2.4. Kraina Mazowiecko-Podlaska

2.4. Kraina Mazowiecko-Podlaska 2.4.1. CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA Kraina Mazowiecko-Podlaska zajmuje część środkowej i wschodniej Polski. Graniczy od północy z krainą Mazursko-Podlaską, od zachodu z krainą Wielkopolsko-Pomorską, a od południa z krainą Małopolską. Podzielona została na 19 mezoregionów przyrodniczoleśnych, zgrupowanych w 7 dzielnic. Według podziału fizycznogeograficznego znajduje się ona głównie w obszarze Europy Zachodniej. Obejmuje podprowincje Nizin Środkowopolskich (makroregiony: Nizina Środkowomazowiecka z wyjątkiem fragmentu na południowym wschodzie, część północno-wschodnia Niziny Południowowielkopolskiej i Wzniesień Południowomazowieckich, Nizina Północnomazowiecka, Nizina Południowopodlaska) oraz niewielki fragment podprowincji Wyżyny Wschodniomałopolskiej (makroregion Wyżyny Lubelskiej część północno-wschodnia). Niewielka część krainy znajduje się w obszarze Europy Wschodniej. Jej północno-wschodni fragment obejmuje podprowincję Wysoczyzn Podlasko- Białoruskich (makroregion Niziny Północnopodlaskiej część południowa i południowozachodnia), natomiast fragment południowo-wschodni wchodzi w skład podprowincji Polesia (makroregiony: Polesie Podlaskie i Wołyńskie) oraz Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej (makroregiony: Wyżyna Zachodniowołyńska i Kotlina Pobuża). Najistotniejszą cechą klimatu krainy jest nasilający się ku wschodowi i południowemu wschodowi kontynentalizm, o czym świadczy rosnąca w tych kierunkach amplituda temperatur. Średnia roczna temperatura powietrza w ostatnim okresie waha się od 7,9 o C do 8,4 o C. Temperatura stycznia średnio wynosi od 0,8 o C do 0,2 o C, a lipca od 18,9 o C do 19,6 o C. Na obszarze krainy obserwuje się duże zróżnicowanie opadów, których suma roczna średnio wynosi od 505 do 653 mm. Powierzchnia krainy jest mało zróżnicowana. Dominują krajobrazy staroglacjalne, a wśród nich krajobraz równin peryglacjalnych. Miejscami występują też obszary krajobrazów dolin i równin akumulacyjnych tarasów z wydmami i równin poleskich (np. dzielnica Polesia Podlaskiego). Fragmentami w południowo-wschodniej części krainy (dzielnica Wyżyny Wschodniolubelskiej) spotyka się także krajobrazy wyżynne na skałach węglanowych i lessowych. Na obszarze Krainy przeważają utwory zlodowacenia środkowopolskiego gliny i piaski zwałowe, tworzące mozaikę z piaskami i żwirami wodnolodowcowymi. Miejscami występują fragmenty piasków, żwirów i głazów moren czołowych oraz mułków i piasków w kemach. Tarasy zalewowe większych rzek (Wisły, Bugu, Narwi) utworzone są z piasków i żwirów rzecznych. Nieco inny charakter mają dzielnice Puszczy Kampinoskiej i Puszczy Kurpiowskiej, gdzie piaski tarasów rzecznych tworzą mozaikę z madami rzecznymi i torfami oraz Dzielnica Wyżyny Wschodniolubelskiej, obejmująca margle kredowe, iły i mułki akumulacji jeziornej oraz less. Przeważają na tym terenie siedliska Bśw, co związane jest z występowaniem większości lasów na glebach uboższych bielicowych i rdzawych, wytworzonych z piasków rzecznych tarasów akumulacyjnych. Najuboższe siedliska występują w dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej, gdzie 75,2% lasów stanowią siedliska Bśw, a 6,5% Bs. Jedynie dzielnica Wyżyny Wschodniolubelskiej, obejmująca duże powierzchnie utworów lessowych z glebami brunatnymi i płowymi oraz rędziny wykształcone z margli kredowych ma znaczny udział siedlisk Lśw (54,9%). Siedliska wilgotne występują w rozproszeniu na całym terenie; przeważają siedliska uboższe, z glebami glejobielicowymi, mniej jest siedlisk żyźniejszych, z glebami glejowymi i opadowo-glejowymi. Większy udział siedlisk wilgotnych spotykany jest w dzielnicy Polesia Podlaskiego (ok. 20%), gdzie występuje dużo podmokłych terenów. 113

