziecka (106) (łącznie 68,7%) funkcjonowała w miastach, na wsi odpowiednio: 12,3 tys. oraz 119 (mapa 2). Wykres 6. Rodzinna piecza zastępcza w miastach i na wsi w latach 2005 2012* 30000 25000 25 697 26 046 26 115 25 908 26 172 25 519 25 500 27 307 20000 15000 10000 10 813 10 909 11 234 11 388 11 491 11 876 11 844 12 455 5000 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 miasto wieś * do 2011 r. wyłącznie rodziny zastępcze Często (42,4% przypadków) funkcję rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka pełniła osoba samotna (16,9 tys.). Prawie 77,7% osób sprawujących opiekę miało powyżej 40 lat. 6% ogółu form rodzinnej pieczy zastępczej (głównie rodzin spokrewnionych) było prowadzonych przez osoby w wieku powyżej 70 lat, a mniej niż 1% - przez osoby poniżej 21 roku życia. Większość stanowiły osoby w wieku 41-60 lat (wykres 7). Najwięcej rodzin zastępczych (28,8 tys., tj. 72,8%) miało na wychowaniu jedno dziecko, liczba rodzin wychowujących dwoje dzieci stanowiła 17,9% ogółu rodzin (7,1 tys.), udział rodzin z trojgiem dzieci wynosił 5,6% rozważanej zbiorowości (2,2 tys.), z czworgiem i więcej 3,6% (1,4 tys.). 67,6% rodzinnych domów dziecka wychowywało sześcioro lub więcej dzieci. Cała rodzinna piecza zastępcza według liczby przyjętych dzieci została przedstawiona na wykresie 8. Rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka zapewniły opiekę 51,6 tys. dzieci do 18 roku życia oraz 6,3 tys. dzieci w wieku 18-24, w większości (ponad 95% przypadków) kontynuujących 10 Art. 234 ust. 2 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. 35

naukę. W porównaniu do 2011 r. liczba dzieci w wieku 0-17 lat w rodzinnej pieczy zastępczej zmniejszyła się o 2,6 tys. (spadek o 4,8%), jednak w dłuższym okresie wzrosła (w porównaniu do 2005 r. o 16,5%). Wśród dzieci przebywających w 2012 r. w rodzinnej pieczy zastępczej, najmniej było dzieci najmłodszych, tj. w przedziale wiekowym 0-3 lata (5,0 tys., co stanowiło 8,7% ogółu dzieci), wychowanków w wieku 4-6 lat oraz osób pełnoletnich - po 6,3 tys., tj. po 10,9%. Największy odsetek stanowiły dzieci w wieku 7-13 lat (22,3 tys., tj. 38,6%) oraz 14-17 lat (17,9 tys., tj. 31,0%). Po raz pierwszy w swoim życiu do rodzin zastępczych trafiło 8,7 tys. dzieci, spośród których 44,8% umieszczonych zostało w rodzinach spokrewnionych. W rodzinnej pieczy zastępczej przebywało łącznie 5,9 tys. dzieci posiadających orzeczenie o niepełnosprawności, co stanowiło ponad 10% wszystkich podopiecznych, wobec 3% 11 dzieci niepełnosprawnych w całej populacji. W roku sprawozdawczym 2012 rodzinną pieczę zastępczą opuściło 5,2 tys. wychowanków do 18 roku życia. Z tej liczby 31,9% (1,7 tys.) powróciło do rodziny naturalnej, 23,1% (1,2 tys.) przekazano do adopcji, 20,0% (1,0 tys.) umieszczono w innej rodzinie zastępczej lub rodzinnym domu dziecka, 15,4% trafiło do instytucjonalnej pieczy zastępczej (0,8 tys.), a pozostałe 9,6% dzieci (0,5 tys.) opuściło placówki z innego powodu (wykres 9). Ponadto rodzinną pieczę zastępczą opuściło 3,2 tys. wychowanków powyżej 18 roku życia. Z tej zbiorowości 55,8% osób usamodzielniło się, a wśród usamodzielnionych 69,0% wychowanków założyło w ciągu roku sprawozdawczego własne gospodarstwo domowe. 11 Źródło: Europejskie Ankietowe Badanie Zdrowia za 2009 r. 36

Mapa 1. Miejsca w placówkach opiekuńczo-wychowawczych Wykres 3. Dzieci do 18 roku życia, które odeszły z placówek opiekuńczo-wychowawczych w ciągu roku (dane w %) 30,2 34,7 37,8 40,3 67,4 0,6 80,0 31,0 15,9 13,2 46,0 15,3 35,5 25,0 8,2 14,9 9,6 18,8 11,3 4,2 23,5 13,3 13,9 7,5 6,7 7,6 interwencyjne rodzinne socjalizacyjne specjalistycznoterapeutyczne Placówki łączące zadania placówek pozostali ubyli do rodzinnej pieczy zastępczej do innych placówek do rodzin adopcyjnych 19,8 17,0 do rodzin własnych Linia ciągła na wykresie obrazuje wskaźnik ruchu dzieci do 18 roku życia, czyli odsetek dzieci do lat 18, które opuściły poszczególne typy placówek opiekuńczo-wychowawczych spośród dzieci do 18 roku życia przebywających w tych placówkach w ciągu roku sprawozdawczego. 37

Mapa 2. Rodzinna piecza zastępcza w podziale na miasto i wieś Wykres 7. Osoby prowadzące rodzinną pieczę zastępczą według wieku 1% 6% 7% do 21 lat 21% 14% 20% 22-30 lat 31-40 lat 41-50 lat 51-60 lat 61-70 lat 30% 71 lat i więcej 38

Wykres 8. Rodzinna piecza zastępcza według liczby przyjętych dzieci (liczba rodzin zastępczych i RDD oraz liczba dzieci) rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% bez przyjętych dzieci z jednym z dwojgiem z trojgiem z czworgiem z pięciorgiem z sześciorgiem z siedmiorgiem z ośmiorgiem i więcej dzieci 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Wykres 9. Dzieci do 18 roku życia, które opuściły rodzinną pieczę zastępczą 9,4% 0,2% 31,9% powróciły do rodzin naturalnych 15,4% umieszczone w innej formie rodzinnej pieczy zastępczej przekazane do adopcji umieszczone w instytucjonalnej pieczy zastępczej umieszczone w domu pomocy społecznej inny powód 23,1% 20,0% 39

Wykres 10. Wskaźnik rozwodów a udział dzieci w wieku 0-17 lat objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat 2,4 2,2 rozwody na 1.tys. ludności 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 małopolskie mazowieckie wielkopolskie podlaskie świętokrzyskie lubelskie lubuskie kujawsko-pomorskie śląskie łódzkie opolskie pomorskie warmińskomazurskie dolnośląskie zachodniopomorskie 1,0 podkarpackie 0,8 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0 10,0 11,0 12,0 13,0 14,0 15,0 16,0 17,0 dzieci w wieku 0-17 lat w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat Wykres 11. Wskaźnik liczby dzieci w wieku 0-17 lat w instytucjonalnej pieczy zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział dzieci z placówek rodzinnych w liczbie dzieci przebywających w instytucjonalnej pieczy zastępczej dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej w wieku 0-17 na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 opolskie kujawsko-pomorskie podlaskie lubuskie podkarpackie dolnośląskie warmińsko-mazurskie śląskie łódzkie wielkopolskie pomorskie zachodniopomorskie mazowieckie małopolskie lubelskie świętokrzyskie 1,0 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 udział dzieci w wieku 0-17 z placówek rodzinnych w liczbie dzieci w wieku 0-17 z instytucjonalnej pieczy zastępczej(%) 40

Wykres 12. Wskaźnik liczby dzieci w wieku 0-17 lat objętych pieczą zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział procentowy dzieci z rodzinnych form pieczy zastępczej w liczbie dzieci objętych pieczą zastępczą 16,0 dzieci w pieczy zastępczej w wieku 0-17 na 1 tys ludności w wieku 0-17 lat 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 dolnośląskie śląskie opolskie kujawsko-pomorskie lubelskie podlaskie podkarpackie małopolskie zachodniopomorskie warmińsko-mazurskie lubuskie łódzkie pomorskie świętokrzyskie wielkopolskie mazowieckie 4,0 70,0 75,0 80,0 85,0 udział dzieci z rodzinnych form pieczy zastępczej w liczbie dzieci objętych pieczą zastępczą (%) Mapa 3. Dzieci w wieku 0-17 lat umieszczone w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat według podregionów Uwaga. Podane przedziały są lewostronnie domknięte. 41

Mapa 4. Udział procentowy dzieci w wieku 0-17 lat korzystających z rodzinnych form opieki wśród dzieci w wieku 0-17 lat objętych opieką zastępczą według podregionów Uwaga. Podane przedziały są lewostronnie domknięte. Mapa 5. Dzieci w rodzinnej i instytucjonalnej pieczy zastępczej w wieku 0-17 lat na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział wychowanków placówek rodzinnych lub rodzinnej pieczy zastępczej w liczbie wychowanków ogółem według podregionów + liczba dzieci w opiece zastępczej poniżej średniej krajowej liczba dzieci w opiece zastępczej powyżej średniej krajowej (+) lub (++) udział dzieci z rodzinnych form opieki powyżej lub znacznie powyżej średniej ( ) lub ( ) udział dzieci z rodzinnych form opieki poniżej lub znacznie poniżej średniej 42

Mapa 6. Rodzinna piecza zastępcza na 10 tys. ludności według powiatów Wykres 14. Dzieci w placówkach wsparcia dziennego na 1 tys. mieszkańców a wielkość placówki dzieci w placówkach wsparcia dziennego na 1 tys. mieszkańców w wieku 0-17 lat 25 20 15 10 5 zachodniopomorskie kujawsko-pomorskie pomorskie wielkopolskie opolskie małopolskie łódzkie lubuskie warmińsko-mazurskie śląskie podlaskie mazowieckie dolnośląskie świętokrzyskie lubelskie podkarpackie 0 15 20 25 30 35 40 45 wielkość placówki wsparcia dziennego 43

Wykres 15. Przeciętna liczba wychowanków placówek wsparcia dziennego przypadających na jednego wolontariusza Polska Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 0 20 40 60 80 100 120 140 160 placówki w połączonej formie praca podwórkowa placówki opiekuńcze placówki specjalistyczne Mapa 7. Miejsca w placówkach dla dzieci do lat 3 na 1 tys. dzieci w wieku 0-2 według podregionów 44

2.1.1. Porównania międzywojewódzkie pieczy zastępczej W 2012 r. liczba placówek instytucjonalnej pieczy zastępczej w stosunku do funkcjonujących pod koniec roku 2011 placówek całodobowych dla dzieci i młodzieży zwiększyła się o 36. Nowe placówki powstały w 11 województwach najwięcej przybyło w województwach: pomorskim (10), mazowieckim (8), lubelskim i zachodniopomorskim (po 7). Spadek zaobserwowano w województwach: dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, lubuskim i łódzkim. Liczba placówek nie uległa zmianie w województwie warmińsko-mazurskim. Największą liczbę placówek odnotowano w województwach: mazowieckim (99 placówek, co stanowiło 11,7% ogółu), śląskim (88; 10,4%) dolnośląskim (86; 10,2%). Najmniejsza liczba placówek funkcjonowała w województwach: podlaskim (18; 2,1%) i opolskim (19; 2,3%). Wskaźniki dotyczące opieki zastępczej nad dziećmi według województw Wyszczególnienie Dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej 1 Rozwody 2 Udział dzieci w placówkach rodzinnych 3 (%) Udział dzieci w opiece rodzinnej 4 (%) Dzieci w pieczy zastępczej 5 Polska 2,5 1,7 11,2 77,2 9,8 Dolnośląskie 4,0 2,0 10,6 74,8 14,1 Kujawsko-pomorskie 3,0 1,9 7,5 72,8 10,0 Lubelskie 2,6 1,4 19,5 75,1 8,5 Lubuskie 2,8 2,0 6,0 79,6 13,0 Łódzkie 2,9 1,8 8,8 77,8 12,0 Małopolskie 1,7 1,4 15,4 75,7 6,1 Mazowieckie 1,8 1,7 15,9 78,9 7,3 Opolskie 2,8 1,6 0,0 75,2 11,2 Podkarpackie 1,8 1,0 6,8 72,4 6,1 Podlaskie 1,9 1,5 3,9 76,7 7,7 Pomorskie 2,6 1,4 14,6 80,1 11,2 Śląskie 3,0 1,8 7,7 77,0 12,2 Świętokrzyskie 2,2 1,6 23,6 79,4 8,3 Warmińsko-mazurskie 3,2 1,9 7,7 77,8 13,4 Wielkopolskie 1,7 1,6 9,3 80,6 8,1 Zachodniopomorskie 3,8 1,9 15,0 78,1 14,7 1. Liczba dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej w wieku 0-17 w przeliczeniu na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat. 2. Liczba rozwodów na 1 tys. ludności. 3. Udział procentowy dzieci w wieku 0-17 lat z placówek rodzinnych w liczbie dzieci w wieku 0-17 lat przebywających w instytucjonalnej pieczy zastępczej. 4. Udział procentowy dzieci w wieku 0-17 lat objętych rodzinnymi formami opieki zastępczej (placówki rodzinne i rodzinna piecza zastępcza) w liczbie dzieci w wieku 0-17 lat przebywających w pieczy zastępczej (instytucjonalna i rodzinna piecza zastępcza). 5. Liczba dzieci w wieku 0-17 lat objętych pieczą zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat. Występuje silna dodatnia korelacja pomiędzy liczbą dzieci w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w poszczególnych województwach, a wskaźnikiem rozwodów (współczynnik korelacji 0,8). 45

