SPRAWY Z ZAKRESU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH POJĘCIE ORAZ WŁAŚCIWOŚCI POSTĘPOWAŃ PRZEDSĄDOWYCH I OCHRONY CYWILNOSĄDOWEJ

SPRAWY Z ZAKRESU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH POJĘCIE ORAZ WŁAŚCIWOŚCI POSTĘPOWAŃ PRZEDSĄDOWYCH I OCHRONY CYWILNOSĄDOWEJ Kamil Antonów Warszawa 2011

Spis treści Wykaz skrótów / 9 Wprowadzenie / 19 Rozdział I Pojęcie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych / 23 1. Materialnoprawna płaszczyzna rozpatrywania spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych / 23 2. Stosunki prawa zabezpieczenia społecznego jako kryterium wyodrębnienia spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych / 41 2.1. Istota i przedmiot stosunków prawa zabezpieczenia społecznego / 41 2.2. Fazowość stosunków prawa zabezpieczenia społecznego / 48 2.2.1. Uwagi wstępne / 48 2.2.2. Stosunki prawne fazy gwarancyjnej / 52 2.2.2.1. Stosunek podlegania ubezpieczeniom, pozostawania w służbie, członkostwa w OFE / 52 2.2.2.2. Stosunek opłacania składek / 61 2.2.3. Stosunki prawne fazy realizacyjnej / 69 2.2.3.1. Stosunek ustalania prawa do świadczeń i ich wysokości / 69 2.2.3.2. Stosunek wypłaty świadczeń / 72 2.3. Charakter stosunków prawa zabezpieczenia społecznego / 76 2.3.1. Relacja ubezpieczony (świadczeniobiorca) płatnik / 80 2.3.2. Relacja członek OFE OFE / 86

Spis treści 2.3.3. Relacja ZUS OFE / 90 2.3.4. Relacja płatnik (rolnik) ZUS (KRUS) / 93 2.3.5. Relacja wnioskodawca (świadczeniobiorca) wykonawca zabezpieczenia społecznego / 101 3. Zdefiniowanie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych / 107 Rozdział II Właściwości przedsądowych postępowań w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / 112 1. Uwagi ogólne / 112 2. Właściwości przedsądowych postępowań decyzyjnych / 118 2.1. Reguły wszczęcia postępowań decyzyjnych / 118 2.1.1. Zasada działania na wniosek / 118 2.1.2. Zasady dokumentowania uprawnień / 127 2.1.3. Zakres działania organów rentowych z urzędu / 147 2.2. Rodzaje przedsądowych postępowań decyzyjnych / 151 2.2.1. Postępowania fazy gwarancyjnej / 151 2.2.2. Postępowania fazy realizacyjnej / 156 2.3. Decyzja organu rentowego / 162 2.3.1. Charakter prawny decyzji organu rentowego / 162 2.3.2. Termin do wydania decyzji organu rentowego i wypłaty świadczenia / 175 2.3.3. Uznaniowość decyzji organu rentowego / 179 3. Właściwości przedsądowych postępowań orzeczniczych / 191 4. Właściwości przedsądowych postępowań kontrolno- -decyzyjnych / 210 4.1. Zmiana lub uchylenie decyzji w wyniku uznania odwołania za słuszne przez organ rentowy / 210 4.2. Wzruszalność decyzji organu rentowego / 213 4.3. Uchylenie, zmiana lub unieważnienie z urzędu ostatecznej decyzji organu rentowego / 223 5. Konkluzje / 227 Rozdział III Cywilnosądowa ochrona prawna w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / 239 1. Uwagi ogólne / 239 2. Formalnoprawna definicja spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych / 252