Siedliska bagienne, związane z glebami organicznymi, występują na tym terenie sporadycznie, przy czym częściej spotyka się siedliska żyźniejsze - ols (Lb) i ols jesionowy (Lłb), niż siedliska borowe bagienne. Lesistość na terenie krainy jest bardzo mała wynosi zaledwie 19,6 %. Ponadto kraina ta jest także najuboższa ze wszystkich krain pod względem liczby gatunków tworzących drzewostany. Obszar jej znajduje się w zasadzie poza granicami zasięgu świerka, buka i jodły. Role gatunków głównych pełnią: sosna zwyczajna, dąb szypułkowy i bezszypułkowy oraz olsza czarna. S o s n a z w y c z a j n a (So) spotykana jest na każdym siedlisku, a udział jej na siedliskach uboższych jest bliski 100%. Na siedliskach, świeżych bogatych może stanowić domieszkę z brzozą brodawkowatą, rzadziej lipą drobnolistną i grabem zwyczajnym w drzewostanach dębowych. Na ubogich siedliskach wilgotnych i bagiennych tworzy drzewostany z domieszką brzozy omszonej, rzadziej olchy czarnej, a na żyznych bagiennych może stanowić domieszkę w drzewostanach olchowych lub olchowo-brzozowych. Udział drzewostanów sosnowych w poszczególnych dzielnicach wynosi 70-80%, jedynie w dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej jest mniejszy - 44,1 %. D ą b s z y p u ł k o w y (Dbs) na siedliskach żyźniejszych i wilgotniejszych oraz d ą b b e z s z y p u ł k o w y (Dbb) na siedliskach uboższych pełnią ważną rolę lasotwórczą na tym terenie. y dębowe spotykane są na siedliskach Lśw i Lł. Na siedliskach LMśw i LMw dąb jako gatunek współpanujący występuje z sosną zwyczajną i brzozą (brodawkowatą i omszoną), a na siedlisku Lw z olszą czarną i brzozą. Na siedliskach uboższych stanowić może pojedynczą domieszkę w drzewostanach sosnowych. Udział powierzchniowy tego gatunku w lasach nie jest duży, jedynie w dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej na glebach wykształconych z lessów lub utworów kredowych przekracza 30%. O l s z a c z a r n a (Ol) Występowanie drzewostanów olszowych związane jest z żyznymi glebami bagiennymi i wilgotnymi siedlisk Lb, Lłb i Lw. Na innych siedliskach może stanowić jedynie niewielką domieszkę. Udział drzewostanów olszowych jest nieco większy w dzielnicach Polesia Podlaskiego i Wyżyny Wschodniolubelskiej, gdzie zbliża się do 10 %. Z innych gatunków, mających znaczenie lasotwórcze na terenie Krainy IV, wymienić należy, spotykane na większości siedlisk, brzozę brodawkowatą (Brzb) i brzozę omszoną (Brzo) oraz świerk pospolity (Św) w północno-wschodniej części obszaru krainy. Jesion wyniosły (Js) ma często znaczny udział na żyznych siedliskach lasów świeżych, wilgotnych i łęgowych szczególnie w południowo-wschodniej części krainy (dzielnica Wyżyny Wschodniolubelskiej). 114

2.4.2. TYPY SIEDLISKOWE LASU BORY Bór suchy - Bs Zajmuje z reguły wierzchołkowe części wydm śródlądowych lub zwydmione piaski starych tarasów rzecznych i wodnolodowcowych; miejsca najbardziej suche, z bardzo głębokim poziomem wody gruntowej. sosnowy o rozluźnionym zwarciu, ok. V bonitacji i bardzo złej jakości technicznej. Warstwa krzaczkowatych porostów (głównie rodzaju Cladonia sp.) jest silnie rozwinięta, a warstwa zielna złożona jest głównie z krzewinek i wąskolistnych traw o skupiskowym występowaniu. Procentowy udział tych siedlisk w lasach nie jest duży, średnio w krainie zajmują 1,1% powierzchni leśnej. Zwraca uwagę jedynie nieco większy udział tych siedlisk w dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej, wynoszący 6,5%. Gatunki Bs Chrobotek leśny - Cladonia sylvatica Chrobotek reniferowy - Cladonia rangiferina Chrobotek wysmukły - Cladonia gracilis Chrobotek widlasty - Cladonia furcata Chrobotek - Cladonia cornuta Porost islandzki - Cetraria islandica Widłoząb miotlasty - Dicranum scoparium Mącznica lekarska - Arctostaphyllos uva-ursi Macierzanka piaskowa - Thymus serpyllum Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Szczotkicha siwa - Corynephorus canescens Turzyca wrzosowiskowa - Carex ericetorum Trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigeios (sporadycznie) SOSNOWY Gatunki główne Ip. - So IV-V bon. Gatunki dom. I p. - Brzb (sporad.) Podrost - brak Podszyt - jał., so, brzb, jrz, wb piask. - Cladonio-Pinetum Juraszek 1927 - bór sosnowy suchy odm. subkontynentalna Bór świeży - Bśw Siedliska ubogie świeże, bez wyraźnego wpływu wody gruntowej lub pod słabym jej wpływem. Średni ich udział w lasach krainy wynosi 29,4%, jednakże w poszczególnych dzielnicach jest mocno zróżnicowany od ok. 9% w Dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej do 75% w Dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej. Gatunki różnicujące Bśw od Bs Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Gajnik lśniący Hylocomium splendens Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa Konwalia majowa - Convallaria majalis Fiołek psi - Viola canina 115