Wskaźnik rozwodów na 1 tys. mieszkańców wyniósł w skali kraju 1,7, ale pomiędzy województwami był zróżnicowany od 1,0 w województwie podkarpackim do 2,0 w województwach: lubuskim i dolnośląskim. Udział procentowy dzieci w wieku 0-17 lat przebywających w opiece zastępczej w stosunku do liczby ludności w wieku 0-17 lat w kraju wyniósł 9,8 na 1 tys. mieszkańców, jednak wahał się od 6,1 w województwach: małopolskim i podkarpackim do 14,7 w województwie zachodniopomorskim. Województwa można podzielić na grupy w zależności od wskaźnika liczby dzieci objętych opieką zastępczą i wskaźnika rozwodów (wykres 10). W pierwszej grupie znalazły się województwa o najwyższym wskaźniku rozwodów (od 1,9 do 2,0 na 1 tys. mieszkańców) i jednocześnie z najwyższym wskaźnikiem liczby dzieci w opiece zastępczej (warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie, lubuskie i dolnośląskie). Druga grupa to pozostałych pięć województw o ponadprzeciętnym udziale dzieci objętych opieką zastępczą (od 10,0 w województwie kujawsko-pomorskim do 12,2 w województwie śląskim). W grupie tej wskaźnik rozwodów był zróżnicowany - od 1,4 w województwie łódzkim do 1,9 w województwie kujawsko-pomorskim. Trzecia grupa, obejmująca 7 województw, charakteryzowała się zarówno niższym od przeciętnej wskaźnikiem liczby dzieci w opiece zastępczej, jak i przeciętnym lub niskim wskaźnikiem rozwodów na 1 tys. ludności (od 1,0 w województwie podkarpackim do 1,7 w województwie mazowieckim). W całej Polsce liczba dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat osiągnęła poziom 2,5, natomiast dzieci w placówkach rodzinnych stanowiły 11,2% liczby dzieci w placówkach pieczy instytucjonalnej. W pierwszej z pięciu wyodrębnionych grup województw (wykres 11) znalazły się dwa województwa o najwyższym wskaźniku liczby dzieci w placówkach pieczy instytycjonalnej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 - dolnośląskie (4,0%) i zachodniopomorskie (3,8%). W drugiej grupie znalazły się województwa o ponadprzeciętnej liczbie dzieci w placówkach pieczy insytucjonalnej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat i mniejszym niż przeciętna udziale dzieci z placówek rodzinnych. Ze względu na drugi ze wskaźników wspomniane województwa nie tworzyły grupy jednorodnej w województwie opolskim był on równy 0%, podczas gdy w województwie łódzkim osiągnął wartość prawie 9%. Do grupy tej należą województwa: śląskie, opolskie, lubuskie, łódzkie, kujawsko-pomorskie i warmińsko-mazurskie. Trzecia grupa złożona z województw: lubelskiego i pomorskiego charakteryzowała się wskaźnikiem liczby dzieci z placówek rodzinnych wyższym niż przeciętna i większą niż średnia wartością wskaźnika liczby dzieci w placówkach całodobowych. Grupę czwartą tworzyły trzy województwa (wielkopolskie, podlaskie, podkarpackie), w których w porównaniu z wartościami średnimi dla Polski, opieką całodobową objętych było mniej 46

wychowanków na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat i jednocześnie udział dzieci z placówek rodzinnych był niższy. Ostatnia grupa województw (małopolskie, świętokrzyskie, mazowieckie) charakteryzowała się wyższym niż średnia udziałem dzieci w placówkach rodzinnych, przy niższym niż przeciętna wskaźniku liczby dzieci w placówkach całodobowych. W województwie świętokrzyskim odnotowano najwyższą wartość udziału dzieci w placówkach rodzinnych (23,6 %). Poniżej poddano analizie rodzinne formy opieki zastępczej, obejmujące placówki opiekuńczowychowawcze typu rodzinnego (placówki rodzinne) oraz rodzinną pieczę zastępczą, które stwarzają najkorzystniejsze dla dziecka środowisko wychowawcze. W przeciwieństwie do pozostałych typów placówek (interwencyjnych, socjalizacyjnych, specjalistyczno-terapeutycznych, łączących zadania), w placówkach rodzinnych, przebywało znacznie mniej wychowanków (do 8), a w rodzinach zastępczych umieszczano nie więcej niż 3 dzieci (w rodzinnych domach dziecka 8), z możliwością odstępstwa od tej zasady w przypadku liczniejszego rodzeństwa. W całej Polsce liczba dzieci w wieku 0-17 umieszczonych w opiece zastępczej kształtowała się na poziomie 9,8 na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat, natomiast dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej stanowiły 77,2% liczby dzieci objętych wszystkimi formami pieczy zastępczej (o 0,1 pkt. proc. więcej niż w 2011 r.). Wystąpiły istotne różnice pomiędzy województwami (wykres 12). Województwa należące do pierwszej grupy (lubelskie, podlaskie, podkarpackie i małopolskie) charakteryzował zarówno niższy niż przeciętnie w Polsce wskaźnik liczby dzieci objętych opieką zastępczą, jak i udział dzieci z rodzinnych form opieki. Drugą grupę utworzyły województwa: dolnośląskie, opolskie, śląskie i kujawsko-pomorskie, w których liczba dzieci w pieczy zastępczej na 1 tys. ludności była wyższa od średniej dla Polski, ale udział dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej kształtował się poniżej przeciętnej. W województwach: świętokrzyskim, wielkopolskim i mazowieckim wskaźnik dzieci w pieczy zastępczej w wieku 0-17 na 1 tys. ludności do 18 roku życia był niski, z drugiej strony dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej stanowiły wyższy niż przeciętny dla Polski odsetek wszystkich umieszczonych w pieczy zastępczej. Pozostałych pięć województw (warmińsko-mazurskie, pomorskie, zachodniopomorskie, lubuskie, łódzkie) tworzyło czwartą grupę, która charakteryzowała się wysoką wartością obu wskaźników. Warto bardziej dokładnie przeanalizować zróżnicowanie regionalne posługując się siecią podregionów NTS 3 (mapa 3). Do opieki zastępczej częściej trafiały dzieci w podregionach Polski północnej i zachodniej oraz w podregionach województwa łódzkiego (z wyjątkiem sieradzkiego i piotrkowskiego). Najwyższe wartości wskaźnika dzieci objętych pieczą zastępczą odnotowano w podregionach: wałbrzyskim i szczecińskim oraz w Łodzi. Najniższy udział wychowanków objętych opieką zastępczą odnotowano we wschodniej i południowo-wschodniej części kraju oraz w centralnej Wielkopolsce. 47

Najniższe wartości wskaźnika dzieci objętych opieką zastępczą charakteryzowały podregiony: rzeszowski, tarnowski, nowosądecki, krakowski i tarnobrzeski. Analizując udział procentowy dzieci korzystających z rodzinnych form opieki, wśród sześćdziesięciu sześciu podregionów wyróżnić warto dziesięć: warszawski-zachodni, starogardzki, suwalski, ostrołęcko-siedlecki, oświęcimski, koszaliński, gorzowski, pilski, warszawski-wschodni, piotrkowski, w których co najmniej 85% dzieci objętych było opieką tego typu. Z drugiej strony w Warszawie, Krakowie oraz podregionie białostockim mniej niż 2/3 dzieci objętych opieką zastępczą przebywało w placówkach rodzinnych lub rodzinnej pieczy zastępczej (mapa 4). Wykres 13. Wskaźnik liczby dzieci w wieku 0-17 lat objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział procentowy dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej w liczbie dzieci objętych opieką zastępczą według podregionów dzieci w wieku 0-17 lat w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 21 28 37 66 3 16 1 47 55 50 14 56 2 45 54 41 5 43 64 49 31 32 4 19 6 7 46 15 10 24 34 8 53 35 36 11 20 48 17 44 52 51 25 18 57 12 59 9 40 4,0 55,0 60,0 65,0 70,0 75,0 80,0 85,0 90,0 95,0 udział dzieci w wieku 0-17 lat z rodzinnych form opieki zastępczej w liczbie dzieci w wieku 0-17 lat objętych opieką zastępczą (%) 62 65 61 33 58 38 22 27 29 13 60 63 23 26 42 39 30 Podregion 1 jeleniogórski Podregion 2 legnicko-głogowski Podregion 3 wałbrzyski Podregion 4 wrocławski Podregion 5 m. Wrocław Podregion 6 bydgosko-toruński Podregion 7 grudziądzki Podregion 8 włocławski Podregion 9 bialski Podregion 10 chełmsko-zamojski Podregion 11 lubelski Podregion 12 puławski Podregion 13 gorzowski Podregion 14 zielonogórski Podregion 15 łódzki Podregion 16 m. Łódź Podregion 17 piotrkowski Podregion 18 sieradzki Podregion 19 skierniewicki Podregion 20 krakowski Podregion 21 m. Kraków Podregion 22 nowosądecki Podregion 23 oświęcimski Podregion 24 tarnowski Podregion 25 ciechanowskopłocki Podregion 26 ostrołęckosiedlecki Podregion 27 radomski Podregion 28 m. st. Warszawa Podregion 29 warszawski wschodni Podregion 30 warszawski zachodni Podregion 31 nyski Podregion 32 opolski Podregion 33 krośnieński Podregion 34 przemyski Podregion 35 rzeszowski Podregion 36 tarnobrzeski Podregion 37 białostocki Podregion 38 łomżyński Podregion 39 suwalski Podregion 40 gdański Podregion 41 słupski Podregion 42 starogardzki Podregion 43 trójmiejski Podregion 44 bielski Podregion 45 bytomski Podregion 46 częstochowski Podregion 47 gliwicki Podregion 48 katowicki Podregion 49 rybnicki Podregion 50 sosnowiecki Podregion 51 tyski Podregion 52 kielecki Podregion 53 sandomierskojędrzejowski Podregion 54 elbląski Podregion 55 ełcki Podregion 56 olsztyński Podregion 57 kaliski Podregion 58 koniński Podregion 59 leszczyński Podregion 60 pilski Podregion 61 poznański Podregion 62 m. Poznań Podregion 63 koszaliński Podregion 64 stargardzki Podregion 65 m. Szczecin Podregion 66 szczeciński 48

