WPŁYW AZOTANU (V) MIEDZI (II) I AZOTANU (V) OŁOWIU (II) NA AKTYWNOŚĆ ENZYMÓW GLEBOWYCH

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LIII NR 3/4 WARSZAWA 2002: 85-95 JANINA NOWAK, BEATA SMOLIK WPŁYW AZOTANU (V) MIEDZI (II) I AZOTANU (V) OŁOWIU (II) NA AKTYWNOŚĆ ENZYMÓW GLEBOWYCH INFLUENCE OF CUPRUM (II) NITRATE (V) AND LEAD (II) N ITR A TE (V) ON THE SOIL ENZYM ES A C TIV ITY Katedra Biochemii, Akademia Rolnicza w Szczecinie Abstract: Laboratory experiments on the effects of different concentration of salts: cuprum (II) nitrate (V), lead (II) nitrate (V) on enzyme activity: phosphatase, ß-glucosidase and dehydrogenase, in three different kinds of arable soil in Western Pomerania were conducted. All applied substances were found to cause changes in the activity of the examined enzymes. Very high concentrations of chemical substances strongly inhibited the activity of the enzymes under study, in the majority of cases without a reversible tendency in control soil. The greatest changes in the activity o f the applied salts were found in the soil with the smallest amount of silt and clay and organic matter. Słowa kluczowe: aktywność enzymatyczna w glebie, metale ciężkie: Cu, Pb Key w ords: enzyme activity in soil, heavy metals: Cu, Pb WSTĘP Żyzność i potencjał plonotwórczy gleby związane są z właściwościami fizykochemicznymi oraz jej aktywnością biologiczną. Zdaniem Russela [1974] biologiczna aktywność gleby to całość procesów mikrobiologicznych i biochemicznych przebiegających w glebie, które prowadzą do odbudowania zużytych lub zniszczonych jej składników. Jednym ze wskaźników aktywności biologicznej jest aktywność enzymatyczna gleb [Hoffmann 1962, Russell 1974, Furczak i in. 1991]. Aktywność enzymów glebowych wykorzystuje się często do oceniania wpływu antropogenicznych zmian w środowisku. Jednym z czynników zagrażających żyzności gleby są metale ciężkie. Charakterystyczną ich cechą jest zdolność do gromadzenia się w glebie [Gorlach, Gambuś 1991, Gorlach 1995]. Metale ciężkie występujące w małych ilościach w środowisku glebowym mogą wpływać stymulująco na aktywność enzymów glebowych, w większych zaś ilościach -hamująco [Badura i in. 1980, Badura i in. 1983, Bremner, Douglas 1971, Christensen

86 J. Nowak, В. Smolik i in. 1982, Frankenberger i in. 1983, Nowak i in. 1999, Nowak i in. 2000]. Efekt działania metali ciężkich na aktywność enzymów glebowych zależy od wielu czynników, między innymi od właściwości fizykochemicznych gleby [Badr El-Din i in. 1985, Christensen i in. 1982]. Z właściwości fizykochemicznych gleby należy wymienić głównie skład granulometryczny, od którego zależy pojemność sorpcyjna gleb w stosunku do kationów metali ciężkich. Obecność substancji organicznej w glebie bądź wprowadzenie substancji organicznej w formie torfu, kompostu lub węgla brunatnego, jak również ilość minerałów ilastych zmniejsza dostępność metali ciężkich dla roślin i mikroorganizmów glebowych [Galimska-Stypa 1986, Gambuś 1993, Gorlach, Gambuś 1991, Macek i in. 1993,Malakuliin. 