Nawłoć pospolita - Solidago virgaurea Wężymord niski - Scorzonera humilis Gruszyczka jednostronna - Orthilia secunda (Pyrola secunda) Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense Rokiet pospolity Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Widłoząb miotlasty Dicranum scoparium Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Gorysz pagórkowy Peucedanum oreoselinum Tomka wonna - Anthoxanthum odoratum Izgrzyca przyziemna - Sieglingia decumbens Kosmatka licznokwiatowa - Luzula multiflora W wariancie Bśw2 - Trzęślica modra - Molinia caerulea (do 5%) oraz pjd. w drzewostanie Brzo. Typ lasu SOSNOWY Gatunki główne Ip. - So III bon. Gatunki dom. I p. Brzb Podrost Brz, So Podszyt: jrz, dbb, brz, jał., os - Leucobryo-Pinetum (W.Mat. 1962) W.Mat.&J.Mat. 1973 - subatlantycki bór sosnowy świeży, wariant typowy (Bśw1) i wariant z trzęślicą (Bśw2) sosnowy z domieszką brzozy brodawkowatej. W warstwie zielnej runa dominują borówki, a w warstwie mszystej Pleurosium schreberi. - Peucedano-Pinetum typicum - Mat. (1962) 1973 - kontynentalny sosnowy bór świeży, odmiana sarmacka; podwariant typowy (Bśw1) oraz z Molinia caerulea (Bśw2) W północnej części krainy: dzielnice Niziny Północnomazowieckiej, Puszczy Kurpiowskiej, Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej, spotykana nieco żyźniejsza postać Bśw z drzewostanem sosnowym bonitacji II.5. - Peucedano-Pinetum pulsatilletosum Mat. (1962) 1973 podzespół sasankowy kontynentalnego boru świeżego, odmiana sarmacka - Vaccinio vitis-idaea-pinetum Sokołowski 1980 bór brusznicowy, odmiana sarmacka Uboższa postać spotykana jest głównie w dzielnicy Polesia Podlaskiego, Puszczy Kurpiowskiej i Niziny Północno-Mazowieckiej. Związana jest z suchymi, gruboziarnistymi piaskami sandrowymi i rzecznymi tarasów akumulacyjnych. Zajmuje szczyty i stoki wzniesień o ekspozycji południowej. Charakterystyczną cechą jest występowanie gatunków kserotermicznych z rodzajem Pulsatilla sp. na czele oraz w niewielkiej ilości porostów. Bór wilgotny - Bw Siedliska związane z wodą gruntową utrzymującą się w zasięgu profilu przez większą część roku. Spotykane często w strefie przejściowej miedzy borami świeżymi, a siedliskami bagiennymi borów lub lasów lub wśród siedlisk Bśw w lokalnych zagłębieniach terenu. tworzy sosna z domieszką obu gatunków brzóz. W północnej części krainy może sporadycznie pojawić się pojedynczy świerk w II piętrze. W podszycie występuje kruszyna, a runo składa się głównie z Vaccinium myrtillus i Molinia coerulea. Siedliska Bw zajmują zaledwie 1,4% powierzchni leśnej w krainie IV; nieco większy ich udział obserwuje się tylko w dzielnicach Puszczy Kampinoskiej i Puszczy Kurpiowskiej (3-5%). 116

Gatunki różnicujące Bw od Bśw Trzęślica modra - Molinia coerulea Płonnik pospolity - Polytrichum commune ponadto w wariancie Bw2 występiją pojedynczo Borówka bagienna (pijanica) - Vaccinium uliginosum Bagno zwyczajne - Ledum palustre Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Rokiet pospolity Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Widłoząb falisty Dicranum polysetum (D. undulatum) Widłoząb miotlasty Dicranum scoparium Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Piórosz pierzasty - Ptilium crista-castrensis SOSNOWY Gatunki główne Ip. - So II-III bon. Gatunki dom. Ip. - Brz, Brzo, Os Podrost Brz, So Podszyt : krusz. (głównie), jrz, pjd. jał., os - Molinio caeruleae-pinetum W.Mat.&J.Mat.1973 bór sosnowy wilgotny, odmiana środkowopolska; wariant typowy Bw1 oraz wariant z bagnem zwyczajnym Bw2 Bór bagienny - Bb Siedliska Bb występują najczęściej na obrzeżach torfowisk wysokich lub w bezodpływowych zagłębieniach terenu, w zasięgu stagnujących kwaśnych wód gruntowych. sosnowy, często z domieszką brzozy omszonej, jest słabo zwarty, bonitacji ok. IV-V. W podszycie występują wierzby krzewiaste (łoza i wierzba uszata). tworzy warstwa krzewinkowa z dominacją Ledum palustre i Vaccinium uliginosum oraz kępy torfowców. Siedliska te występują bardzo rzadko największe powierzchnie zajmują w dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej, jednakże ich udział nie przekracza tam 0,5%. Gatunki różnicujące Bb od Bw Torfowiec magellański - Sphagnum magellanicum Torfowiec zakrzywiony Sphagnum recurvum Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus) Modrzewnica zwyczajna - Andromeda polifolia Wełnianka pochwowata - Eriophorum vaginatum Płonnik cienki - Polytrichum strictum Próchniczek bagienny - Aulacomnium palustre Bagno zwyczajne - Ledum palustre (licznie) Borówka bagienna (pijanica) - Vaccinium uliginosum (licznie) Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) 117