Spośród podregionów wyodrębniono cztery grupy o krańcowych wartościach wskaźników. Pierwszą z nich utworzyły cztery podregiony: ostrołęcko-siedlecki, warszawski zachodni, oświęcimski i suwalski charakteryzujące się wskaźnikiem liczby dzieci w wieku 0-17 lat będących w opiece zastępczej w przeliczeniu na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat niższym niż średnia krajowa wynosząca 9,8 (odpowiednio: 6,2; 7,3; 7,4; 9,3), przy jednocześnie bardzo wysokim udziale dzieci korzystających z rodzinnych form opieki wśród dzieci objętych opieką zastępczą (89,1%; 88,1%; 90,8%; 89,2%). Kolejna grupa, skupiająca cztery podregiony: pilski, gorzowski, starogardzki, koszaliński, charakteryzowała się wyższą niż przeciętna dla kraju wartością wskaźnika dzieci w rodzinnej lub instytucjonalnej pieczy zastępczej (odpowiednio: 11,2; 12,6; 13,3; 14,1) przy jednocześnie bardzo wysokim wskaźniku dzieci objętych rodzinnymi formami opieki (86,2%; 87,1%; 90,5%; 87,9%). Szczególnie niepokojącą sytuację można było zaobserwować w podregionach: wałbrzyskim, szczecińskim i Łodzi, gdzie najwięcej dzieci na 1 tys. ludności znalazło się w opiece zastępczej (odpowiednio: 19,1; 17,3; 17,8), a udział najkorzystniejszych dla dziecka rodzinnych form opieki, kształtował się poniżej średniej krajowej (70,7%; 66,4%; 71,1%). Czwarta grupa obejmująca m.st. Warszawa, m. Kraków oraz podregion białostocki charakteryzowała się niższym niż średnia krajowa wskaźnikiem dzieci w opiece zastępczej (odpowiednio: 8,2; 7,9; 7,7) oraz najniższym udziałem dzieci w placówkach rodzinnych lub rodzinnej pieczy zastępczej (64,1; 62,9; 65,5). W oparciu o wykres 14 powstała mapa 5 ilustrująca łączne zróznicowanie regionalne liczby dzieci objętych opieką zastępczą i udziału rodzinnych form opieki. Podregiony, w których jednocześnie mamy do czynienia z niższym od przeciętnej wskaźnikiem dzieci objętych opieką zastępczą przy wyższym od średniej krajowej udziale rodzinnych form opieki (oznaczone kolorem zielonym), występują w pasie Polski południowej od podregionu bielskiego po podregion krośnieński oraz w centralnej i wschodniej części Polski od podregionu leszczyńskiego po podregiony: suwalski, łomżyński i bialski (z wyłączeniem m.st. Warszawy oraz Łodzi i okolic). Taką charakterystykę ma także podregion gdański. Z drugiej strony podregiony, w których jednocześnie więcej dzieci niż średnio w kraju było objętych opieką zastępczą i w mniejszym stopniu niż przeciętnie w Polsce sprawowana była ona przez placówki rodzinne i rodzinną pieczę zastępczą (oznaczone kolorem czerwonym), koncentrują się w Polsce południowo-zachodniej oraz w podregionach: trójmiejskim, grudziądzkim, skierniewickim, szczecińskim, w Szczecinie i Łodzi. W 2012 r. na 10 tys. ludności Polski przypadało średnio ponad 10 rodzin zastępczych lub rodzinnych domów dziecka (10,3). Powiaty o najwyższej wartości wskaźnika (od 19,1 do 23,4) występowały głównie w północnej i zachodniej części kraju (województwa: warmińsko-mazurskie, pomorskie, zachodniopomorskie, lubuskie, dolnośląskie). Najmniej rodzin zastępczych na 10 tys. ludności (w przedziale od 3 do 7) funkcjonowało w powiatach zlokalizowanych w większości w województwach: małopolskim, podkarpackim, lubelskim, podlaskim i mazowieckim (mapa 6). 49

2.2 Adopcje W 2012 r. ogółem orzeczono 3,5 tys. adopcji, w tym 0,3 tys. przysposobień przez osoby zamieszkałe za granicą. W tej liczbie zawierają się orzeczenia dotyczące adopcji dzieci opuszczających instytucjonalną i rodzinną pieczę zastępczą. W stosunku do 2011 r. liczba adopcji ogółem wzrosła o 0,2 tys., natomiast przez osoby zamieszkałe za granicą nieznacznie się zmniejszyła. Analiza z punktu widzenia wieku przysposobionych dzieci wskazuje, że, podobnie, jak w 2011 r., najwięcej orzeczeń dotyczyło małoletnich do pierwszego roku życia (24%) oraz do 2 roku życia (12,9%). Od lat utrzymuje się tendencja, że im młodsze dziecko, tym większą szansę ma na przysposobienie. Wraz z rosnącym wiekiem dziecka udział procentowy w liczbie adopcji ogółem maleje, z wyjątkiem ostatniej wyróżnionej w statystyce resortu sprawiedliwości grupie wiekowej tj. ponad 15 lat, gdzie wartość 4,7% plasuje się na poziomie charakterystycznym dla dzieci od 7 do 9 roku życia. W 2012 r. osoby zamieszkałe za granicą najczęściej adoptowały dzieci w wieku od roku do 2 lat. Spośród kategorii wiekowych stosowanych w formularzach (PS-01 i PS-02), tj. poniżej roku, 1-3, 4-6, 7-13, 14-17, najwięcej adopcji wiązało się z przysposobieniem dzieci w wieku 1-3 lat (29,0%), a przez osoby zamieszkałe za granicą - w wieku 7-13 lat (43,1%). W wyniku działania ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej liczba dzieci z uregulowaną sytuacją prawną, zgłoszonych do adopcji zagranicznej wzrosła w 2012 r. ponad dwukrotnie i wyniosła 1,5 tys. Statystyka adopcji międzynarodowych niezmiennie wskazuje, że najczęściej krajem rodziców adopcyjnych są Włochy a w ostatnich latach również Stany Zjednoczone Ameryki. 50

2.3 Wspieranie rodziny Z punktu widzenia wzmocnienia opiekuńczych funkcji rodziny, ważną rolę odgrywają placówki wsparcia dziennego. W 2012 r. funkcjonowały 2863 placówki, w tym 2370 opiekuńczych, 365 specjalistycznych, 7 placówek prowadzonych w formie pracy podwórkowej oraz 121 w połączonych formach, czyli łącznie o 126 mniej niż w 2011 r. Dla 57,7% placówek dziennych organem prowadzącym był samorząd gminny, powiatowy lub wojewódzki. Pozostałe prowadzone były m.in. przez stowarzyszenia, kościoły, fundacje i organizacje społeczne. Ze wszystkich zbadanych placówek wsparcia dziennego skorzystało w ciągu 2012 r. 118,6 tys. dzieci i młodzieży, w tym 19,5 tys. (16,4% ogółu korzystających) z placówek specjalistycznych. W przeliczeniu na 1 tys. ludności Polski w wieku 0-17 lat przypadało 11,0 dzieci korzystających z placówek wsparcia dziennego. Wyraźnie daje się zauważyć, że w województwach Polski wschodniej oraz w województwach: śląskim i dolnośląskim na każdy tysiąc osób w wieku 0-17 lat przypadło od 5,7 do 10,3 dzieci korzystających z placówek wsparcia dziennego a jednocześnie placówki były większe niż przeciętna. Z kolei w województwach: łódzkim, lubuskim i warmińsko-mazurskim wartość obu wskaźników była mniejsza niż średnia wartość dla Polski ogółem. W pozostałych województwach liczba dzieci w placówkach na 1 tys. mieszkańców była większa niż 11, jednak tylko w przypadku województw: małopolskiego i pomorskiego wielkość placówki była większa niż średnia wartość dla Polski wynosząca 27 (wykres 14). W placówkach wsparcia dziennego ogółem na jednego wolontariusza przypadało 19 wychowanków. W dziewięciu województwach wskaźnik ten był niższy niż przeciętna dla kraju (od 9,1 w województwach: lubelskim i lubuskim do 18,8 w województwie łódzkim). Wśród pozostałych siedmiu województw wskaźnik wahał się od 25,5 w województwie warmińsko-mazurskim do 41,9 w województwie zachodniopomorskim (wykres 15). 51

2.4 Opieka nad dzieckiem do lat 3 Jedną z najważniejszych zasad polityki rodzinnej w Polsce jest dobro dziecka. Realizowana jest ona m.in. przez opiekę nad dzieckiem a jej celem jest wspieranie rodziny pozwalające na jej sprawniejsze funkcjonowanie w społeczeństwie. W celu wsparcia potrzeb rodziców pragnących godzić obowiązki zawodowe i rodzinne, uchwalona została w 2011 r. ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. Ustawa ta stworzyła ramy prawne dla funkcjonowania nowych form opieki nad małymi dziećmi, takich jak: klub dziecięcy, dzienny opiekun oraz niania. Równocześnie funkcjonujące wcześniej żłobki przestały być zakładami opieki zdrowotnej. W pierwszym kwartale bieżącego roku GUS po raz drugi zrealizował badanie Żłobki i kluby dziecięce dotyczące działalności instytucjonalnych form opieki nad dziećmi do lat 3 w Polsce w 2012 r. Jego wyniki wskazują, że po ponad półtorarocznym okresie obowiązywania ustawy 12 regulującej na nowo formy i zasady opieki nad małymi dziećmi, na koniec 2012 r. działało 1150 placówek opieki nad dziećmi do lat 3, tj. o 225 więcej (24,3%) niż w 2011 r. Wykres 16. Liczba placówek dla dzieci w wieku do lat 3 w 2011 i 2012 r. 250 200 150 100 50 2012 2011 0 Mazowieckie Dolnośląskie Wielkopolskie Śląskie Małopolskie Łódzkie Pomorskie Zachodniopomorskie Opolskie Podkarpackie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Warmińsko-mazurskie Podlaskie Świętokrzyskie 12 Ustawa z 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. z 2011 r. Nr 45, poz. 235), obowiązująca od 4 kwietnia 2011r. Na mocy Ustawy, żłobki przestały być częścią systemu opieki zdrowotnej i obecnie pieczę nad działalnością regulowaną niniejszą ustawą sprawuje Minister Pracy i Polityki Społecznej. 52

Według stanu na 31 grudnia 2012 r., zbadane placówki żłobki, oddziały żłobkowe, kluby dziecięce i inne jednostki 13 dysponowały łącznie 50,0 tys. miejsc, tj. o 7,7 tys. miejsc więcej niż w 2011 r. Przyrost zarówno liczby placówek, jak i liczby miejsc dokonał się dzięki żłobkom (wzrost o 237 placówek i 7,4 tys. miejsc. W stosunku do 2011 r., udział żłobków w strukturze placówek opieki nad małymi dziećmi wzrósł z 50% do 61%, a w strukturze miejsc z 77% do 80%. Kluby dziecięce i placówki zaliczone do grupy inne były zdecydowanie mniejsze od działających żłobków i oddziałów żłobkowych. Przeciętnie dysponowały one 17 miejscami. W przypadku żłobków przeciętna liczba miejsc wyniosła 57, a w oddziałach żłobkowych 35. Wykres 17. Placówki opieki nad dziećmi do lat 3 w 2011 i 2012 r. placówki 800 700 600 500 400 300 200 100 0 żłobki kluby dziecięce oddziały żłobkowe inne jednostki miejsca 45 000 40 000 35 000 30 000 25 000 20 000 15 000 10 000 5 000 0 placówki 2011 placówki 2012 miejsca 2011 miejsca 2012 Analiza sektora własności zbadanych placówek wykazała, że udział placówek sektora niepublicznego zwiększył się. W 2012 r. ponad połowa placówek opieki nad dziećmi (54%) należała do tego sektora (w 2011 r. - 47%). Oferowały one prawie 27% wszystkich miejsc, czyli o 7 pkt. proc. więcej niż w 2011 r i według stanu na dzień 31 grudnia przebywało w nich prawie 23% dzieci objętych taką formą opieki. Dla porównania w 2011 r. było to niecałe 17% dzieci. Struktura własności była różna w zależności od rodzaju placówek. W grupie żłobków i oddziałów żłobkowych nadal przeważały placówki publiczne, które stanowiły ok. 63% (w 2011 r. ponad 80%). W grupie klubów 13 Podmioty prowadzące działalność gospodarczą polegającą na sprawowaniu opieki nad dziećmi, nie dłużej niż przez okres 3 lat od dnia wejścia w życie wspomnianej ustawy. 53

dziecięcych i innych jednostek sytuacja wyglądała zupełnie inaczej 97% zbadanych placówek należało do sektora niepublicznego (w 2011 r. - 99%). Z analizy zróżnicowania przestrzennego rozmieszczenia placówek wynika, że we wszystkich województwach przeważały żłobki jako forma sprawowania opieki nad małymi dziećmi, chociaż ich udział w strukturze badanych placówek kształtował się różnie: od 72% w przypadku województwa podkarpackiego do 50% w województwie zachodniopomorskim. W 2011 r. sytuacja wyglądała nieco inaczej. Struktura udziału żłobków wahała się od 73% w województwie łódzkim do 33% w województwie podlaskim. Dostępność placówek na poziomie podregionów (NTS 3) ilustruje mapa 7. Analizując dostępność opieki nad małymi dziećmi na poziomie podregionów można zauważyć, że największą liczbą miejsc w przeliczeniu na 1 tys. dzieci w wieku do lat 3 charakteryzują się kolejno największe miasta Wrocław, Łódź, Kraków, Warszawa i Poznań. Wysokie wartości tego wskaźnika odnotowano także w podregionach obejmujących obszary z innymi dużymi miastami oraz w zachodniej Polsce. Najwyższe wartości wskaźnika liczby miejsc w placówkach w przeliczeniu na 1 tys. dzieci w wieku do lat 3 odnotowały sąsiadujące ze sobą województwa: opolskie i dolnośląskie. Wysokie wskaźniki miały również województwa: lubuskie, zachodniopomorskie i mazowieckie. Z kolei najniższe wartości wskaźnika wyróżniały województwa: świętokrzyskie, lubelskie i warmińskomazurskie. Wykres 18. Miejsca w placówkach dla dzieci w wieku do lat 3 na 1 tys. dzieci w wieku 0-2 w 2011 i 2012 r. 80 70 60 50 40 30 20 2012 10 2011 0 Opolskie Dolnośląskie Lubuskie Mazowieckie Zachodniopomorskie Łódzkie Podlaskie Małopolskie Śląskie Wielkopolskie Podkarpackie Kujawsko-pomorskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie Lubelskie Świętokrzyskie 54