Spis treści 3. Właściwości cywilnosądowej ochrony prawnej w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / 267 3.1. Charakter prawny odwołania i postępowania odwoławczego / 267 3.2. Odwołanie w razie bezczynności organu rentowego / 279 3.3. Pozycja procesowa ubezpieczonego / 282 3.3.1. Procedura odwoławcza w tzw. sprawach lekarskich / 282 3.3.2. Prawidłowość decyzji organu rentowego a uwzględnianie stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy / 288 3.3.3. Kontradyktoryjność i reguły dowodzenia w sądowym postępowaniu odwoławczym / 295 3.3.4. Wznowienie sądowego postępowania odwoławczego / 311 3.4. Pozycja procesowa płatnika / 317 3.5. Pozycja procesowa ubezpieczonego-członka OFE / 322 4. Konkluzje / 332 Zakończenie / 347 Literatura / 351

Wykaz skrótów Akty prawne ASGG Instrukcja Zarządu ZUS k.c. k.k. k.p. k.p.a. k.p.c. Konstytucja RP Arbeits- und Sozialgerichtsgesetz Instrukcja w sprawie umarzania, odraczania i rozkładania na raty należności z tytułu składek pobieranych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych stanowiąca załącznik nr 1 do uchwały nr 12/2010 Zarządu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 27 stycznia 2010 r. w sprawie umarzania, odraczania i rozkładania na raty należności z tytułu składek pobieranych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483

Wykaz skrótów o.p. p.p.s.a. p.s.u.s. p.u.s.a. p.u.s.p. r.p.ś.e-r. r.p.z.e.f. r.p.z.e.ż. reg. sąd. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 ustawa z dnia 28 lipca 1939 r. Prawo o sądach ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 1961 r. Nr 41, poz. 215 ustawa z dnia 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz. U. Nr 153, poz. 1269 ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń (Dz. U. Nr 10, poz. 49 rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 października 2004 r. w sprawie trybu postępowania i właściwości organu w zakresie zaopatrzenia emerytalnego funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu i Państwowej Straży Pożarnej oraz ich rodzin (Dz. U. Nr 239, poz. 2404 rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 23 lutego 2004 r. w sprawie trybu postępowania i właściwości organów w sprawach zaopatrzenia emerytalnego żołnierzy zawodowych oraz uprawnionych członków ich rodzin (Dz. U. Nr 67, poz. 618 rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania 10

Wykaz skrótów rozp. MON z 2003 r. rozp. MON z 2006 r. rozp. MSW z 1991 r. rozp. MSW z 1995 r. rozp. Prezydenta RP sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249 rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 8 sierpnia 2003 r. w sprawie ustalania stopnia uszczerbku na zdrowiu oraz związku śmierci żołnierzy ze służbą wojskową wskutek wypadku lub choroby (Dz. U. Nr 163, poz. 1578 rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 10 stycznia 2006 r. w sprawie orzekania o inwalidztwie żołnierzy zawodowych, żołnierzy zwolnionych z zawodowej służby wojskowej oraz emerytów i rencistów wojskowych, a także właściwości i trybu postępowania wojskowych komisji lekarskich w tych sprawach (Dz. U. Nr 12, poz. 75) rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 9 lipca 1991 r. w sprawie właściwości i trybu postępowania komisji lekarskich podległych Ministrowi Spraw Wewnętrznych (Dz. U. Nr 79, poz. 349 rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 16 stycznia 1995 r. w sprawie zasad orzekania o inwalidztwie funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Więziennej, emerytów i rencistów policyjnych, trybu postępowania i właściwości komisji lekarskich w tych sprawach, sposobu przeprowadzania kontrolnych badań lekarskich oraz wzywania inwalidów na te badania (Dz. U. Nr 8, poz. 41 rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 sierpnia 2008 r. w sprawie przekazania rozpoznawania innym wojewódzkim sądom administracyjnym niektórych spraw z zakresu działania ministra właściwego do spraw finansów publicznych, Prezesa Zakła- 11