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Gajnik lśniący Hylocomium splendens SOSNOWY Gatunki główne Ip. - So V bon. (w Bb1 - IV-V bon.) Gatunki dom. Ip. Brzo, Brz Podrost brak Podszyt - krusz., wb. sz., wb. usz., jrz - Vaccinio uliginosi-pinetum Kleist 1929 bór sosnowy bagienny podzespół typowy, odmiana śródlądowa środkowopolska BORY MIESZANE Bór mieszany świeży BMśw Siedliska BMśw często tworzą większe kompleksy z siedliskami Bśw, zajmując nieco żyźniejsze fragmenty. Największe powierzchnie zajmują w Dzielnicy Niziny Północnomazowieckiej 41%, natomiast najmniejsze ok. 5% - w dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej, gdzie dominują siedliska Bśw oraz w Dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej, którą charakteryzuje przewaga żyznych siedlisk Lśw. Gatunki różnicujące BMśw od Bśw Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Orlica pospolita - Pteridium aquillinum Malina kamionka - Rubus saxatilis Poziomka pospolita - Fragaria vesca Turzyca pigułkowata - Carex pilulifera Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Rokiet pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Gajnik lśniący - Hylocomium splendens Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa Nawłoć pospolita - Solidago virgaurea Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense Przetacznik leśny - Veronica officinalis Gorysz pagórkowaty - Peucedanum oreoselinum W wariancie BMśw2 - Trzęślica modra - Molinia caerulea (do 5%) DĘBOWO-SOSNOWY Gatunki główne Ip. - So II bon. Gatunki dom. Ip. - Dbb, Brzb, Os Gatunki II p. brak 118

Podrost - So, Dbb, Brzb Podszyt - jał., jrz, krusz. - Querco roboris-pinetum typicum (W.Mat. 1981) J.Mat.1988 kontynentalny bór mieszany, podzespół typowy Najczęściej spotykany typ lasu, związany z utworami piaszczystymi czwartorzędowymi. tworzy sosna z domieszką lub drugim piętrem dębowym i dość dobrze rozwiniętą warstwą podszytu. Roślinność charakteryzuje przewaga gatunków właściwych borom nad gatunkami lasów liściastych. ŚWIERKOWO-SOSNOWY Gatunki główne Ip. - So II bon., Św Gatunki dom. Ip. - Dbs, Brzb, Os Gatunki II p. Św, So Podrost So, Dbs Podszyt - jrz, krusz., gb, (lesz.) - Serratulo-Pinetum (W.Mat.1981) J.Mat.1988 (Calamagrostio-Piceetum Sokołowski 1968) - subborealny bór mieszany odm. sarmacka Nieco żyźniejsza postać BMśw występująca głównie w północno-wschodniej i środkowej części krainy. świerkowo-sosnowy z dość licznym podszytem. bogate w gatunki, z przewagą mchów. Bór mieszany wilgotny - BMw Spotykany najczęściej w obniżeniach terenu wśród siedlisk BMśw lub na jego obrzeżach. Najwięcej tych siedlisk występuje w Dzielnicy Polesie Podlaskiego (9,8%), gdzie obserwuje się także wyższy, niż w pozostałych dzielnicach, udział innych siedlisk wilgotnych oraz bagiennych. Średni udział siedlisk BMw w krainie kształtuje się ok. 4%. Gatunki różnicujące BMw od Bw Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Turzyca pospolita Carex nigra (C. fusca) oraz gatunki borów mieszanych: Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Orlica pospolita - Pteridium aquilinum Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) oraz tylko w części północnej krainy: Biczyca trójwrębna - Bazzania trilobata Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Gatunki różnicujące BMw od BMśw Trzęślica modra - Molinia coerulea Płonnik pospolity - Polytrichum commune Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Rokietnik pospolity Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Gajnik lśniący - Hylocomium splendens Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) 119

DĘBOWO-SOSNOWY Gatunki główne Ip. - So II bon., Dbs Gatunki dom. I p. - Brzo, Brzb Gatunki IIp. i podrost Brzo, Os Podszyt - jrz, lesz. - Querco roboris-pinetum molinietosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 kontynentalny bór mieszany, podzespół trzęślicowy. Spotykany na terenie całej krainy w obniżeniach terenu na glebach znajdujacych się w zasięgu wód gruntowych. dębowo-sosnowy z drugim piętrem, które tworzą brzoza omszona i osika. W runie dominuje Molinia coerulea. DĘBOWO-ŚWIERKOWY Gatunki główne Ip. Św II bon., Dbs, Os Gatunki dom. Ip. Brz, Brzo, So, (Ol) Podrost gatunki drzewostanu Podszyt jrz, krusz., lesz. - Querco-Piceetum typicum (W.Mat.1952) w.mat.&pol.1955 - jegiel Spotykany bardzo rzadko niewielkie fragmenty tego typu lasu występują w dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej i w północnej części dzielnicy Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej. Może zajmować lokalne obniżenia terenu, pomiędzy siedliskami lasu bagiennego i boru mieszanego świeżego, a także niewielkie wyniesienia wśród olsów. Bór mieszany bagienny - BMb Siedliska BMb zajmują niewielkie powierzchnie i są bardzo rzadko spotykane. Mogą stanowić strefę przejściową między siedliskami Bb i BMw lub Bw. Związane są z glebami wytworzonymi z torfowisk przejściowych przechodzących w torfowiska wysokie. W krainie IV największy ich udział, sięgający zaledwie 0,7%, obserwuje się w dzielnicy Polesia Podlaskiego. Gatunki różnicujące BMb od Bb Gwiazdnica długolistna - Stellaria longifolia Wełnianka wąskolistna - Eriophorum angustifolium Nerecznica szerokolistna Dryopteris dilatata (D. austriaca) Listera sercowata - Listera cordata (w części północnej krainy) Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii (w części północnej krainy) Gatunki różnicujące BMb od BMw gatunki wyżej wymienione oraz Torfowiec błotny - Sphagnum palustre Torfowiec - Sphagnum fallax Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum Turzyca pospolita Carex nigra (C. fusca) Trzęślica modra - Molinia coerulea Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Kosmatka owłosiona Luzula pilosa 120

Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Nerecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) SOSNOWY Gatunki główne Ip. - So III bon. Gatunki dom. Ip. - Brzo Podrost - So Podszyt pjd. krusz., wb sz., wb usz. - Vaccinio uliginosi-pinetum molinietosum Kleist 1929 bór sosnowy bagienny podzespół z Molinia coerulea, odmiana śródlądowa środkowopolska Występuje w lokalnych bezodpływowych zagłębieniach terenu, z wysokim poziomem wody gruntowej. Związany z torfowiskami wysokimi. ŚWIERKOWY Gatunki główne Ip. - Św II bon. Gatunki dom. Ip. So, Brzo Podrost gatunki z drzewostanu Podszyt - krusz., jrz - Sphagno girgensohnii-piceetum Polak.1962 borealna świerczyna (postać kresowa) W krainie IV spotykany tylko w dzielnicach Puszczy Kurpiowskiej oraz Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej. Występuje bardzo rzadko, tworząc niewielkie płaty. świerkowy z domieszką sosny i brzozy omszonej, rzadziej dębu i osiki. LASY MIESZANE Las mieszany świeży - LMśw Siedliska dość żyzne, świeże, z głębokim poziomem wody gruntowej. Na terenie Krainy IV powierzchniowy ich udział kształtuje się na poziomie ok. 20% w poszczególnych dzielnicach, z wyjątkiem Dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej, gdzie wynosi 0,2% oraz Dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej 12,9%. Gatunki różnicujące LMśw od BMśw Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Żurawiec falistolistny Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Kupkówka Aschersona - Dactylis polygama (D. Aschersoniana) Perłówka zwisła - Melica nutans Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Dąbrówka rozłogowa Ajuga reptans Przytulia Schultesa - Galium schultesii Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris ) Turzyca palczasta - Carex digitata Sałatnik leśny - Mycelis muralis Pszeniec gajowy - Melampyrum nemorosum 121

Wiechlina gajowa - Poa nemoralis Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Malina kamionka - Rubus saxatilis Poziomka pospolita - Fragaria vesca Konwalia majowa - Convallaria majalis Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) oraz w LMśw2 - Skrzyp łąkowy - Equisetum pratense Cienistka (Zachyłka) trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) SOSNOWO-DĘBOWY Gatunki główne Ip. - Dbs, (Dbb), So I-II bon., Gatunki dom. I p. - Brzb, Os Gatunki II p. - pjd. Gb, So Podrost - gatunki występujące w drzewostanie Podszyt - jał., jrz, krusz., (lesz.) - Querco roboris-pinetum coryletosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 kontynentalny bór mieszany podzespół leszczynowy Spotykany na terenie całej krainy. Związany jest głównie z piaskami wodnolodowcowymi i piaskami rzecznymi tarasów plejstoceńskich. sosnowo-dębowy lub sosnowy z drugim piętrem dębowym i warstwą krzewów dość dobrze rozwiniętą. GRABOWO-DĘBOWY Gatunki główne Ip. - Dbs II-III bon Gatunki dom. I p. - Lp, Brzb, Os, Dbb, So Gatunki II p. Gb (Bk) Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - krusz., trz., jrz - Tilio-Carpinetum calamagrostietosum Tracz.1962 grąd subkontynentalny podzespół z trzcinnikiem, odmiana środkowopolska Spotykany na terenie całej krainy. W dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej występuje odmiana wołyńska zespołu, odznaczająca się występowaniem czereśni pojedynczo w drzewostanie. W dzielnicy Równiny Warszawsko-Kutnowskiej może występować buk jako domieszka w I lub II piętrze drzewostanu. DĘBOWY Gatunki główne Ip. - Db, (Dbb) II bon., Gatunki dom. I p. - So, Brzb, Os, Lp, Gb, Jb, Gr Podrost - gatunki wystepujące w drzewostanie Podszyt - lesz., trz. br., such., głóg : - Potentillo albae-quercetum Libb.1933 n.inv. Oberd.1957 em. Müller 1991 świetlista dąbrowa Spotykany w zachodniej i północnej części krainy oraz w dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej. Zwykle zajmuje wyniesienia terenu, takie jak ozy, kemy, moreny czołowe, ale spotykany jest także na ich zboczach. 122