1998, Pacha, Schumlas 1986]. Spośród metali ciężkich, największe powinowactwo do tworzenia kompleksów z substancją organiczną wykazuje miedź i ołów [Kabata-Pendias, Pendias 1999]. Biorąc pod uwagę właściwości substancji organicznych i minerałów ilastych postanowiono zbadać wpływ azotanu miedzi i azotanu ołowiu na wybrane enzymy glebowe (fosfataza kwaśna i zasadowa, dehydrogenaza i ß-glukozydaza) w glebach o zróżnicowanym składzie granulometrycznym i ilości węgla organicznego. MATERIAŁ I METODY BADAŃ Do oznaczeń laboratoryjnych pobrano zbiorcze próbki glebowe z poziomu ornopróchnicznego (0-30 cm) z trzech różnych miejsc województwa Zachodniopomorskiego różniących się składem granulometrycznym i ilością węgla organicznego (tab. 1). Do części ziemistych pobranego materiału glebowego (do 1kg próbek glebowych) wprowadzono roztwory wodne następujących soli Cu(N03 ) 2 3 H2 0, Pb(N03 ) 2 w ilościach (przeliczonych na metal) podanych w tabeli 2 (stężenie I, II i III dla miedzi oraz I, I I, III i IV dla ołowiu). Pierwsze stężenie wymienionych soli mieściło się w zakresie dopuszczalnych zawartości tych związków w glebach wg Kabaty-Pendias i Pendias [1999]. Pozostałe dawki soli były wielokrotnością pierwszej (tab. 2). Po TABELA 1. Skład granulometryczny i zawartość węgla organicznego w badanych glebach TABLE 1. Size distribution and organic carbon content in examined soils Nr gleby Soil No Typ i gatunek gleby - Soil type and kind Zawartość frakcji [%] Fraction content [%] 1 Gleba brunatno-rdzawa (piasek gliniasty lekki) Brown rusty soil (light loamy) 2 Czarna ziemia (glina lekka pylasta) Black soil (silty light loam) 3 Czarna ziemia (glina ciężka przechodząca głębiej w ił) Black soil (heavy loam, in deeper layer clay) piasek sand pył silt cz. spławialne clay 72 16 12 7,0 42 32 26 12,0 С org. [g* kg"1] 12 25 63 19,0

Wpływ azotanów miedzi i ołowiu na aktywność enzymów glebowych S7 TABELA 2. Dawki stosowanych soli TABLE 2. Doses of applied salts Sole - Salts Kolejne stosowane dawki [mm kg 1 gleby] Successive doses used [mm kg-1 soil] I II III IV Cu(N 0 3)23H20 0,50 2,50 12,50 _ naniesieniu roztworów wymienionych soli, wilgotność gleby doprowadzono do 60% m.p.w., glebę dokładnie wym ieszano i P b(n 03)2 0,17 0,50 2,50 12,50 przechowywano w szczelnie zamkniętych workach foliowych w temperaturze 20 C. Każdorazowo przed pobraniem próbek gleby do wykonania analiz laboratoryjnych, mieszano dokładnie zawartość każdego woreczka. Jako punkt odniesienia zastosowano glebę bez dodatku wymienionych soli. Oznaczenia wykonano w trzech powtórzeniach. W odstępach kilkudniowych w początkowym okresie i w kilkutygodniowych w późniejszym okresie doświadczenia (0, 1, 3, 6, 12, 24, 48, 96 dni) badano w trzech powtórzeniach aktywność fosfatazy kwaśnej i zasadowej, ß-glukozydazy i dehydrogenazy. Aktywność wymienionych enzymów oznaczano fotometrycznie przez pomiar ekstynkcji na spektrofotometrze firmy Zeiss Jena przy odpowiedniej długości fali. Aktywność obydwu fosfataz oznaczano wg metody Tabatabai, Bremner [1969] i Eivazi i Tabatabai [1977] w modyfikacji Margesin [1996], stosując fosforan p-nitrofenolu jako substrat. Aktywność ß-glukozydazy oznaczano wg metody Hoffmanna i Dedekena [1965], w której