Wykaz skrótów du Ubezpieczeń Społecznych oraz Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (Dz. U. Nr 163, poz. 1016) rozp. w sprawie rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy niepełnosprawności i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (Dz. U. Nr 139, poz. 1328 rozp. w sprawie rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej orzekania w KRUS z dnia 31 grudnia 2004 r. w sprawie orzecznictwa lekarskiego w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (Dz. U. z 2005 r. Nr 6, poz. 46) rozp. w sprawie rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej orzekania w ZUS z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy (Dz. U. Nr 273, poz. 2711) SGB Sozialgesetzbuch SGG Sozialgerichtsgesetz SSA Social Security Act SSCPR Social Security Commissioners (Procedure) Regulations SWAR Social Welfare (Appeals) Regulations SWCA Social Welfare Consolidation Act TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010) u. komb. ustawa z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 371 u. PIP ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. Nr 89, poz. 589 z późn. zm.) u. wypadk. ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy 12

Wykaz skrótów pracy i chorób zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 u. zasiłk. ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512 u.e.k. ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz. U. Nr 228, poz. 1507 u.e.p. ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U. Nr 237, poz. 1656) u.e.r. FUS ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 u.k.s. ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 u.n.ś.k. ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (Dz. U. Nr 97, poz. 800) u.o.f.f.e. ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 34, poz. 189 u.o.f.u.s. ustawa o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 u.p.e.a. ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 u.r.s. ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz. U. Nr 135, poz. 1268 u.r.z.s. ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 214, poz. 1407 13

Wykaz skrótów u.s.u.s. u.ś.o.z. u.ś.p. u.ś.r. u.u.s.r. u.z.e.f. u.z.e.p.r. u.z.e.ż.z. u.z.i.w.w. ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (Dz. U. Nr 120, poz. 1252 ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ustawa z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 67 ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ustawa z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66 ustawa z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 101, poz. 648 14

Wykaz skrótów u.z.w.ch.z. zarządzenie Prezesa KRUS ustawa z dnia 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz. U. Nr 199, poz. 1674 zarządzenie Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z dnia 18 października 2005 r. w sprawie trybu umarzania, odpisywania i udzielania ulg w spłacie należności (Dz. Urz. PKRUS z 2006 r. Nr 1, poz. 26 z późn. zm.) Apel.-W-wa GSP Prz. Orz. GSP Periodyki Apelacja. Sąd Apelacyjny w Warszawie Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa Gdańskie Studia Prawnicze M. Praw. Monitor Prawniczy M.P.Pr. Monitor Prawa Pracy NP Nowe Prawo ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego ONSAiWSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i wojewódzkich sądów administracyjnych OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSAB Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNPUSiSP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 15

Wykaz skrótów OSP OSPiKA OTK PiP PiZS Pol. Społ. POSAG PPiA PPP Pr. Pracy Prok. i Pr. PS PUS PUSiG RPEiS SC SP-E SPPiPS WPP Yearbook Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Państwo i Prawo Praca i Zabezpieczenie Społeczne Polityka Społeczna Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Przegląd Prawa i Administracji Przegląd Prawa Publicznego Prawo Pracy Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy Przegląd Ubezpieczeń Społecznych Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Cywilistyczne Studia Prawno-Ekonomiczne Studia z zakresu prawa pracy i polityki społecznej Wojskowy Przegląd Prawniczy Yearbook of Polish Labour Law and Social Policy Inne ABW AW BOR CBA funkcjonariusze FUS Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Agencja Wywiadu Biuro Ochrony Rządu Centralne Biuro Antykorupcyjne funkcjonariusze Policji, ABW, AW, UOP, CBA, SKW, SWW, SG, SW, PSP i BOR Fundusz Ubezpieczeń Społecznych 16

Wykaz skrótów KNF Komisja Nadzoru Finansowego KRUS/Kasa Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego MOP Międzynarodowa Organizacja Pracy NFZ Narodowy Fundusz Zdrowia NSA Naczelny Sąd Administracyjny OFE otwarty fundusz emerytalny ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych PIP Państwowa Inspekcja Pracy PIS Państwowa Inspekcja Sanitarna PSP Państwowa Straż Pożarna PSUS Polskie Stowarzyszenie Ubezpieczenia Społecznego PTE powszechne towarzystwo emerytalne RPO Rzecznik Praw Obywatelskich SA Sąd Apelacyjny SG Straż Graniczna SKW Służba Kontrwywiadu Wojskowego SN Sąd Najwyższy SW Służba Więzienna SWW Służba Wywiadu Wojskowego TK Trybunał Konstytucyjny UOP Urząd Ochrony Państwa WSA Wojewódzki Sąd Administracyjny ZUS/Zakład Zakład Ubezpieczeń Społecznych żołnierze żołnierze zawodowi