Las mieszany wilgotny - LMw Siedliska zwykle występujące w sąsiedztwie LMśw; obserwuje się większy ich udział w tych dzielnicach, gdzie siedliska LMśw zajmują większe powierzchnie. Nie są to jednak siedliska często spotykane. Gatunki różnicujące LMw od BMw Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Sit rozpierzchły - Juncus effusus Zachyłka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Skrzyp leśny - Equisetum sylvaticum oraz gatunki występujące w LMśw Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Sałatnik leśny - Mycelis muralis Rokiet pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) GRABOWO-DĘBOWY Gatunki główne Ip. - Dbs II-III bon., Św I-II bon., Gatunki dom. I p. - Lp, Brzb, Os, Gatunki II p. pjd. Gb Podrost - Kl, Gb, Lp Podszyt - lesz., krusz., trz., jrz, czm - Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 grąd subkontynentalny, wariant z Festuca gigantea, postać uboga, odmiana mazowiecka Las mieszany bagienny - LMb Siedliska LMb odznaczają się przede wszystkim glebami torfowymi torfowisk przejściowych z wodą gruntową o bardzo słabym przepływie. Udział siedlisk LMb w powierzchni lasów jest zaledwie śladowy. Nieco wyższy jest tylko w dzielnicach Polesia Podlaskiego 1,2% i Wyżyny Wschodniolubelskiej 1,6%. Gatunki różnicujące LMb od BMb Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris) Tojeść bukietowa - Lysimachia thyrsiflora Siedmiopalecznik błotny - Comarum palustre Turzyca nitkowata - Carex lasiocarpa Bobrek trójlistkowy - Menyanthes trifoliata Czermień błotna - Calla palustris Torfowiec nastroszony - Sphagnum squarrosum Torfowiec - Sphagnum fimbriatum 123

Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum Torfowiec błotny - Sphagnum palustre Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens Płonnik pospolity - Polytrichum commune Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Turzyca pospolita - Carex nigra (C. fusca) - oraz w wariancie mniej mokrym (LMb1) i na wyżej położonych kępach Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Rokiet pierzasty - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Gajnik lśniący - Hylocomium splendens BRZOZOWO-OLSZOWY Gatunki główne Ip. Ol II.5-III bon. Gatunki dom. Ip. Brzo, So Podrost - brak Podszyt - brak - Sphagno squarrosi-alnetum Sol.Górn. (1975) 1987 ols torfowcowy odmiana subkontynentalna Spotykany na terenie całej krainy, zwykle w izolowanych zagłębieniach z dala od cieków wodnych, gdzie ruch wód gruntowych zaznacza się słabo i brak jest powierzchniowych zalewów. olszowy przy dość znacznym udziale brzozy omszonej. Od olsu różni się występowaniem Sphagnum squarrosum, Sphagnum palustre, Sphagnum fimbriatum,częstym występowaniem gatunków borowych oraz brakiem Ribes nigrum SOSNOWO-BRZOZOWY Gatunki główne Ip. Brzo, So III bon. Gatunki dom. Ip. - Ol Gatunki IIp. - pjd. Św Podrost gatunki drzewostanu Podszyt wb. Szara (łoza), krusz. - Betula pubescens-thelypteris palustris (Dryopteridi thelypteridis-betuletum pubescentis Czerw. 1972) sosnowo-brzozowy las bagienny W krainie IV ogranicza swoje występowanie do dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej. Występuje na rozległych torfowiskach, na brzegach dolin rzecznych lub w dużych misach wytopiskowych. Gleby wykształcone z torfowiska przejściowego. brzozowo-sosnowy o różnym udziale obu gatunków. 124

LASY Las świeży - Lśw Udział siedlisk Lśw w Lasach państwowych krainy IV jest zróżnicowany. W dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej wynosi blisko 55%, a w dzielnicy Równiny Kurpiowskiej w ogóle nie stwierdzono ich występowania. Na pozostałym terenie siedliska Lśw zajmują mniej niż 10% powierzchni leśnej. Gatunki różnicujące Lśw od LMśw Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata) Gajowiec żółty - Galeobdolon luteum Czerniec gronkowy - Actaea spicata Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Nerecznica samcza Dryopteris filix-mas (obficie) Dzióbkowiec Zetterstedta - Eurhynchium angustirete (E. zetterstedtii) Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Turzyca leśna - Carex sylvatica Trędownik bulwiasty Scrophularia nodosa Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Groszek wiosenny Lathyrus vernus Kokoryczka wielokwiatowa - Polygonatum multiflorum Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Miodunka ćma - Pulmonaria obscura oraz w Lśw2 Czyściec leśny - Stachys sylvatica (pjd.) Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Sałatnik leśny - Mycelis muralis Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans Perłówka zwisla - Melica nuntans Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Turzyca palczasta - Carex digitata Kuklik pospolity - Geum urbanum Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris) LIPOWO-GRABOWO-DĘBOWY : Gatunki główne Ip. Dbs I-II bon. Gatunki dom. Ip. Lp, Kl, Dbb, Jw, Os, Brzb Gatunki II p. Gb, Lp, Kl, Jb, Gr, (Wz, Js Lśw2) Podrost gatunki występujące w drzewostanie Podszyt - lesz., gb, jb, trz., krusz., głóg, dereń, kal., czm : - Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 - subkontynentalny las grądowy, podzespół typowy odm. środkowopolska (odznaczająca się brakiem świerka) Spotykany na terenie całej krainy. zwykle 3-4 warstwowy. Najwyższą warstwę, o pokryciu ok. 70% tworzy dąb z innymi gatunkami liściastymi. Drugie piętro (60-80% pokrycia) tworzy głównie grab oraz lipa drobnolistna. Podrost i podszyt stanowią zwykle ok. 20% pokrycia, a bogata w gatunki warstwa runa - 40-125