salicyna służy jako substrat. Aktywność dehydrogenazy oznaczano wg zmodyfikowanej metody Malkomesa [1992], w której chlorek 2,3,5- trifenylotetrazolu (TTC) służy jako substrat. WYNIKI I DYSKUSJA Stosowane stężenia azotanu (V) miedzi (II) wpłynęły hamująco na aktywność fosfatazy kwaśnej we wszystkich trzech glebach (rys. la, b, с ). W miarę zwiększania się ilości substancji organicznej w glebie inhibicja enzymu zmniejszała się. W glebie 3 najbogatszej w substancję organiczną obserwowano najmniejszy spadek aktywności enzymu (inhibicja poniżej 50%). Najwyraźniejszy spadek aktywności odnotowano w piasku gliniastym lekkim (glebie 1 ), gdzie ograniczenie aktywności fosfatazy kwaśnej dochodziło do 70% w glebie z dodatkiem roztworu o najwyższym stężeniu soli (12,5 mm kg- 1 gleby). Azotan miedzi zastosowany w najniższej dawce (0,5 mm) wykazał niewielki wpływ na aktywność fosfatazy zasadowej w badanych glebach (rys. 1 d, e, f). W miarę wzrostu stężenia roztworu dodanej soli aktywność fosfatazy zasadowej zmniejszała się. Najsilniejsze obniżenie się aktywności enzymu (powyżej 80%) zaznaczyło się w piasku gliniastym lekkim (gleba 1 ) i glinie lekkiej pylastej (gleba 2 ), natomiast w glinie ciężkiej bogatej w węgiel organiczny (gleba 3) dochodziło pod koniec badań do 40% przy stężeniu 12,5 mm azotanu miedzi.

FOS FA TAZA ZASADOWA 7. Nowak, В. Smolik RYSUNEK 1. Wpływ azotanu (V) miedzi (II) na zmiany aktywności fosfatazy kwaśnej: A - gleba 1, В - gleba 2, С -gleba 3 oraz fosfatazy zasadowej: D - gleba 1, E - gleba 2, F - gleba 3 FIGURE 1. Influence of cuprum (II) nitrate (V) on the activity of acid phosphatase: A - soil 1, В - soil 2, С - soil 3 and alkaline phosphatase: D - soil 1, E - soil 2, F - soil 3

Wpływ azotanów miedzi i ołowiu na aktywność enzymów glebowych 89 W przypadku ß-glukozydazy (rys. 2 a, b, c) wprowadzenie azotanu miedzi w najniższej dawce w początkowym okresie doświadczenia (od 3. do 12. dnia) wpłynęło w niewielkim stopniu na obniżenie aktywności enzymu we wszystkich glebach. Wyższe stężenia soli (II i III) hamowały aktywność enzymu, jednak inhibicja powyżej 50% nie zaznaczyła się w żadnej glebie. Obniżenie się aktywności enzymatycznej w glebie bogatej w substancję organiczną (gleba 3) było zdecydowanie mniejsze aniżeli w pozostałych dwóch glebach i dochodziło do 30% jedynie pod wpływem najwyższego stężenia soli (12,5 mm) na początku doświadczenia. Aktywność ß-glukozydazy w tej glebie była najbardziej stabilna. Dodanie do gleby różnych dawek azotanu miedzi spowodowało we wszystkich glebach liczne wahania aktywności dehydrogenazy (rys. 2 d, e, f). Najniższa dawka tej soli w glebie 3 nie powodowała obniżenia aktywności enzymu. Wyższe stężenia azotanu miedzi (2,5 i 12,5 mm) hamowały aktywność dehydrogenazy głównie w początkowej i w końcowej fazie doświadczenia. W dwóch pierwszych glebach zaznaczała się silna inhibicja powyżej 50%, nawet w przypadku najniższego stężenia soli w pierwszych dniach doświadczenia. Kolejną badaną substancją wpływającą na zmiany aktywności enzymów był azotan (V) ołowiu (II). Wprowadzenie do gleby I i II dawki azotanu ołowiu nie spowodowało