Wprowadzenie W języku prawniczym o pojęciu spraw można mówić w kontekście postępowania prowadzonego przed właściwym sądem lub organem administracyjnym w celu rozpatrzenia określonej sytuacji prawnej wynikającej z przepisów prawa cywilnego, karnego czy administracyjnego. W tym ujęciu dwoma nierozerwalnie powiązanymi ze sobą elementami konstrukcyjnymi każdej sprawy rozpoznawanej przed organem wymiaru sprawiedliwości lub administracji publicznej są: po pierwsze prawa i obowiązki składające się na treść stosunku prawnomaterialnego, z jakiego dana sprawa wynika (sprawy w znaczeniu materialnoprawnym) oraz po drugie czynności procesowe podejmowane przez wymienione organy oraz występujące przed nimi strony i inne podmioty postępowania zmierzające do rozstrzygnięcia zawisłego zagadnienia prawnego (sprawy w znaczeniu formalnym/procesowym). Wydaje się, że takie rozumienie terminu sprawy właściwie oddaje istotę tego pojęcia, w którym należy wyróżnić zarówno aspekt materialnoprawny (tj. podstawę żądania opartą na przepisach mających taki charakter w postępowaniu pierwszoinstancyjnym), jak i procesowy, związany z rozsądzeniem danego przypadku, czyli zrealizowaniem funkcji postępowania polegającej na objęciu (lub nie) ochroną prawa podmiotowego lub interesu prawnego po rozważeniu, czy stanowiąca przyczynę rozpoczęcia postępowania norma lub więź prawna ma zastosowanie lub rzeczywiście istnieje i może zostać urzeczywistniona w postaci wydania wiążącego rozstrzygnięcia. Skutkiem zakończonego postępowania jest zatem wykreowanie nowej sytuacji prawnej (stosunek prawny powstaje, ustaje lub ulega przekształceniu) lub utrzymanie w mocy dotychczasowego stanu prawnego (albo nie następują żadne zmiany w istniejącej więzi prawnej, albo stwierdza się nieistnienie przywoływanego stosunku prawnego). Powyższe podejście do omawianego zagadnienia (połączenie kwestii materialnoprawnych z procesowymi) stało się również fundamentem 19

Wprowadzenie rozważań nad sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych. O przyjętej koncepcji pracy (ujęcie kompleksowe) przesądziły założone cele badań: po pierwsze, wyjaśnienie proceduralnych przyczyn odrębności postępowań przedsądowych i ochrony cywilnosądowej, a po drugie, ukazanie specyfiki (właściwości) postępowań przedsądowych i ochrony cywilnosądowej, będącej efektem tych odrębności. Dokonanie odpowiednich ustaleń w zakreślonych granicach nie jest możliwe bez przedstawienia materialnoprawnego aspektu spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, modyfikacje bowiem ogólnych reguł procesowych są bezpośrednim skutkiem oryginalności w sferze materialnej. W konsekwencji w niniejszym opracowaniu nie chodzi o podręcznikowe omówienie wszystkich instytucji związanych ze sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych. W szczególności nie jest możliwe całościowe przedstawienie kwestii postępowania (przedsądowego i cywilnosądowego) w tych sprawach, chociażby z tego powodu, że każde z nich można ująć w odrębną i bardzo obszerną rozprawę naukową. Zazwyczaj nie będzie również miejsca na ocenę obcych (administracyjnych i cywilnych) instytucji procesowych w innych aspektach niż te, które dotyczą ich stosowania przy rozpoznawaniu socjalnych zagadnień proceduralnych. Zgodnie z założonymi celami badań podstawowy (wyjściowy) problem naukowy sprowadza się do ustalenia materialnych podstaw spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych (rozdział I). W tej dziedzinie badania zostały oparte na kryterium przedmiotowym, tj. analizie treści i charakteru stosunków prawnych. Dokonanie tej analizy jest niezbędne, ponieważ inaczej niż w przypadku więzi cywilnoprawnej odnośnie do spraw cywilnych ze swej istoty (w znaczeniu materialnym) czy relacji administracyjnoprawnej odnośnie do spraw administracyjnych stosunki te są podstawą zawiązania spraw przed wykonawcą zabezpieczenia społecznego (szeroko rozumianym organem rentowym) lub sądem powszechnym, które jednak nie pozostają w związku z materialnoprawnym zakresem prawa i stosunku cywilno- i administracyjnoprawnego. Innymi słowy, zdefiniowanie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych wymaga odniesienia się do prawa, na gruncie którego stosunki te powstają. W tym kontekście będzie dowodzona teza, że właściwe kwalifikowanie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych musi się odbywać na płaszczyźnie odrębnej gałęzi prawa, za którą należy uznać prawo zabezpieczenia społecznego. Przy czym trzeba wyraźnie zastrzec, że przedmiotowa (rozdział I pkt 2 3) i procesowa (rozdział II i III) analiza spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych została ograniczona do tej czę- 20