100%. W dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej występuje odmiana wołyńska zespołu, odznaczająca się występowaniem drzewiastej czereśni oraz Melittis melissophyllum w runie. - Galio sylvatici-carpinetum Oberd.1957 grąd środkowoeuropejski, odmiana kujawska, podzespół typowy (Lśw1) i ze Stachys sylvatica (Lśw2) Wystepuje tylko w dzielnicy Równiny Warszawsko-Kutnowskiej. Wyróżnia się tym, że w drzewostanie może występować niewielka domieszka buka. Las wilgotny - Lw Siedliska Lw są bardzo żyzne. Związane są głównie z równinami akumulacji zastoiskowej. Charakterystyczny dla nich jest 3-4warstwowy drzewostan i pojawianie się aspektu wiosennego i letniego w runie. Spotykane są na terenie całej krainy jednakże występują sporadycznie. Średni ich udział powierzchniowy nie osiąga 2%. Nieco wyższy jest tylko w dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej 4%. Gatunki różnicujące Lw od LMw Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Niecierpek pospolity - Impatiens noli-tangere Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Kokoryczka wielokwiatowa - Polygonatum multiflorum Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Kopytnik pospolity Asarum eutopaeum Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera Szczyr trwały - Mercurialis perennis Czyściec leśny - Stachys sylvatica oraz geofity wiosenne: Zawilec żółty - Anemone ranunculoides Kokorycz pełna - Corydalis solida Ziarnopłon wiosenny Ficaria verna (Ranunculus ficaria) Złoć żółta - Gagea lutea Czosnek niedźwiedzi Allium ursinum (pjd.) Turzyca orzęsiona - Carex pilosa Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata) Zerwa kłosowa - Phyteuma spicatum Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea Gajowiec żółty Galeobdolon luteum oraz inne gatunki występujące w Lśw LIPOWO-GRABOWO-DĘBOWY Gatunki główne Ip. - Db I-II bon. Gatunki dom. I p. - Lp, Kl, Js, Brzo, Os, Ol, Gb Gatunki II p. - Gb, Lp, Js, Kl, Gr, Jb, Iwa Podrost - Kl, Gb, Lp, Db Podszyt - lesz., gb, krusz., czr, trz., jrz, czm, such. 126

- Tilio-Carpinetum stachyetosum i corydaletosum Tracz.1962 grąd subkontynentalny podzespół z czyśćcem lub kokoryczą, odm. środkowopolska (bez świerka) - Galio sylvatici-carpinetum corydaletosum Oberd.1957 grąd środkowoeuropejski podzespół z kokoryczą. Ols - Ol Siedliska Ol zajmują miejsca oddalone od bezpośredniego wpływu cieków wodnych, ale jednocześnie tam, gdzie poziom wód gruntowych przez dłuższy czas (ok. 200 dni w roku) pozostaje ponad powierzchnią terenu. Struktura lasu kępowo-dolinkowa, z gatunkami szuwarowymi i gatunkami lasów liściastych. Siedliska olsowe zajmują większe powierzchnie niż pozostałe siedliska bagienne, ale ich powierzchniowy udział, dość równomierny w poszczególnych dzielnicach, wynosi średnio w krainie tylko 3,2%. Gatunki różnicujące Ol od LMb Turzyca błotna - Carex acutiformis Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus Szczaw lancetowaty - Rumex hydrolapathum Porzeczka czarna - Ribes nigrum Tarczyca pospolita - Scutellaria galericulata Wiązówka błotna - Filipendula ulmaria Krwawnica pospolita - Lythrum salicaria Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus Knieć błotna Caltha palustris Szalej jadowity - Cicuta virosa Gatunki różnicujące Ol od Lw Turzyca ciborowata - Carex pseudocyperus Turzyca brzegowa - Carex riparia Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris) Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara Turzyca długokłosa - Carex elongata Gorysz błotny - Peucedanum palustre Przytulia błotna - Galium palustre Turzyca pecherzykowata - Carex vesicaria Siedmiopalecznik błotny Comarum palustre Niezapominajka błotna - Myosotis palustris Tojeść bukietowa - Lysimachia thyrsiflora Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris ponadto na wyższych kępach: Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Borówka czarna Vaccinium myrtillus 127