Podobnie jak w 2011 r. najwięcej placówek funkcjonowało w województwie mazowieckim (231) a najmniej w województwie świętokrzyskim (21). Analiza czasu pracy badanych placówek wykazała, że niemal wszystkie placówki publiczne (98,5%), a w tym wszystkie żłobki i oddziały żłobkowe bez względu na sektor własności pracowały powyżej 5 godzin dziennie. Na uwagę zasługuje fakt, że 35% placówek w 2012 r. pracowało powyżej 10 godzin dzienne, 77% spośród nich to żłobki, z tego 66% - to żłobki publiczne. Można również stwierdzić, że 57% klubów dziecięcych pracowało dłużej niż przewiduje ustawa 14. Na koniec 2012 r. z instytucjonalnych form opieki korzystało 47,7 tys. małych dzieci, z tego ponad 80% stanowiły dzieci przebywające w żłobkach. Odnosząc te liczby do ogółu dzieci w wieku do lat 3 można stwierdzić, że w żłobkach, klubach dziecięcych i oddziałach żłobkowych przebywało 38 dzieci na 1000 dzieci w wieku do lat 3. Dla porównania w 2011 r. było to 31 dzieci. Analizując opiekę nad dziećmi w wieku do lat 3 na poziomie województw warto zauważyć, że największy odsetek dzieci korzystających ze żłobków, oddziałów żłobkowych i klubów dziecięcych charakteryzował województwa: opolskie (7,2%) i dolnośląskie (6,6%), natomiast najmniejszy (2.3%) województwo pomorskie. Odsetek dzieci w wieku do lat 3 objętych instytucjonalną opieką Wyszczególnienie W żłobkach W klubach dziecięcych W oddziałach żłobkowych Ogółem w 2012 r. (1+2+3) Ogółem w 2011 r. (1+2+3) W innych jednostkach 0 1 2 3 4 5 6 Polska 3,3 0,2 0,4 3,8 3,1 0,2 Dolnośląskie 5,5 0,2 0,9 6,6 5,4 0,2 Kujawsko-pomorskie 2,8 0,1 0,2 3,0 2,3 0,0 Lubelskie 2,3 0,1 0,2 2,6 2,3 0,0 Lubuskie 4,5 0,2 0,3 5,1 3,8 0,1 Łódzkie 4,5 0,1 0,2 4,8 4,2 0,1 Małopolskie 2,9 0,3 0,1 3,2 2,5 0,4 Mazowieckie 3,7 0,3 0,1 4,2 3,6 0,5 Opolskie 5,7 0,1 1,4 7,2 4,8 0,2 Podkarpackie 3,0 0,0 0,3 3,3 3,0 0,1 Podlaskie 3,3 0,2 0,5 4,0 3,2 0,0 Pomorskie 2,1 0,1 0,1 2,3 2,1 0,4 Śląskie 2,7 0,2 0,5 3,4 2,5 0,1 Świętokrzyskie 2,3 0,2 0,1 2,6 1,9 0,0 Warmińsko-mazurskie 1,9 0,1 0,6 2,6 2,2 0,0 Wielkopolskie 2,9 0,2 0,1 3,1 2,4 0,2 Zachodniopomorskie 3,1 0,2 1,4 4,6 3,9 0,1 14 Zgodnie z ustawą, w żłobku zapewnia się opiekę w wymiarze do 10 godzin dziennie, w klubie - do 5 godzin dziennie względem każdego dziecka. W szczególnie uzasadnionych przypadkach wymiar opieki w żłobku może być na wniosek rodzica dziecka, wydłużony. 55

Łącznie w ciągu całego 2012 r. z placówek skorzystało 76,4 tys. dzieci (w 2011 r. 68 tys. dzieci). Przeciętnie jedno dziecko uczęszczało do placówki przez ok. 3 miesiące, statystycznie najdłużej 108 dni przebywało w klubie dziecięcym, a najkrócej niespełna 93 dni w żłobku. Najliczniejszą grupę we wszystkich typach placówek stanowiły dzieci w wieku 2 lat niemal 51%. Drugą co do wielkości grupę tworzyły dzieci roczne - 34%. Najmniej było dzieci poniżej roku oraz w wieku 3 lat: odpowiednio 6,7% i 8%. Z zebranych przez GUS danych wynika, że z placówek opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 korzystały również dzieci w wieku 4 lat i więcej, jednak ich udział był niewielki i wynosił zaledwie 0,6% ogółu. Wykres 19. Dzieci w placówkach według wieku 0,6 8,0 6,7 poniżej roku rok 50,8 34,0 2 lata 3 lata 4 lata i więcej We wszystkich placówkach przebywało 479 niepełnosprawnych dzieci. Najwięcej w województwach: dolnośląskim i kujawsko-pomorskim, najmniej w województwie świętokrzyskim. Spośród placówek objętych badaniem 30% posiadało udogodnienia dla osób niepełnosprawnych, w większości były to pochylnie, podjazdy i platformy. W badanych placówkach znalazło pracę 9,1 tys. osób, bez względu na formę zatrudnienia i wymiar czasu pracy. W grupie tej opiekunki dziecięce stanowiły 49%, pozostali opiekunowie - 23%, nauczyciele - 16%, pielęgniarki - 10%, położne 1,6% a lekarze - 0,4% pracowników ogółem. Tylko w co 25 żłobku (a w co 35 placówce ogółem) pracował lekarz i było to dla niego zwykle dodatkowe miejsce pracy. Odwrotnie przedstawiała się sytuacja w przypadku pozostałych grup pracowników. Odsetek osób, dla których placówka opieki nad małymi dziećmi była podstawowym miejscem pracy, wahał się od ok. 88% w przypadku pielęgniarek i położnych do ok. 93% w przypadku pozostałego personelu. Pracę personelu w ciągu roku wspomagało 323 wolontariuszy, w większości kobiet pracujących w jednostkach należących do niepublicznego sektora własności. Najwięcej wolontariuszy było w województwach: wielkopolskim (59), mazowieckim (45) i małopolskim (44), natomiast 56

najmniej w województwach: warmińsko-mazurskim (1), świętokrzyskim (2), zachodniopomorskim (2) oraz lubelskim (3). Z danych ZUS wynika, że na koniec 2012 r. zarejestrowanych było 9 050 niań zatrudnionych na podstawie umowy uaktywniającej. Nie dziwi fakt, że większość stanowiły kobiety (prawie 97%). Najliczniej reprezentowaną grupą były osoby w wieku 50-59 lat, zarówno wśród kobiet, jak i wśród mężczyzn. Wykres 20. Nianie 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 48,8% 16,2% 16,5% 11,3% 6,9% 0,4% 19 lat i mniej 20-29 30-39 40-49 50-59 60 lat i więcej mężczyźni kobiety Pracę w charakterze dziennego opiekuna podjęło, według danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, jedynie 30 osób, pod których opieką znalazło się 79 dzieci. 57

2.5 Świadczenia rodzinne Oprócz posiadania dziecka na utrzymaniu, głównym kryterium uprawniającym do świadczeń rodzinnych (zasiłku rodzinnego i dodatków do niego) jest przeciętny miesięczny dochód, w przeliczeniu na osobę w rodzinie. Kryterium dochodowe dotyczy dochodu netto, tj. po odliczeniu podatku dochodowego i składek na ubezpieczenie społeczne oraz na ubezpieczenie zdrowotne i od 1 listopada 2012 r. wynosiło 539 zł na osobę lub 623 zł na osobę, jeśli w rodzinie wychowuje się dziecko niepełnosprawne. Dla porównania w systemie pomocy społecznej kryterium dochodowe uprawniające do świadczeń pieniężnych od 1 października 2012 r. wynosiło 456 zł na osobę w gospodarstwie domowym, a w przypadku osób samotnie gospodarujących 542 zł. Niezależnie od wysokości dochodu rodziny przyznawane były: jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka, zasiłek pielęgnacyjny oraz świadczenie pielęgnacyjne. W 2012 r. ze świadczeń rodzinnych skorzystało 2 155,7 tys. rodzin, tj. o 0,9% mniej niż w 2011 r. (2 174,6 tys.). Rodzin pobierających świadczenia rodzinne uzależnione od dochodów było 1 285,6 tys., tj. o 9,3% mniej niż w 2011 r. (1 417,2 tys.). Wśród nich rodziny pełne stanowiły 74,5% (957,7 tys. rodzin). 77% rodzin (989,9 tys.) pobierających świadczenia rodzinne uzależnione od dochodu wychowywało 1 lub 2 dzieci, natomiast 23% były to rodziny wielodzietne. Rodziny z dziećmi niepełnosprawnymi (146,3 tys.) stanowiły 11,4% ogółu tych rodzin. Przeciętna wysokość wydatków na świadczenia rodzinne w przeliczeniu na jednego świadczeniobiorcę zasiłku rodzinnego wyniosła 255,59 zł, tj. o 8,9% więcej niż w 2011 r. (234,76 zł). Wykres 21. Struktura wydatków oraz świadczeń rodzinnych według rodzaju świadczenia wydatki w tys. zł przeciętna miesięczna liczba świadczeń (w tys.) 31,1 373 125 223,5 1 363 177 917,6 2 651 452 2 521,8 1 684 659 1 203,9 1 662 049 zasiłek rodzinny dodatki do zasiłku zasiłek pielęgnacyjny świadczenie pielęgnacyjne jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka 58

Wśród świadczeń rodzinnych dominującą pozycję stanowiły zasiłki rodzinne, których w 2012 r. przeciętnie miesięcznie wypłacono 2 521,8 tys. Było to jednak o 8,9% mniej niż w 2011 r. (2 767,7 tys.). 26,3% (663,8 tys. wszystkich dzieci, na które wypłacany był zasiłek rodzinny, stanowiły dzieci do 5 roku życia, ponad 64,3% (1 621,9 tys.) - powyżej 5 roku życia do ukończenia 18 lat, a pozostałe 9,4% - osoby pełnoletnie do ukończenia 24 roku życia. W 2012 r. na zasiłki rodzinne wydatkowano kwotę 2 651,5 mln zł i były o 6,7% niższe niż w 2011 r. Druga grupa świadczeń rodzinnych to dodatki do zasiłku rodzinnego. Aby rodzina mogła z nich skorzystać musiała mieć prawo do otrzymywania zasiłku rodzinnego. Najwięcej dodatków wypłacono z tytułu wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej przeciętnie miesięcznie 418,6 tys. świadczeń (34,8%) oraz z tytułu podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania (267,5 tys. świadczeń - 22,2%). W 2012 r. wypłacono dodatki do zasiłków rodzinnych na kwotę 1 662,0 mln zł, tj. o 11,4% mniejszą w porównaniu do 2011 r. W 2012 r. zwiększyła się liczba osób korzystających ze świadczeń opiekuńczych (zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne), które przyznawane są niezależnie od wysokości dochodu rodziny. Kwota zasiłku pielęgnacyjnego wyniosła 153 zł miesięcznie. Najwięcej zasiłków (403,5 tys.) przyznano osobom niepełnosprawnym posiadającym orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności. Kwota świadczenia pielęgnacyjnego wyniosła 520 zł miesięcznie. W 2012 r. na 1 141 tys. świadczeń opiekuńczych wydatkowano łącznie 3 047,8 mln zł i była to kwota o 13,7% wyższa niż w 2011r. Na 31,1 tys. jednorazowych zapomóg z tytułu urodzenia się dziecka wydano kwotę 373,1 mln zł. Ponadto na prawie 14 tys. zapomóg wypłacanych ze środków własnych, gminy wydały ok. 13 mln zł. Wydatki budżetu państwa w 2012 r. na realizację ustawy o świadczeniach rodzinnych wyniosły ogółem ok. 8 285 mln zł, z tego na świadczenia rodzinne przypadało ok. 7 734 mln zł (o 2,74% mniej niż w 2011 r. 7 952 mln zł). 59