Wprowadzenie ści prawa zabezpieczenia społecznego, która jest objęta cywilnosądową ochroną prawną (głównie powszechne ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie społeczne rolników oraz zaopatrzenie emerytalne żołnierzy i funkcjonariuszy). Dalsze rozważania, podporządkowane wnioskom wynikającym z powyższych badań, będą dotyczyć procesowych właściwości spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych. Trzeba jednak nadmienić, że w niniejszym opracowaniu przyjąłem szersze, niż zazwyczaj, rozumienie tego pojęcia. Rozpatrywanie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych nie zostało zatem ograniczone wyłącznie do etapu postępowania sądowego, lecz poprzedzone analizą procedur przedsądowych, co wydaje się uzasadnione zarówno z powodu pierwszeństwa postępowania przed organem rentowym wobec procesu sądowego, jak i z uwagi na samą regulację ogólnej procedury administracyjnej, która podobnie jak cywilna (art. 476 2 3 k.p.c.) definiuje sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 180 2 k.p.a.). Przedstawienie przedsądowych postępowań w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (rozdział II) będzie zmierzać do wykazania, że mimo wielości regulacji prawnych w tym zakresie, charakteryzują się one dość jednorodną formą prawną. Chodzi tu zwłaszcza o, wspólny niemal dla wszystkich postępowań, decyzyjno-kontrolny model stosowania prawa, w ramach którego organ rentowy egzekwuje ustawowe obowiązki i ustala uprawnienia do świadczeń oraz usuwa zaistniałe na wcześniejszym etapie nieprawidłowości, tj. zmienia lub uchyla decyzje niezgodne z prawem. Udokumentowanie powyższej tezy nastąpi w wyniku przeprowadzenia wnikliwych badań nad poszczególnymi (rozproszonymi w różnych aktach prawnych) postępowaniami przedsądowymi, co pozwoli także zająć stanowisko, czy uwzględniając nawet pewien zakres odrębności między tymi procedurami istnieją warunki do ich skodyfikowania. W obszarze postępowania sądowego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (rozdział III) rozważania zostaną skoncentrowane na właściwościach cywilnosądowej ochrony prawnej, czyli ocenie ukształtowania pozycji procesowej strony odwołującej się od decyzji organu rentowego w sądowej procedurze odwoławczej, mającej na celu dochodzenie uprawnień socjalnych lub kwestionowanie obowiązków nałożonych na etapie przedsądowym. Wynikające stąd ustalenia pozwolą na dokonanie oceny, czy ochrona sądowa w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych została ukształtowana prawidłowo, zważywszy na miejsce tego typu 21