obniżenia aktywności fosfatazy kwaśnej jedynie w glebie 3 - najbogatszej w substancję organiczną (rys. 3 c). W pozostałych przypadkach obserwowano inhibitujący wpływ tej soli na aktywność badanego enzymu. Najwyższe stężenie azotanu ołowiu (12,5 mm) wywołało w glebie 1 i 2 inhibicję powyżej 50%, a w glebie 3 zdecydowanie mniejszą. We wszystkich badanych glebach (rys. 3 a, b c) najsilniejsze obniżenie aktywności wystąpiło pod wpływem dodania III i IV poziomu stężenia soli. Inhibicja ponad 50% w podobnym stopniu wystąpiła w piasku gliniastym lekkim (gleba 1 ) oraz w glinie lekkiej (gleba 2 ) pod wpływem najwyższego stężenia azotanu ołowiu, natomiast w glinie ciężkiej (gleba 3) zaznaczyła się w zdecydowanie mniejszym stopniu. Dodanie do gleby różnych stężeń azotanu ołowiu spowodowało zmianę aktywności fosfatazy zasadowej w porównaniu z aktywnością enzymu w glebie kontrolnej (rys. 3 d, e, f). Wszystkie zastosowane stężenia dodanej soli obniżały aktywność enzymu. Bardzo silny spadek aktywności enzymu zarysował się w glebie 2 (w glinie lekkiej pylastej), a także jakkolwiek w nieco mniejszym stopniu w glebie 1 (w piasku gliniastym lekkim) pod wpływem najwyższego stężenia tej soli. Można wnioskować, że w badanym okresie nastąpił proces nieodwracalnej inhibicji - ponieważ do końca doświadczenia (do 96. dnia) inhibicja utrzymywała się na podobnym poziomie powyżej 50%. Natomiast zdecydowanie niższa inhibicja wystąpiła w glebie 3 (czarna ziemia z gliny ciężkiej). Najwyższe stężenie azotanu ołowiu obniżyło aktywność enzymu maksymalnie do 35%. Azotan ołowiu działał w bardzo podobny sposób na aktywność ß-glukozydazy w trzech glebach podczas całego doświadczenia (rys. 4 a, b, c). Wszystkie stosowane stężenia tej soli działały wyłącznie hamująco na aktywność badanego enzymu, a w miarę wzrostu stężenia dodanej soli obserwowano malejącą jego aktywność we wszystkich glebach. Spadek aktywności enzymu mieścił się w przedziale 0-50% we wszystkich trzech glebach.

ßGLUKOZYDAZA J. Nowak, B. Smolik inhibicja ponad ЗО^о RYSUNEK 2. Wpływ azotanu (V) miedzi (II) na aktywność ß-glukozydazy: A - gleba 1, В - gleba 2, С - gleba 3 oraz dehydrogenazy: D - gleba 1, E - gleba 2, F - gleba 3 FIGURE 2. Influence of cuprum (II) nitrate (V) on the activity of ß-glucosidase: A - soil 1, В - soil 2, С - soil 3 and dehydrogenase: D - soil 1, E - soil 2, F - soil 3

FOSFATAZA KWAŚ S A в A gbbi 2 Wpływ azotanów miedzi i ołowiu na aktywność enzymów glebowych 0 inhibicji pon*<ł 50% RYSUNEK 3. Wpływ azotanu (V) ołowiu (II) na aktywności fosfatazy kwaśnej: A - gleba 1, В - gleba 2, С - gleba 3 oraz fosfatazy zasadowej: D - gleba 1, E - gleba 2, F - gleba 3 FIGURE 3. Influence of lead (II) nitrate (V) on the activity of acid phosphatase: A - soil 1, В - soil 2, С - soil 3 and alkaline phosphatase: D - soil 1, E - soil 2, F - soil 3