2.6 Pomoc społeczna Pomoc społeczna, będąca instrumentem polityki społecznej państwa przeznaczonym do wspierania osób i rodzin w trudnych sytuacjach życiowych, z którymi nie są one w stanie same sobie poradzić, podejmuje działania w sytuacjach zagrożenia podstawowych potrzeb życiowych oraz obniżenia jakości życia poniżej społecznie akceptowanego minimum; pomaga stworzyć warunki umożliwiające godną egzystencję; służy kompensowaniu różnorakich szkód np. wynikających z bezrobocia, sieroctwa, niepełnosprawności, chorób; przyczynia się do wyrównywania nadmiernych zróżnicowań społecznych; daje poczucie bezpieczeństwa socjalnego poprzez różne zasiłki i świadczenia uzupełniające niedostatki systemu emerytalno-rentowego oraz innych systemów zabezpieczenia społecznego lub niewystarczające dochody z pracy. Skutkiem działań pomocy społecznej powinno być eliminowanie wykluczenia społecznego oraz usamodzielnianie się jej beneficjentów. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując na zasadzie partnerstwa, z podmiotami niepublicznymi, w tym z organizacjami pozarządowymi, kościołami i związkami wyznaniowymi. 2.6.1 Stacjonarne zakłady pomocy społecznej Opieką instytucjonalną objęte są nie tylko dzieci i młodzież pozbawione możliwości wychowywania się w rodzinie biologicznej, ale też inne osoby wymagające wsparcia jednostek świadczących usługi pomocy społecznej. Ze sprawozdań wynika, że w końcu 2012 r. funkcjonowały 1564 stacjonarne zakłady pomocy społecznej (o 50 placówek, czyli 3,3% więcej niż w 2011 r.), wśród których 53,3% stanowiły domy pomocy społecznej (833), 22,1% to placówki dla osób bezdomnych domy, schroniska, noclegownie (346), 4,7% domy dla matek z dziećmi i kobiet w ciąży (73), 19,9% placówki zapewniające całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku w ramach działalności gospodarczej lub statutowej, stacjonarne środowiskowe domy samopomocy, rodzinne domy pomocy i pozostałe niezaklasyfikowane do powyższych kategorii (312). Ponadto działały 62 filie zakładów 15. Dla 798 stacjonarnych placówek pomocy społecznej i ich filii organem prowadzącym był samorząd terytorialny 49 % (a w przypadku domów pomocy społecznej 73,4%). Pozostałe zakłady prowadzone były m.in. przez kościoły i związki wyznaniowe, osoby fizyczne, stowarzyszenia, fundacje i inne podmioty gospodarcze. 15 Swoich filii nie posiadały jedynie rodzinne domy pomocy, środowiskowe domy samopomocy oraz pozostałe. 60

Niektóre zakłady świadczą usługi dla różnych grup mieszkańców, posiadają tzw. oddziały. Uwzględniając zróżnicowaną działalność skierowaną do poszczególnych grup mieszkańców, możemy mówić o 1733 takich miejscach pobytu w placówkach macierzystych. Najwięcej takich miejsc pobytu (442, tj. 25,5%) przeznaczonych było dla osób w podeszłym wieku, 346 (20,2%) dla osób bezdomnych, 260 (15,0%) dla osób przewlekle somatycznie chorych, 207 (11,9%) dla osób przewlekle psychicznie chorych, 179 (10,3%) dla dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie, 101 (5,8%) dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie, 73 (4,2%) dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, natomiast 47 (2,7%) dla osób niepełnosprawnych fizycznie oraz 78 dla innych osób (4,5%). Stacjonarne zakłady pomocy społecznej dysponowały łącznie 108,3 tys. miejsc (o 2,9 tys., czyli 2,8% więcej niż w 2011 r.). Wskaźnik miejsc na 10 tys. ludności wyniósł 28,1. Wykres 22. Mieszkańcy stacjonarnych zakładów pomocy społecznej według wieku 75 lat i więcej 28,1% do 18 lat 3,4% 19-40 lat 14,7% 61-74 lat 22,8% 41-60 lat 31,1% Według stanu na 31 XII 2012 r. w domach i zakładach pomocy społecznej przebywało 104,5 tys. mieszkańców, tj. o 2,5 tys. osób więcej niż w roku poprzednim (101,9 tys.). 45,1% pensjonariuszy stanowiły kobiety (47,1 tys.). Pod względem struktury według wieku najmniej liczna była grupa osób młodych (do 18 roku życia), stanowiąca 3,4% ogółu mieszkańców (3,5 tys.). Pensjonariusze w wieku 19-40 lat stanowili 14,7% (15,3 tys.), osoby w wieku 41-60 31,1% (32,5 tys.). Największy udział w rozważanej zbiorowości miały osoby liczące co najmniej 61 lat 50,9% (53,1 tys.) wykres 21. Osoby w wymienionych kategoriach w całej populacji Polski stanowiły odpowiednio: 19,5%, 33,7%, 27,3%, 19,4%. 61

Wśród mieszkańców stacjonarnych zakładów pomocy społecznej największy udział mieli pensjonariusze przebywający w domach i na oddziałach dla osób przewlekle psychicznie chorych - 20,8% (21,8 tys.), przewlekle somatycznie chorych - 19,4% (20,2 tys.) oraz w podeszłym wieku 16-18,8% (19,7 tys.). Strukturę mieszkańców stacjonarnych zakładów pomocy społecznej przedstawiono na wykresie 23. Większość osób przebywających w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej (81,9%) uczestniczyła przynajmniej w części w finansowaniu swego pobytu pokrywając koszty z dochodów własnych, np. własnej emerytury, renty, zasiłku stałego, z czego zaledwie 5,0% z nich pokrywało koszty w pełnej wysokości. Dla 7,4% mieszkańców pobyt opłacany był w całości przez gminę lub budżet państwa, 1,1% przez rodzinę, a 2,4% przebywających w omawianych zakładach zwolniono z odpłatności. Pobyt pozostałych osób (7,3%) finansowany był z innych źródeł. Wśród osób pracujących w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej (niezależnie od formy zatrudnienia), dla których było to główne miejsce pracy (ogółem 59,1 tys. osób), tylko 0,5% stanowili lekarze (0,3 tys.). Dużo więcej zatrudniano pielęgniarek (7,7 tys. tj. 13,0% personelu), spośród których 6,2% posiadało tytuł magistra oraz 1,3 tys. fizjoterapeutów (2,2%), z czego 39,4% z tytułem magistra. 84,4% pracowników omawianych zakładów stanowił personel niemedyczny. Ponadto w opiekę nad mieszkańcami stacjonarnych zakładów pomocy społecznej zaangażowało się 4,4 tys. wolontariuszy. 2.6.1.1. Porównania międzywojewódzkie stacjonarnych zakładów pomocy społecznej W 11 województwach ponad połowę zakładów stacjonarnych stanowiły domy pomocy społecznej. Największy odsetek tego typu placówek odnotowano w województwie kujawskopomorskim (ponad 68%), a najmniejszy w województwach: pomorskim, mazowieckim, zachodniopomorskim, śląskim i podlaskim (poniżej 50%). Stosunkowo dużo było również domów lub schronisk dla osób bezdomnych oraz noclegowni największy odsetek stanowiły one w województwie zachodniopomorskim (ponad 37%), a najmniejszy w województwie opolskim (ok. 14%), podczas gdy średnia dla Polski wyniosła ok. 22%. Strukturę stacjonarnych zakładów pomocy społecznej pokazano na wykresie 24. We wszystkich województwach niepełnoletni mieszkańcy zakładów (wykres 25) stanowili niewielki odsetek (średnia dla kraju wyniosła 3,4%) wszystkich umieszczonych w nich osób (od 1,3% w województwie świętokrzyskim do 4,8% w województwach: opolskim i śląskim). Najwięcej dzieci przebywało w domach pomocy społecznej, domach dla matek oraz schroniskach lub domach dla bezdomnych. W województwach: kujawsko-pomorskim, podlaskim i warmińsko-mazurskim dzieci umieszczone w domach pomocy społecznej stanowiły ponad 50% dzieci przebywających we 16 Osoby w podeszłym wieku oznaczają osoby przebywające w placówkach dla osób w podeszłym wieku i nie są one tożsame z liczbą osób w wieku powyżej jakiejś określonej granicy. 62

wszystkich typach zakładów. W województwie świętokrzyskim blisko 51% dzieci umieszczonych w zakładach stacjonarnych przebywała w schroniskach lub domach dla bezdomnych. Średnio w Polsce na 10 tys. ludności w wieku 0-17 lat pięcioro dzieci przebywało w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej (mapa 9). W podregionie skierniewickim i łódzkim w placówkach umieszczono wyłącznie osoby powyżej 18 roku życia. Najwięcej dzieci (ponad 17 osób na 10 tys. ludności w wielu 0-17 lat) przebywało w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej podregionu wałbrzyskiego. Wśród mieszkańców zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób przewlekle psychicznie chorych, niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie (wykres 26), najwyższy udział w skali kraju miały osoby przebywające w placówkach dla osób przewlekle psychicznie chorych. W przypadku trzech województw: łódzkiego, podkarpackiego i małopolskiego przekroczył on 60%, natomiast w województwie dolnośląskim wyniósł niespełna 27%. Najniższy odsetek stanowili mieszkańcy zakładów dla osób niepełnosprawnych fizycznie. W trzech województwach: zachodniopomorskim, łódzkim i małopolskim nie przekroczył on 1%, w województwach: podlaskim i dolnośląskim nie funkcjonowały placówki tego typu, natomiast w województwie lubuskim stanowił ponad 17%. Liczba mieszkańców zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych na 10 tys. ludności była w poszczególnych podregionach zróżnicowana (mapa 10). W dużych miastach Polski, tj. Szczecinie, Poznaniu, Trójmieście, Warszawie i Wrocławiu oraz podregionach: poznańskim, sosnowieckim, bydgosko-toruńskim, puławskim, suwalskim, piotrkowskim, gliwickim i zielonogórskim liczba ta kształtowała się poniżej siedmiu osób. Najwięcej osób na 10 tys. mieszkańców przebywało w placówkach podregionów: ełckiego i starogardzkiego (odpowiednio: 24,5 i 27,4). 63

64

Mapa 8. Zakłady stacjonarne pomocy społecznej Wykres 23. Mieszkańcy stacjonarnych zakładów pomocy społecznej według oddziałów matki z małoletnimi dziećmi i kobiety w ciąży 1,6% niepełnosprawni fizycznie 1,8% bezdomni 16,5% pozostali 1,1% osoby w podeszłym wieku 18,8% przewlekle psychicznie chorzy 20,8% przewlekle somatycznie chorzy 19,4% dzieci i młodzież niepeł. intelekt. 5,9% dorośli niepełn. intelektualnie 13,9% Udział procentowy poszczególnych kategorii określono według liczby osób przebywających w domach lub na oddziałach. Przykładowo, nazwa oddziału dla osób w podeszłym wieku nie oznacza, że znajdują się tam wyłącznie osoby w podeszłym wieku; mogą tam również przebywać osoby młodsze. 65