Wprowadzenie spraw w strukturze procedury cywilnej (wraz ze sprawami z zakresu prawa pracy) i szczególny (odwoławczy) charakter tego postępowania. Na koniec chciałbym jeszcze raz powtórzyć, że w ramach przyjętej koncepcji pracy podstawowym celem badań nad sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych jest ustalenie kryterium, na podstawie którego sprawy te są wyodrębnione, ukazanie wynikających stąd właściwości postępowań oraz dokonanie oceny, czy obowiązujące konstrukcje proceduralne należycie zabezpieczają realizację stosunków prawnomaterialnych. Ze względu na rozległość poruszanej tu problematyki niezbędne było zminimalizowanie wątków historycznych, skoncentrowanie uwagi na sprawach z zakresu podlegania ubezpieczeniom i opłacania składek (ubezpieczenia powszechne i rolnicze), emerytur i rent (powszechne ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe, ubezpieczenie emerytalno-rentowe rolników, zaopatrzenie emerytalne żołnierzy i funkcjonariuszy) oraz, w odniesieniu do procedury cywilnosądowej, skupienie się na postępowaniu pierwszoinstancyjnym (odwoławczym). Nie oznacza to całkowitej rezygnacji z poruszania innych kwestii (np. spraw zasiłkowych i o świadczenia odszkodowawcze czy też reguł postępowania apelacyjnego), jednakże odwołanie się do nich będzie wybiórcze, tzn. w sytuacjach uzasadnionych wpływem występujących tam regulacji prawnych na ukształtowanie swoistości spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych. Przedmiot rozważań został więc ograniczony do tych zagadnień prawnych (procesowych), z analizy których wynikają wnioski niezbędne dla sformułowania twierdzeń ściśle związanych z rozwiązywanymi problemami (celami) badawczymi. *** Chciałbym podziękować Panu prof. dr. hab. Walerianowi Sanetrze za sporządzenie recenzji wydawniczej i cenne uwagi, które wpłynęły na ostateczną wersję książki. Za sformułowanie wskazówek co do konstrukcji i treści pracy dziękuję również pracownikom i doktorantom Zakładu Prawa Pracy Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, z którymi miałem okazję wymieniać poglądy na zebraniach naukowych tegoż Zakładu. Winny też jestem podziękowania koledze Bartoszowi Suchackiemu, z którym niejednokrotnie prowadziłem ożywione dyskusje nad szczegółowymi zagadnieniami badawczymi. 22

Rozdział I Pojęcie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych 1. Materialnoprawna płaszczyzna rozpatrywania spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych Badania nad sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych należy rozpocząć od odpowiedzi na pytanie, czy istnieje wspólne dla wszystkich spraw tego rodzaju prawo pozytywne (ustawodawstwo), na gruncie którego one powstają. Chodzi więc o wyodrębnienie odpowiedniej dla spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych regulacji prawnej, czyli określenie właściwości norm i stosunków prawa materialnego. Zadanie to przysparza istotnych trudności, ponieważ katalog spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych jest bardzo rozbudowany, a ponadto niezsynchronizowany z ich ujęciem normatywnym, tzn. do spraw z tego obszaru zalicza się wbrew terminologii ustawowej nie tylko sprawy wynikające ze stosunków prawnych ubezpieczeń społecznych 1 (rolniczych i powszechnych, w tym o emeryturę pomostową i kapitałową oraz roszczenia pomiędzy członkami OFE a tymi funduszami lub ich organami oraz pomiędzy emerytami lub osobami uposażonymi w rozumieniu ustawy o emeryturach kapitałowych a ZUS), lecz również pozostające poza obrębem tych więzi prawnych: sprawy z zakresu zaopatrzenia emerytalnego żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy Policji, ABW, AW, UOP, CBA, SKW, SWW, SG, SW, PSP i BOR oraz dotyczące odszkodowań przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą wojskową lub policyjną i pokrewną, 1 Przy czym w sferze postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych pozostają też sprawy dotyczące wymierzania i pobierania składek m.in. na ubezpieczenie zdrowotne (art. 109 ust. 2 u.ś.o.z. w zw. z art. 68 ust. 1 pkt 1 lit. c u.s.u.s.). 23