OLSZOWY Gatunki główne Ip. Ol II bon. Gatunki dom. Ip. Brzo, Brz, Js, Dbs Podrost gatunki drzewostanu Podszyt krusz., jrz, porz., czm, wb szerokolistne - Ribeso nigri-alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 - ols porzeczkowy odm. środkowoeuropejska LASY ŁĘGOWE Las łęgowy - Lł W krainie IV siedliska Lł występują bardzo nielicznie i zajmują niewielkie powierzchnie. Udział tych siedlisk jest zaledwie śladowy. Tylko w dzielnicach Równiny Warszawsko-Kutnowskiej oraz Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej zaznaczył się ich niewielki udział (0,1%), co ma związek głównie z terenami położonymi nad Wisłą i Bugiem. Gatunki różnicujące Lł od OlJ występowanie geofitów wiosennych: Zawilec żółty - Anemone ranunculoides Ziarnopłon wiosenny Ficaria verna (Ranunculuc ficaria) Piżmaczek wiosenny - Adoxa moschatellina Złoć mała - Gagea minima Złoć żółta - Gagea lutea Kokorycz pełna Corydalis solida Gatunki różnicujące Lł od OlJ Przytulia czepna - Galium aparine Czosnaczek pospolity Alliaria petiolata (A. officinalis) Jasnota plamista - Lamium maculatum Merzyk fałdowany - Plagiomnium undulatum (Mnium undulatum) Szczaw gajowy - Rumex sanguineus Świerząbek korzenny - Chaerophyllum aromaticum Skrzydlik cisolistny - Fissidens taxifolius Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum Jeżyna popielica - Rubus caesius Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Czyściec leśny Stachys sylvatica Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium Zdrojówka rutewkowata Isopyrum thalictroies Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Szczyr trwały - Mercurialis perennis Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Kuklik pospolity - Geum urbanum Nawłoć późna - Solidago serotina Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Bodziszek cuchnący - Geranium Robertianum 128

Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium JESIONOWO-WIĄZOWY Gatunki główne Ip. Js I bon., Wz, Dbs Gatunki dom. Ip. Ol Gatunki II p. Bst, Wzsz Podrost gatunki drzewostanu Podszyt czm, bez c., trz e., świd., p. cz. - Ficario-Ulmetum minoris Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 łęg jesionowo-wiązowy, podzespół typowy; - Ficario-Ulmetum minoris chrysosplenietosum Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 łęg jesionowo-wiązowy, podzespół ze śledziennicą. Związany jest zwykle z dolinami większych rzek, lecz spotykany bywa także nad mniejszymi rzekami w strefie epizodycznych zalewów, powodujących osadzanie drobnoziarnistych osadów mineralnych i powstawanie gleb typu mad rzecznych. Występuje także w rozległych zagłębieniach na tarasach jeziornych i rynnach odprowadzających wody opadowe. Związane jest wtedy z żyznym podłożem gliniastym, dość wysokim poziomem wód oraz spływem powierzchniowym. W strukturze lasu często widoczne jest III piętro drzewostanu, które często tworzą: grab, lipa, klon zwyczajny i polny, jabłoń dzika, czeremcha. WIERZBOWO-TOPOLOWY Gatunki główne Ip. Tpb, Tpc, Tpsz, Wbb Gatunki dom. Ip. Wbb, Wbkr, Wzs, Wzp, Dbs, Ol Podrost gatunki drzewostanu Podszyt czm, bez c., trz., der. św., p. cz Zespoły roślinne - Salicetum albo-fragilis Tx. 1955 nadrzeczny łęg wierzbowy - Populetum albae Br.-Bl. 1931 nadrzeczny łęg topolowy W dolinach rzek dużych i średniej wielkości, w strefie corocznych zalewów, na młodych piaszczystych aluwiach rzecznych występuje łęg wierzbowy, natomiast starsze aluwia rzeczne zajmuje łęg topolowy. Gleby typu mad inicjalnych lub właściwych. W runie występują m.in.: Glechoma hederacea, Aegopodium podagraria, Phalaris arundinacea, Rubus caesius, Calystegia sepium, Humulus lupulus. Ols jesionowy - OlJ Zajmuje tereny o powolnym przepływie wód płaskie dna dolin wolno płynących mniejszych rzek i strumieni oraz brzeżne partie dolin większych rzek. Spotykany także w miejscach wysięku i dopływu wód z wyżej położonych terenów, przy źródliskach oraz na obrzeżach dolin. olszowy z domieszką jesionu i innych gatunków. Drugie piętro mniej liczne ok. 20 % pokrycia. W krainie IV powierzchniowy udział siedlisk OLJ dość równomiernie kształtuje się we wszystkich dzielnicach i wynosi 0,6-0,9%. Gatunki różnicujące OlJ od Ol Przytulia błotna - Galium palustre Kuklik zwisły - Geum rivale Czartawa drobna - Circaea alpina Czartawa pośrednia - Circaea intermedia Ostrożeń warzywny - Cirsium oleraceum Gatunki różnicujące OlJ od Lł Knieć błotna - Caltha palustris 129

Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara Rzeżucha gorzka Cardamine amara Pępawa błotna - Crepis paludosa Kozłek lekarski - Valeriana officinalis Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium (licznie) Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica (licznie) Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea (licznie) Czyściec leśny - Stachys sylvatica (licznie) Turzyca długokłosa - Carex elongata Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Chmiel zwyczajny - Humulus lupulus Perz psi - Agropyron caninum Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus Kuklik pospolity - Geum urbanum Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Jaskier rozłogowy - Ranunculus repens Bluszczyk kurdybanek - Glechoma hederacea Szczyr trwały - Mercurialis perennis Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Bodziszek cuchnący - Geranium Robertianum JESIONOWO-OLSZOWY Gatunki główne Ip. - Ol I bon. Gatunki dom. Ip. Js II bon., Kl, Dbs, (Wz) Gatunki IIp. Gb, Czm. Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - czm., lesz., trz. e., jrz, krusz. - Fraxino-Alnetum W.Mat.1952 - łęg jesionowo-olszowy 130