Wykres 24. Struktura stacjonarnych zakładów pomocy społecznej (łącznie z filiami) POLSKA Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodnioporskie 53,9% 61,9% 68,1% 58,4% 54,8% 61,6% 59,3% 44,3% 65,5% 60,5% 49,0% 44,1% 47,5% 54,8% 60,3% 52,7% 44,9% 0% 20% 40% 60% 80% 100% dom pomocy społecznej rodzinny dom pomocy placówka prowadzona w ramach działalności gospodarczej lub statutowej * środowiskowy dom samopomocy dom dla matek noclegownia schronisko lub dom dla bezdomnych pozostałe * Placówka zapewniająca całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, działająca na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub statutowej. 66

Wykres 25. Dzieci w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej POLSKA Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodnioporskie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% dom pomocy społecznej rodzinny dom pomocy placówka* środowiskowy dom samopomocy dom dla matek noclegownia schronisko lub dom dla bezdomnych pozostałe * Placówka zapewniająca całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, działająca na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub statutowej. Mapa 9. Dzieci w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej na 10 tys. ludności w wieku 0-17 lat według podregionów Uwaga. Podane przedziały są lewostronnie domknięte. 67

Mapa 10. Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych na 10 tys. ludności Uwaga. Podane przedziały są lewostronnie domknięte. Wykres 26. Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych POLSKA Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodnioporskie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% mieszkańcy placówek dla osób przewlekle psychicznie chorych mieszkańcy placówek dla dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie mieszkańcy placówek dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie mieszkańcy placówek dla osób niepełnosprawnych fizycznie 68

2.6.2. Świadczenia pieniężne i niepieniężne w ramach systemu pomocy społecznej Uwaga: Począwszy od 2012 r. zmianie uległ zakres prezentowanych danych poprzez wyłączenie informacji na temat pomocy społecznej dla rodzin zastępczych oraz rodzinnych i socjalizacyjnych placówek opiekuńczo-wychowawczych, która jest od 2012 r. regulowana przez ustawę o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Dane za 2011 r. w niniejszej publikacji zostały skorygowane w stosunku do wcześniej opublikowanych. Oprócz stacjonarnych form pomocy społecznej realizowana jest również pomoc środowiskowa 17 polegająca na udzielaniu świadczeń pieniężnych i niepieniężnych osobom spełniającym określone kryteria i zakwalifikowanym do otrzymania takiej pomocy w miejscu ich zamieszkania. Zmiany w prawodawstwie dokonane w 2004 r. stworzyły dwa nowe, uzupełniające się, ale odrębne systemy wsparcia, tj. system pomocy społecznej i system świadczeń rodzinnych. Prezentowane dalej dane o formach pomocy dotyczą systemu pomocy społecznej. W 2012 r. świadczenia społeczne w ramach zadań własnych i zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego (bez względu na ich rodzaj, formę, liczbę oraz źródło finansowania) przyznano 1,9 mln osób (o 91,4 tys. osób mniej niż w 2011 r.), które wchodziły w skład 1,2 mln rodzin. W sumie w tych rodzinach było 3,3 mln osób. Wskaźnik osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej wyniósł w skali kraju 500 osób na 10 tys. ludności, a osoby w rodzinach uzyskujących pomoc stanowiły około 8% ludności Polski. W jednej rodzinie mogło wystąpić kilka przyczyn udzielenia pomocy środowiskowej. Tak jak w roku poprzednim, w 2012 r. najczęściej pomocy udzielano z powodu: ubóstwa było ono przyczyną przyznania świadczenia dla 708,0 tys. rodzin (o 15,4 tys. więcej niż w 2011 r.), które łącznie liczyły 1,9 mln osób; bezrobocia 640,5 tys. rodzin (więcej o 19,3 tys.), które łącznie liczyły 1,9 mln osób. Innymi powodami udzielenia pomocy były: długotrwała lub ciężka choroba 412,3 tys. rodzin (więcej o 2,7 tys.) liczących łącznie 0,9 mln osób; niepełnosprawność 396,5 tys. rodzin (mniej o 1,0 tys.), które łącznie liczyły 0,9 mln osób; bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego 235,9 tys. rodzin (mniej o 6,7 tys.), w skład których wchodziło łącznie 0,9 mln osób. Ponadto, jako powody przyznania pomocy wystąpiły: potrzeba ochrony macierzyństwa (119,4 tys.), alkoholizm (88,1 tys.), bezdomność (35,5 tys.), trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego (19,2 tys.), przemoc w rodzinie (18,7 tys.), sytuacja kryzysowa 17 Na podstawie wyników badania MPiPS-03 Sprawozdanie roczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach za styczeń grudzień 2012 r. prowadzonego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. 69

(15,2 tys.), zdarzenie losowe (8,6 tys.). Inne przyczyny (m.in. sieroctwo, narkomania, klęska żywiołowa lub ekologiczna) były powodem udzielenia pomocy pozostałym 8,6 tys. rodzin (wykres 27). Wykres 27. Liczba rodzin korzystających z pomocy środowiskowej według powodów przyznania tej pomocy (w tys.) 18 ubóstwo bezrobocie 640,5 708 długotrwała lub ciężka choroba niepełnosprawność bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego potrzeba ochrony macierzyństwa alkoholizm bezdomność trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego przemoc w rodzinie sytuacja kryzysowa zdarzenie losowe inne 119,4 88,1 35,5 19,2 18,7 15,2 8,6 8,6 235,9 412,3 396,5 0 100 200 300 400 500 600 700 800 Źródło: sprawozdanie MPiPS-03. Środowiskową pomoc pieniężną stanowią między innymi różnego rodzaju zasiłki np.: stałe, okresowe, celowe, pomoc na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki, pomoc dla cudzoziemców, natomiast pomoc niepieniężna obejmuje m.in: posiłek, schronienie w placówkach dla bezdomnych, ubranie, sprawienie pogrzebu, usługi opiekuńcze, pomoc na zagospodarowanie w formie rzeczowej. Osoby potrzebujące mogły otrzymać pomoc w obu formach. Zsumowana liczba osób korzystających z form pomocy pieniężnej i form pomocy niepieniężnej wyniosła w 2012 r. 2,6 mln 19 (wykres 28). 18 Jedna rodzina mogła być wykazana kilkakrotnie, jeśli otrzymała pomoc z więcej niż jednego tytułu. 19 W przypadku, gdy osoba otrzymała pomoc w formie pieniężnej i niepieniężnej, była liczona podwójnie. 70

Wykres 28. Liczba osób korzystających według rodzaju pomocy środowiskowej 959 685 37% 1 634 632 63% pomoc pieniężna pomoc niepieniężna W 2012 r. świadczenie w formie pieniężnej otrzymało 1 634,6 tys. osób. Zasiłki stałe wypłacane osobom całkowicie niezdolnym do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności przyznano 197,8 tys. osób, zasiłki okresowe 479,9 tys. osób. Prawie 81% zasiłków okresowych stanowiły te przyznane z powodu braku możliwości zatrudnienia (387,7 tys. osób), ok. 10% z powodu niepełnosprawności (47,2 tys. osób), a 8% świadczeń udzielono z powodu długotrwałej choroby (39,8 tys. osób). Dużą grupę beneficjentów (952,1 tys.) stanowiły osoby korzystające z różnych zasiłków celowych. Były one przyznawane z tytułu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej, pokrycia części lub całości wydatków na świadczenia zdrowotne, zakup żywności, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, wykonania drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, pokrycia kosztów pogrzebu. Zasiłki były również przyznawane osobie lub rodzinie, która poniosła straty w wyniku zdarzenia losowego, klęski żywiołowej lub ekologicznej. Pozostałe osoby (4,8 tys.) otrzymały pomoc pieniężną w innych formach. Świadczenie w formie niepieniężnej otrzymało 959,7 tys. osób. Był to głównie codzienny gorący posiłek (831,8 tys. osób), zaopatrzenie w bieliznę, odzież i obuwie (6,9 tys. osób), zapewnienie schronienia w noclegowniach, schroniskach i domach dla bezdomnych (15,6 tys. osób), sprawienie pogrzebu zgodnie z wyznaniem zmarłego (5,3 tys. osób), usługi opiekuńcze obejmujące zaspokajanie codziennych potrzeb życiowych, opiekę higieniczną, pielęgnację, zapewnienie kontaktów z otoczeniem oraz specjalistyczne usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi 96,7 tys. osób). Pozostałe osoby (3,4 tys.) otrzymały pomoc niepieniężną w innych formach. W ramach pomocy społecznej organizowanej i świadczonej przez jednostki samorządu terytorialnego (zadania własne i zlecone), a także realizowanej przez powiatowe centra pomocy rodzinie (zadania własne oraz z zakresu administracji rządowej), na pomoc społeczną w 2012 r. wydano łącznie 3,1 mld zł, tj. o 151,0 mln. zł więcej niż w 2011 r. (3,0 mld zł) 20. 20 Wartość kwoty wydatkowanej w 2011 r. na pomoc społeczną w niniejszej publikacji została skorygowana w stosunku do wcześniej opublikowanych danych (3,6 mld zł) ze względu na wyłączenie wydatków na pomoc dla rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo-wychowawczych, co zgodne jest z metodologią przyjętą w 2012 r. 71

Wykres 29. Kwota świadczeń według rodzaju pomocy środowiskowej 940 926 633 29,9% 2 205 103 229 70,1% pomoc pieniężna pomoc niepieniężna Pomoc pieniężna w 2012 r. wyniosła 2.2 mld zł, co stanowiło 70,1% wydatkowanej kwoty ogółem. Z tego na zasiłki stałe przeznaczono 711,5 mln zł, na zasiłki okresowe 727,3 mln zł, na zasiłki celowe 751,1 mln zł a na pozostałe formy pomocy pieniężnej 15,2 mln zł. W ramach pomocy niepieniężnej na świadczenia wydano ponad 0,9 mld zł, tj. 29,9% kwoty ogółem. Ponad 48% kwoty wydatkowanej na pomoc niepieniężną przeznaczono na zapewnienie posiłków (455,7 mln zł, tj. o 14,1 mln zł więcej niż w 2011 r.). Znacznie mniej wydano na ubranie, schronienie oraz sprawienie pogrzebu - odpowiednio: 1,2 mln zł, 40,4 mln zł oraz 12,1 mln zł. Na usługi opiekuńcze wraz ze specjalistycznymi usługami opiekuńczymi wydatkowano kwotę 430,0 mln zł. Na pozostałe formy pomocy niepieniężnej 1,5 mln zł. 72

2.6.2.1. Porównania międzywojewódzkie świadczeń pomocy społecznej 21 Celem niniejszego rozdziału jest charakterystyka województw pod kątem pomocy społecznej, udzielonej w 2012 r. przez zlokalizowane na ich terenie ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie. Analiza skali poniesionych wydatków oraz rozmieszczenia beneficjentów została wzbogacona o porównania z sytuacją w roku 2011 22. W 2012 r. osoby uprawnione otrzymały pomoc o średniej wartości równej 1 633 zł 23 rocznie. W przeliczeniu na jednego mieszkańca na pomoc społeczną wydano 82 zł. Wartość tej kwoty w 2011 r. skorygowanej w stosunku do wcześniej opublikowanych danych (95 zł) wyniosła 78zł. Województwa podzielono na cztery grupy (wykres 30), uwzględniając roczne wydatki z systemu pomocy społecznej na jednego beneficjenta i na jednego mieszkańca. Województwa należące do pierwszej grupy (lubelskie, małopolskie, mazowieckie) charakteryzowały niższe niż przeciętne w Polsce kwoty udzielonej pomocy zarówno na jednego beneficjenta, jak i w przeliczeniu na mieszkańca. Drugą grupę utworzyły województwa, w których średnie kwoty przypadające na jednego mieszkańca były wyższe od średniej dla Polski, ale beneficjenci otrzymali pomoc o wartości niższej niż przeciętna dla Polski. Najbardziej wyróżniało się w tej grupie województwo podkarpackie ze względu na najniższą kwotę wydatków przypadającą na jednego mieszkańca równą 87 zł, przy średniej wartości wsparcia udzielonego jednemu beneficjentowi wynoszącej 1 409 zł. W pozostałych województwach: kujawsko-pomorskim, podlaskim i świętokrzyskim kwoty mieściły się w przedziałach: 97-111 zł w przeliczeniu na jednego mieszkańca oraz 1 559-1 615 zł na jednego beneficjenta. W województwach, które utworzyły trzecią grupę (dolnośląskim, opolskim, śląskim, wielkopolskim) kwoty pomocy społecznej na jednego mieszkańca były niskie (między 63 a 79 zł). Z drugiej strony osoby uprawnione, mieszkające w tych województwach, otrzymały pomoc o wartości powyżej średniej dla Polski: od 1 682 do 2 013 zł. Czwarta grupa odznaczała się najwyższymi wartościami obu wskaźników. Należały do niej województwa: lubuskie, łódzkie, pomorskie, warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie. W grupie tej województwo warmińsko-mazurskie charakteryzowało się najwyższą kwotą pomocy w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynoszącą 141 zł. 21 Niniejsza analiza została opracowana na podstawie danych zbiorczych ze sprawozdań resortowych MPiPS-03 za okres I XII 2012 r., które sporządzają ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie. Ludność wg faktycznego miejsca zamieszkania i stanu w dniu 30 VI 2011 r. została ustalona na podstawie danych zamieszczonych w Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. 22 Dane dotyczące 2011 r. różnią się od wartości przedstawionych w publikacji Pomoc społeczna infrastruktura, beneficjenci, świadczenia w 2011 r., co wynika ze zmian w formularzu MPiPS-03. W celu uzyskania porównywalności danych z lat 2011 i 2012, dokonano ponownego oszacowania wydatków na pomoc społeczną w roku 2011, z wykluczeniem tych kategorii wydatków, które nie zostały uwzględnione w sprawozdaniu MPiPS-03 za rok 2012. 23 Strukura dostępnych danych uniemożliwia naliczenie analogicznej kwoty dla roku 2011, a tym samym dokonanie porównania. 73