92 J. Nowak, В. Smolik Analizując aktywność dehydrogenazy stwierdzono (rys. 4 d, e, f), że w miarę wzrostu stężenia azotanu ołowiu zwiększała się inhibicja enzymu. We wszystkich glebach odnotowano spadek aktywności 80-90% pod wpływem najwyższego stężenia tej soli najwyraźniej zaznaczony w piasku gliniastym lekkim (gleba 1 ) oraz w glinie lekkiej pylastej (gleba 2 ). Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że zmiany aktywności badanych enzymów pod wpływem azotanu miedzi i ołowiu są uzależnione zarówno od rodzaju wprowadzonego metalu, od jego dawki, jak również od gatunku gleby. Niniejsze badania są potwierdzeniem badań prowadzonych przez Nowak i in. [1999] i Nowak i in. [2000] stwierdzających znaczne ograniczenie aktywności fosfatazy kwaśnej i zasadowej w glebie pod wpływem soli metali ciężkich (Co, Cd, Zn, Hg i Ni). Hamujące działanie na aktywność pirofosfatazy nieorganicznej wykazały jony Fe+ 2 i Cu+ 2 oraz zastosowane w wysokich stężeniach (>50 mm) jony Co+2, Mn+ 2 i Zn+ 2 [Dick i Tabatabai 1984]. Również badania Tabatabai i Gil-Sotres [1977] wskazują na znaczny hamujący wpływ metali ciężkich na aktywność enzymatyczną. W przypadku miedzi autor obserwował większy spadek aktywności enzymów przy Cu+ 2 niż Cu+ oraz większą toksyczność jonów Cu+ 2 od jonów Pb+2. Pacha i Schumlas [1986] po wprowadzeniu do gleby dawki 5000 ppm Cd w doświadczeniu laboratoryjnym odnotowali największy spadek aktywności w przypadku dehydrogenazy, natomiast mniejszy dotyczył aktywności amylazy, proteazy i celulazy. Podobne zmiany w aktywności tych samych enzymów obserwował Pacha [1986] po dodaniu do gleby związków chromu (III). Olszowska [1997] badając aktywność enzymów w glebach leśnych stref uszkodzeń przemysłowych I - IV w sąsiedztwie huty w Miasteczku Śląskim, stwierdziła niewielki wpływ kumulowanych w glebie metali ciężkich (Zn, Pb, Cd) na aktywność inwertazy, ß-glukozydazy i fosfatazy kwaśnej. Badura i in. [1980] badali wpływ różnych form soli cynku i miedzi - siarczanu, węglanu i siarczku na aktywność celulazy, proteazy i dehydrogenazy. W przypadku soli miedzi stwierdzono, że siarczan powodował wyraźną stymulację aktywności celulolitycznej, a węglan i siarczek aktywność tę obniżały. Wszystkie użyte związki miedzi obniżały aktywność dehydrogenazy. W kolejnych badaniach Badura i in. [1983] stwierdzili stymulujący wpływ ołowiu na aktywność fosfataz. Największe zmiany aktywności badanych enzymów pod wpływem soli badanych metali ciężkich stwierdzono w glebie najuboższej w części spławialne i substancję organiczną. Najwyższą aktywność w przedstawionej pracy wykazywały badane enzymy w glebie najbogatszej w substancję organiczną i części spławialne. Organiczne koloidy glebowe pełnią funkcję ochronną w stosunku do enzymów, gdyż przez adsorpcję utrudniają ich rozkład proteolityczny [Drążkiewicz 1989]. Również Kucharski i in.[1992] wykazali zależność aktywności enzymatycznej od składu granulometrycznego gleb. Pacha i Schumlas [1986] stwierdzili, że dodatek kwasów huminowych przyczynił się do zmniejszenia inhibitującego wpływu kadmu na aktywność wybranych enzymów glebowych. W badaniach Myśkowa [1981] aktywność dehydrogenazy była skorelowana z zawartością węgla organicznego i azotu ogółem w glebie. Zależności te wystąpiły zwłaszcza w glebach lekkich i średnich zróżnicowanych pod względem ilości próchnicy na skutek długotrwałego nawożenia organicznego i mineralnego.

DEHYDROGENAZA D gleba 1 Wpływ azotanów miedzi i ołowiu na aktywność enzymów glebowych inhibicji od Odo 50% inhibicj* poc*d 50% RYSUNEK 4. Wpływ azotanu (V) ołowiu (II) na aktywność ß-glukozydazy: A - gleba 1, В - gleba 2, С - gleba 3 oraz dehydrogenazy: D - gleba 1, E - gleba 2, F - gleba 3 FIGURE 4. Influence of lead (II) nitrate (V) on the activity of ß-glucosidase: A - soil 1, В - soil 2, С - soil 3 and dehydrogenase: D - soil 1, E - soil 2, F - soil 3

94 J. Nowak, В. Smolik WNIOSKI 1. Największe zmiany aktywności badanych enzymów pod wpływem dodanych soli miedzi, ołowiu stwierdzono w glebie najuboższej w części spławialne i substancje organiczne - w piasku gliniastym lekkim. 2. Najwyższe stężenie azotanu miedzi i ołowiu ( 12,5 mm) powodowało silną inhibicję - powyżej 50% fosfatazy kwaśnej i zasadowej oraz dehydrogenazy. Spadek aktywności utrzymywał się przez cały okres doświadczenia (96 dni) w piasku gliniastym lekkim oraz w glinie lekkiej pylastej. 3. Sole miedzi i ołowiu obniżały aktywność ß-glukozydazy w zdecydowanie mniejszym stopniu niż pozostałe enzymy we wszystkich trzech glebach. LITERATURA BADR-EL-DIN S. M. S. MOAWAD H., MAHMOUD S. A. Z., GAMAL RAWIA F., ENANY M. H. 1985. Urease Inhibition by Metals and its Relation to Nitrogen Transformation. Z Pflanzenernähr. Bodenk. 148: 551-558. BADURA L., KŁYSZCZ K., PACHA J. 1983. Wpływ ołowiu na wybrane hydrolazy glebowe. Acta Biol. Katowice. 12: 36-48. BADURA L., PACHA J., ŚLIWA U. 1980. Wpływ cynku i miedzi na aktywność enzymatyczną gleb. Acta Biol. 9/36: 128-141. BREMNER J. M., DOUGLAS L. A. 1971. Inhibition of urease activity in soils. Soil Biol. Biochem. 3: 297-307. CHRISTENSEN G. M., OLSON D., RIEDEL В. 1982. Chemical effects on the aktivity of eight enzymes: A review and a Discussion Relevant to Environmental Monitoring. Envir. Res. 29: 247-255. DICK W. A., TAB ATAB AI M. A. 1984. Kinetic parameters of phosphatases in soil and organic waste materials. Soil Sei. 173: 7-15. DRĄŻKIEWICZ M. 1989. Relacje pomiędzy fazą stalą gleby a mikroorganizmami. Post. Mikrob io l 28, 2-4: 161-172. EIVAZI F., TAB AT AB AI M.A. 1977. Phosphatases in soils. Soil Biol. Biochem. 9: 167-172. FRANKENBERGER W. T. JR, JOHANSON J. B., NELSON C. 0. 1983. Urease activity in sewage sludge-amended soils. Soil Biol. Biochem. 15: 543-549. FURCZAK J., SZEMBER A., BIELIŃSKA J. 1991. Aktywność enzymatyczna strefy przybrzeżnej jezior Piaseczno i Głębokie różniących się troficznością (Pojezierze Łęczycko-W łodawskie). Studia Os'rod. Dokum. Fizjog. 19: 307-311. GALIMSKA-STYPA R. 1986. Wpływ jonów miedzi i kwasów huminowych na bakterie glebowe. Acta Biol. 3/20: 116-125. GAMBUŚ F. 1993. Metale ciężkie w wierzchniej warstwie gleb i w roślinach regionu Krakowskiego. Z eszn au k. AR Kraków. Rozprawy 176. GORLACH E., GAMBUŚ F. 1991. Desorpcja i fitotoksyczność metali ciężkich zależnie od właściwości gleby. Roczn. Gleboz. 42, 3/4: 207-214. GORLACH E., 1995. Metale ciężkie jako czynnik zagrażający żyzności gleby. Zesz. Probl. Post. NaukRolnicz. 421a: 113-122. HOFFMANN E. 1962. The origin and importance of enzymes in soil. Recent progress in mikrobiolog}^: 216-220. HOFFMANN G. DEDEKEN M. 1965. Eine Methode zur kolorimetrischen Bestimmung der ß-glukosidase-Aktivität in Böden. ZPflancenernaehr.Dueng. Bodenkd. 108, 3: 193-198. KABATA-PENDIAS A., PEŃDIAS H. 1999. Biogeochemia pierwiastków śladowych. PWN, Warszawa, ss. 112, 223.