Wykres 31. Różnice w wysokości wydatków z systemu pomocy społecznej między 2012 r. a 2011 r. według województw w mln zł. 25 20 15 10 23,0 19,2 16,9 5 0-5 13,2 12,0 11,8 11,2 9,0 8,4 8,3 5,4 5,1 4,4 2,8 1,8-1,4 kujawsko-pomorskie śląskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie łódzkie podkarpackie dolnośląskie lubelskie pomorskie podlaskie zachodniopomorskie świętokrzyskie małopolskie opolskie lubuskie mazowieckie Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. Analiza porównawcza między województwami wykazała duży wzrost wysokości wydatków na pomoc społeczną w 2012 r. w porównaniu z rokiem 2011, dla którego skorygowane dane nie uwzględniają wydatków na rodziny zastępcze oraz placówki opiekuńczo-wychowawcze. Jedynie w województwie mazowieckim suma wydatków była niższa o około 1,4 mln zł. W pozostałych województwach kwoty wydatków w 2012 r. przewyższyły analogiczne kwoty z 2011 r. Największa różnica wystąpiła w województwie kujawsko-pomorskim (wzrost o ponad 23 mln zł). Uwzględnienie wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych, który w 2012 r. wyniósł w Polsce 103,7 natomiast w województwach wahał się między 103,3 a 104,1 prowadzi do nieco odmiennych wyników. Wskazują one na realny spadek wydatków w pięciu województwach. Spadek wydatków charakteryzował województwa: mazowieckie (o 3,8%), lubuskie (o 2,0%), małopolskie (o 1,2%), zachodniopomorskie (o 0,7%), oraz w niewielkim stopniu województwo opolskie (zaledwie o 0,01%). 74

Wykres 32. Nominalne i realne zmiany wydatków z systemu pomocy społecznej między 2012 r. a 2011 r. według województw w % 12 10 8 zmiany nominalne zmiany realne 6 4 2 0-2 10,9 9,0 7,0 7,6 7,1 6,8 5,8 4,7 5,7 5,3 5,1 5,0 3,8 3,7 4,4 4,0 3,7 2,6 1,9 1,8 1,3 1,3 1,3 0,9 0,05 3,0 2,3 1,7-0,01-0,7-1,2-2,0-0,4-3,8-4 kujawsko-pomorskie warmińsko-mazurskie podlaskie śląskie podkarpackie łódzkie lubelskie wielkopolskie dolnośląskie POLSKA pomorskie świętokrzyskie opolskie zachodniopomorskie małopolskie lubuskie mazowieckie Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. W strukturze wydatków na świadczenia pieniężne dominowały zasiłki (celowe i w naturze, okresowe, stałe). W 2012 r. w Polsce przeznaczono na nie 98,5% kwoty wydanej na wszystkie świadczenia pieniężne, a ich udział w województwach wahał się od około 96,4% do 99,3%. Wykres 33. Struktura wydatków na świadczenia pieniężne zasiłki okresowe 33,0% zasiłki celowe i w naturze 33,3% zasiłki stałe 32,3% pozostałe 1,5% Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. Pomoc niepieniężną można utożsamiać z takimi świadczeniami, jak: posiłki i usługi opiekuńcze. W 2012 r. pochłonęły one łącznie 86,7% krajowych wydatków na świadczenia niepieniężne, a ich udział w województwach wahał się od ponad 75% do ponad 93%. 75

Wykres 34. Struktura wydatków na świadczenia niepieniężne pozostałe 13,3% usługi opiekuńcze 38,3% posiłki 48,4% Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. W przeliczeniu na jednego mieszkańca wydatki na świadczenia w formie gotówkowej były najwyższe w województwie warmińsko-mazurskim i wyniosły średnio 103 zł, natomiast najniższe w województwie małopolskim - 39 zł (wykres 35). W przypadku świadczeń niepieniężnych najwyższe kwoty w przeliczeniu na jednego mieszkańca przedstawione na wykresie 36 odnotowano w województwach świętokrzyskim (44 zł) i warmińsko-mazurskim (38 zł). Na drugim krańcu osi znalazło się województwo śląskie, w którym analogiczne sumy były prawie trzy razy niższe (16 zł). Posiłki przyznawano przede wszystkim dzieciom, które stanowiły od 75,2% w województwie opolskim do 94,4% w województwie lubelskim wszystkich beneficjentów posiłków. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z pomocy społecznej, wyniosła w 2012 r. ponad 1 926 tys. Ze świadczeń o charakterze pieniężnym skorzystało 1 099 tys. beneficjentów, a ze świadczeń w formie niepieniężnej 1 046 tys. Przedstawione na mapie 11 rozmieszczenie świadczeniobiorców w województwach w 2012 r. było istotnie zróżnicowane. Liczba beneficjentów przypadających na 10 tys. mieszkańców przekroczyła 800 osób w województwie warmińskomazurskim (841 osób) i 700 osób w województwie kujawsko-pomorskim (714 osób). Najmniej beneficjentów na 10 tys. ludności mieszkało w województwie śląskim (374 osoby), a następnie w województwach: opolskim (383 osoby) i małopolskim (399 osób). Łączna liczba beneficjentów może być rozumiana dwojako. Po pierwsze, jako liczba osób, którym przyznano świadczenie. W drugim przypadku uwzględnia się również wszystkich członków rodzin osób, do których była adresowana pomoc. Wynika to z faktu, że świadczenia pomocy społecznej przyznawane są między innymi w oparciu o analizę sytuacji materialnej wnioskodawcy i osób mu najbliższych. Tym samym zakłada się, że wsparcie społeczne wpływa na sytuację bytową wszystkich członków rodziny. 76

Według powyższej definicji liczba świadczeniobiorców ujmowanych jako liczba osób w rodzinach wyniosła w 2012 r. ponad 3 250 tys. osób. Ze świadczeń pieniężnych skorzystało 2 475 tys. beneficjentów, a ze świadczeń niepieniężnych 2 028 tys. beneficjentów. Najwyższy odsetek świadczeniobiorców (mapa 11 ) odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim, gdzie wynosił on ponad 14%. Oznacza to, że z pomocy skorzystał co siódmy mieszkaniec. Odsetki powyżej 11% dotyczyły województw: kujawsko-pomorskiego (11,7%) oraz podkarpackiego i świetokrzyskiego (po 11,5%). Najniższy wskaźnik charakteryzował województwo śląskie (5,6%), a także województwa: opolskie, dolnośląskie i małopolskie (odpowiednio 6,2%, 6,4%, 6,9%). Ogólna liczba rodzin, które skorzystały z pomocy społecznej wyniosła prawie 1 219 tys. Rodziny beneficjentów deklarowały najczęściej 24 podobnie jak w roku poprzednim że ich trudna sytuacja wynika głównie z: ubóstwa 58,1%, bezrobocia 52,6%, długotrwałej lub ciężkiej choroby 33,8%, niepełnosprawności 32,5% oraz bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i w zakresie prowadzenia gospodarstwa domowego 19,4%. Procentowy udział rodzin otrzymujących pomoc według najczęściej występujących przyczyn w ogólnej liczbie rodzin beneficjentów każdego województwa zaprezentowano na wykresie 37. Warto zwrócić uwagę na województwo warmińsko-mazurskie, w którym istotnie więcej osób wskazało bezrobocie niż ubóstwo jako przyczynę ubiegania się o pomoc społeczną. W pozostałych województwach albo wyraźnie dominowało ubóstwo, albo różnica między obiema przyczynami była niewielka. 2.6.3 Wydatki budżetu państwa w działach klasyfikacji budżetowej: 852 Pomoc społeczna i 853 Pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej W 2012 r. łączna kwota wydatków w obu działach wyniosła 17 407 mln zł i podobnie jak przed rokiem stanowiła 5,5% ogółu wydatków budżetu. W porównaniu do 2011 r. zrealizowane wydatki okazały się wyższe o 813 mln zł, przy czym ich zwiększenie miało miejsce w obu działach, w zbliżonej wysokości. W dziale 852 Pomoc społeczna rozdysponowano 13 927 mln zł, czyli 4,4% ogółu wydatków budżetu (w 2011 r. 4,5%). Wprawdzie w porównaniu do roku poprzedniego wydatki w tym dziale wzrosły o 412 mln zł, czyli nominalnie o 3,0%, jednak w ujęciu realnym okazały się niższe od ubiegłorocznych o 0,7%. Podobnie jak w latach poprzednich zrealizowane zostały w sześciu częściach budżetowych 25 : 34 Rozwój regionalny, 42 Sprawy wewnętrzne, 44 Zabezpieczenie społeczne, 63 Rodzina, 73 Zakład Ubezpieczeń Społecznych i 85 Województwa. Zaznaczyć należy, że udział środków w ramach części 85 Województwa od kilku lat oscyluje wokół 99% (w 2012 r. - 99,3%, a w 2011 r. - 99,4%) a środki prawie w całości przekazywane są do jednostek samorządu 24 Jedna rodzina mogła wskazać więcej niż jedną przyczynę ubiegania się o pomoc. 25 Dz. U. z 2009 r. Nr 211, poz. 1633 z późn. zm. 77

terytorialnego w postaci dotacji i subwencji. Udział pozostałych części budżetowych w wydatkach działu 852 stanowi poniżej 1% (w 2012 r. - 0,7%) i są to głównie wydatki realizowane w postaci wydatków bieżących jednostek budżetowych. W 2012 r. nie zmieniły się główne kierunki wydatkowania środków w ramach działu 852. Podobnie jak w latach poprzednich najwięcej środków (69,3%) przeznaczono na wypłaty świadczeń rodzinnych, świadczeń z funduszu alimentacyjnego oraz składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego za osoby otrzymujące świadczenie pielęgnacyjne na podstawie przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych (rozdz. 85212). Na zasiłki i pomoc w naturze oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za osoby, które rezygnują z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny (rozdz. 85214) rozdysponowano 5,0% wydatków działu 852 a 5,1% na zasiłki stałe (rozdz. 85216). Skala zniszczeń spowodowanych przez klęski żywiołowe była znacznie mniejsza niż w 2011 r., dlatego na ich usuwanie (rozdz. 85278) przekazano znacznie mniej środków niż w latach poprzednich (0,3% wydatków działu 852 w 2012 r. podczas gdy w 2011 r. było to 1,5% i 5,2% w 2010 r.). Na finansowanie domów pomocy społecznej i ośrodków pomocy społecznej (rozdz. 85201 i 85219) przeznaczono odpowiednio: 6,9% i 3,6% (wykres 38). Na 1 mieszkańca Polski w 2012 r. w dziale 852 przeznaczono średnio 361 zł (w 2011 r. 351 zł). W 2012 r. wydatki z budżetu państwa zrealizowane w dziale 853 Pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej wyniosły 3 480 mln zł, co stanowiło 1,1% wydatków budżetu ogółem (1,0% w latach 2010 i 2011). W porównaniu do 2011 r. były one wyższe o ponad 401 mln zł, czyli nominalnie o 13,0%, a realnie o 9,0%. Wydatki wykazane zostały w dziewięciu częściach budżetowych: 30 Oświata i wychowanie, 31 Praca, 34 Rozwój regionalny, 44 Zabezpieczenie społeczne, 45 Sprawy zagraniczne i członkostwo Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej, 54 Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, 72 Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, 73 Zakład Ubezpieczeń Społecznych i 85 Województwa. W porównaniu do roku poprzedniego, nie zmieniły się zadania, na które przekazano najwięcej środków budżetowych. Największy udział (61,6% ogółu wydatków w dziale 853) miały wypłaty renty socjalnej zrealizowane przez część 73 ZUS w ramach rozdziału 85347, wydatkowane jako świadczenia na rzecz osób fizycznych. Wyższe w odniesieniu do roku poprzedniego o blisko 253 mln zł wypłaty w tym rozdziale wywołała głównie zmiana zasad waloryzacji świadczeń emerytalno-rentowych z procentowej na kwotową. Znaczący udział (21,5%) w wydatkach działu 853 stanowiły również dotacje dla Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (rozdz. 85324) wypłacone w ramach części 44 Zabezpieczenie społeczne (wykres 39). Na 1 mieszkańca Polski w 2012 r. w dziale 853 przypadało średnio 90 zł (w 2011 r. - 80 zł). 78

2.6.3.1. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 klasyfikacji budżetowej Finansowanie zadań w obszarze pomocy społecznej na poziomie jednostek samorządowych realizowane jest podobnie jak w przypadku budżetu państwa w ramach działów 852 i 853. Zadania te wynikają głównie z ustawy o pomocy społecznej i są prowadzone w ramach zadań własnych oraz zadań zleconych. Zadania własne finansowane są z własnych środków jednostek samorządu terytorialnego (możliwe jest otrzymanie dotacji celowych z budżetu państwa na ich dofinansowanie), natomiast środki na realizację zadań zleconych zapewnia budżet państwa w postaci dotacji. W 2012 r. weszły w życie ustawy 26, które spowodowały rozszerzenie zadań własnych jednostek samorządowych oraz wzrost wydatków związanych m.in. z organizacją pomocy rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji, z prowadzeniem żłobków, klubów dziecięcych, zatrudnieniem dziennych opiekunów oraz koordynatorów rodzinnej pieczy zastępczej. Łączna kwota wydatków jednostek samorządowych (wraz ze środkami otrzymanymi z budżetu państwa) zrealizowanych w 2012 r. w działach 852 i 853 wyniosła 25 838 mln zł i była to kwota o 815 mln zł wyższa od ubiegłorocznej. Zwiększył się również udział wydatków obu działów w strukturze wydatków jednostek samorządowych ogółem, z 13,8% w 2011 r. do 14,3% w 2012 r. W dziale 852 zrealizowano 22 757 mln zł (o 778 mln zł więcej niż w 2011 r.), natomiast w dziale 853 3 081 mln zł, czyli o 37 mln zł więcej. Na 1 mieszkańca Polski, z wydatków poniesionych przez jednostki samorządowe w 2012 r. w działach 852 i 853, przypadało 671 zł (w 2011 r. 650 zł), przy czym w ramach działu 852 wydatkowano średnio 591 zł (571 zł w 2011 r.), a działu 853 średnio 80 zł (79 zł w 2011 r.). Zaobserwowano dalsze pogłębienie zróżnicowania między województwami w tym zakresie. Podobnie jak w latach poprzednich, najwięcej środków w obszarze pomocy społecznej w przeliczeniu na 1 mieszkańca wydatkowano w województwach: warmińsko-mazurskim (945 zł), świętokrzyskim (818 zł) i lubuskim (805 zł), a najmniej w mazowieckim (563 zł) i śląskim (565 zł). W tych samych co przed rokiem województwach (obok wskazanych powyżej): podlaskim, lubelskim, podkarpackim, pomorskim, kujawsko-pomorskim, zachodniopomorskim, świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim wydatki na pomoc społeczną przypadające na 1 mieszkańca były również wyższe niż średnie dla Polski. Do 382 zł wzrosła również rozpiętość między najwyższą a najniższą kwotą wydatków na 1 mieszkańca (w 2011 r. 343 zł). W porównaniu z rokiem poprzednim, kwota wydatków przypadających na 1 mieszkańca zwiększyła się prawie we wszystkich województwach (najwięcej o 59 zł w województwie warmińsko-mazurskim), a jedynie w województwie małopolskim okazała się o 6 zł niższa od kwoty z poprzedniego roku. 26 Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. z 2011 r. Nr 45, poz.235 z późn. zm.), ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2011 r. Nr 149, poz. 887 z późn. zm.). 79

Podobnie jak rok wcześniej, w 2012 r. relatywnie wysokie wydatki w działach 852 i 853 najsilniej obciążyły budżety jednostek samorządowych w województwie warmińsko-mazurskim (19,8% ich wydatków ogółem). Wysoki udział tego typu wydatków odnotowano także w województwie lubuskim (19,1%). Z kolei w województwie mazowieckim obciążenie to było prawie o połowę niższe (10,0%). Udział tego typu wydatków ilustruje mapa 12. W wydatkach zrealizowanych w obszarze pomocy społecznej w największym zakresie uczestniczyły gminy, które w 2012 r. ze swoich budżetów wydatkowały 13 264 mln zł (dział 852 12 712 mln zł, dział 853 552 mln zł), co stanowiło 51,4% wszystkich środków przeznaczonych na ten cel. Nie zmieniły się główne kierunki wydatków, nadal najwięcej środków (57,3% pochodzących z działów 852 i 853) rozdysponowano na wypłatę świadczeń rodzinnych, świadczeń z funduszu alimentacyjnego oraz na składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego (rozdz. 8512). Znaczący udział w wydatkach (10,3%) stanowiły również zasiłki stałe, celowe i pomoc w naturze (rozdz. 8514 i 8516) oraz finansowanie działalności ośrodków pomocy społecznej (rozdz. 85219-11,2%). Na realizację zadań nałożonych na gminy przez ustawę o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 oraz ustawę o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej przeznaczono łącznie 24 mln zł, z czego 21 mln zł na wspieranie rodziny (rozdz. 85206). Z budżetów miast na prawach powiatu (zobowiązanych do realizacji zadań w zakresie pomocy społecznej nałożonych zarówno na gminy jak i na powiaty) w 2012 r. na wydatki w działach 852 i 853 przeznaczono łącznie 7 502 mln zł (dział 852 6 621 mln zł, dział 853 881 mln zł), czyli 29,0% środków przeznaczonych na ten cel. Wśród wydatków dominowały (podobnie jak w gminach) wypłaty świadczeń rodzinnych, świadczeń z funduszu alimentacyjnego oraz opłata składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego (rozdz. 85212 28,5%), a także utrzymanie infrastruktury pomocy społecznej (zadanie powiatów), czyli finansowanie domów pomocy społecznej (rozdz. 85202) i placówek opiekuńczo-wychowawczych (rozdz. 85201), na które przekazano odpowiednio 12,5% i 6,8% łącznych wydatków w obu działach. Z budżetów miast na prawach powiatu na zadania wynikające z ww. ustaw wypłacono ponad 15 mln zł, przy czym środki przekazane zostały podobnie jak w gminach - głównie na wspieranie rodziny (rozdz. 85206 14,4 mln zł). W 2012 r. wydatki powiatów ziemskich w omawianych działach wyniosły 4 350 mln zł, co stanowiło 16,8% wydatków jednostek samorządowych w obszarze pomocy społecznej, (dział 852 3 303 mln zł, dział 853 1 047 mln zł), czyli o 4,0% więcej niż w 2011 r. Zostały one przeznaczone głównie na finansowanie infrastruktury pomocy społecznej, czyli domów pomocy społecznej (rozdz. 85202 39,9%) oraz placówek opiekuńczo-wychowawczych (rozdz. 85201 15,0%). Zaznaczyć należy, iż w ramach finansowania placówek opiekuńczo-wychowawczych, oprócz wydatków związanych z ich działalnością ujmuje się również wydatki na usamodzielnienie osób opuszczających te placówki oraz na kontynuowanie nauki przez te osoby. W 2012 r. w porównaniu do roku poprzedniego o blisko 85 mln zł wzrosły wydatki przeznaczone na rodziny zastępcze (rozdz. 85204). 80

W ramach tego rozdziału ujęte były także wydatki na rodzinne domy dziecka oraz koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej, stąd też środki wydatkowane na ten cel stanowiły 12,8% łącznych wydatków w działach 852 i 853. Z budżetów powiatów finansowane były również powiatowe urzędy pracy (rozdz. 85333), na które przeznaczono 16,1% łącznych wydatków w obu działach. W omawianym roku z budżetów województw samorządowych na wydatki w działach 852 i 853 przeznaczono łącznie 722 mln zł, czyli nieznacznie (o 0,7%) więcej niż w 2011 r. W dziale 852 wydano 122 mln zł (o 28 mln zł więcej) a w dziale 853 600 mln zł (o 24 mln zł mniej niż w 2011 r.). Wyższe wydatki w ramach działu 852 dotyczyły głównie ośrodków adopcyjno-opiekuńczych (rozdz. 85226 wzrost o 24 mln zł), gdyż od 2012 r. znacznie rozszerzono kompetencje samorządu województwa w zakresie postępowania adopcyjnego. Natomiast najwięcej środków województw samorządowych rozdysponowano głównie w ramach działu 853 na funkcjonowanie wojewódzkich urzędów pracy (rozdz. 85332 37,5%) oraz na zadania określane jako pozostała działalność (rozdz. 85395 43,2%). Udział jednostek samorządu terytorialnego w wydatkach w działach 852 i 853 przedstawiono na wykresie 40. W wydatkach jednostek samorządu terytorialnego zrealizowanych w 2012 r. w działach 852 i 853 w przeliczeniu na 1 mieszkańca, we wszystkich województwach dominowały wydatki przeznaczone na świadczenia rodzinne, świadczenia z funduszu alimentacyjnego oraz na składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego, jednak ich udział zmniejszył się z 38,6% w 2011 r. do 37,8% w 2012 r. Najwyższy udział, przekraczający 40% odnotowano w pięciu (przed rokiem w siedmiu) województwach: podkarpackim, lubelskim, małopolskim, świętokrzyskim i pomorskim a zmniejszył się w województwach: wielkopolskim i warmińsko-mazurskim. Najniższy udział w tego typu wydatkach miały województwa: opolskie (31,5%) i dolnośląskie (32,8). Prawie we wszystkich województwach (z wyjątkiem województwa wielkopolskiego) zwiększył się udział zasiłków i pomocy w naturze (średnio o 0,3 pkt. proc), przy czym najwyższy wzrost (o 1,0 pkt. proc.) wystąpił w województwie kujawsko-pomorskim. Przedstawia to wykres 41. 81

Wykres 30. Wydatki roczne z systemu pomocy społecznej na jednego beneficjenta i na jednego mieszkańca według województw Uwaga. Dane nie uwzględniają odpłatności gmin za pobyt w domach pomocy społecznej. Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. Wykres 35. Wydatki na świadczenia pieniężne na jednego mieszkańca według województw w zł 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 zasiłki celowe i w naturze 103 zasiłki okresowe 84 zasiłki stałe 80 27 76 72 pozostałe 67 ogółem 25 24 59 58 58 57 56 23 16 55 53 49 47 41 22 44 20 19 39 25 21 19 18 16 39 14 27 37 21 23 18 15 11 16 22 19 23 21 14 22 30 31 14 15 9 10 20 25 17 23 24 27 14 18 14 18 16 12 13 19 14 4 1 1 1 2 1 0 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 warmińsko-mazurskie kujawsko-pomorskie lubuskie zachodniopomorskie podlaskie łódzkie świętokrzyskie pomorskie podkarpackie POLSKA opolskie dolnośląskie lubelskie wielkopolskie śląskie mazowieckie małopolskie Ź r ó d ł o: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. 83