Wpływ azotanów miedzi i ołowiu na aktywność enzymów glebowych 95 KUCHARSKI J., NIKLE W S KA-L ARS KA T., NIEWOLAK T. 1992. Wpływ substancji organicznej i niektórych grup drobnoustrojów na liczebność i aktywność mikroorganizmów glebowych. II. Liczebność grup fizjologicznych. A ctaa cad. Agricult. Techn. Olst., Agricultura 54: 23-31. MALAKUL P., SRINIVASAN K. R., WANG H. Y. 1998. Metal toxicity reduction in naphtalene biodégradation by use of metal- cheating adsorbents. Appl. Environm. M icrobiol. 64, 11: 4610-4613 MALKOMES H. P. 1992. Vergleich der Effekte verschieden wirksamer Herbizide auf mikrobielle Aktivitäten im Boden sowie Bodenpilze unter Laborbedüngungen. Z. Pflkrankh. Pflshutz, Sonderh. 13: 377-386. MARGESIN R. 1996. Acid and Alkaline Phosphomonoesterase Activity with the substrate p-nitrophenyl Phosphate, [w] Schinner F., Öhlinger R., Kandeler E., Margesin R. 1996. Methods in soil Biology: 213-217. MOCEK A., OWCZARZAK W. 1993. Wiązanie Cu, Pb, Zn przez próchnicę w glebach zanieczyszczonych emisjami hut miedzi. Zesz. Probl. Post. Nauk Roi. 411: 293-298. MYŚKÓW W. 1981. Próby wykorzystania wskaźników aktywności mikrobiologicznej do oceny żyzności gleby. Post. Mikrob. 20, 3/4: 173-192. NOW AK J., NIEDŹWIECKI E., DZIEL M. 1999. Wpływ metali ciężkich na zmiany aktywności enzymatycznej gleby. Roczn. Gleboz., 50, 1/2 : 61-68. NOW AK J., TYRAKOWSKA-BIELEC U., SZYMCZAK J. 2000. Wpływ chlorku rtęci i niklu na zmiany aktywności fosfataz w czarnych ziemiach. Roczn. Gleboz, 51, 1/2 : 5-16. OLSZOWSKA G. 1997. Aktywność enzymatyczna gleb leśnych w rejonie oddziaływania imisji huty cynku i ołowiu Miasteczko Śląskie. Prace Inst. Badawcz. Leśnictwa 834: 107-130. PACHA J., SCHUMLAS J. 1986. Wpływ kadmu na aktywność wybranych enzymów w glebie z dodatkiem naturalnych kwasów huminowych. Acta Biol. 3: 104-113. PACHA J. 1986. Wpływ trójwartościowego chromu na aktywność wybranych enzymów w glebie, Acta Biol. Silesiana, Mikrobiologia środowisk skażonych emisjami przemysłowymi. 3/20: 95-103. RUSSEL S. 1974. Drobnoustroje a życie gleby. PWN, Warszawa, ss. 356-360. TABATABAI M. A., BREMNER J. M. 1969. Use of nitrophenylphosphate for assay of soil phosphatase activity. Soil Biol. Biochem. 1: 301-307. TABATABAI M. A., GIL-SOTRES F. 1977. Effect of trace elements on urease activity in soils. Soil Biol. Biochem. 9: 9-13. prof. d r hab. Janina N ow ak K atedra B iochem ii, A kadem ia R olnicza 71-434 Szczecin, ul. Słow ackiego 17 tel (91) 4250370; e-m ail: biochem @ agro.ar.szczecin.pl Praca wpłynęła do redakcji w marcu 2002 r.