MAZOWIECKI ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH

Transkrypt

1 MAZOWIECKI ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH KOZIENICKI PARK KRAJOBRAZOWY imienia profesora Ryszarda Zaręby 1

2 Wydawca: Mazowiecki Zespół Parków Krajobrazowych ul. Sułkowskiego 11, Otwock tel./fax. (22) Kozienicki Park Krajobrazowy ul. Radomska 7, Pionki tel/fax (48) Tekst: Beata Waluś, Jolanta Tabor Zdjęcia: Archiwum Kozienickiego Parku Krajobrazowego, zdjęcie na okładce Artur Tabor Konsultacje: Sylwester Chołast ISBN : Pionki 2015 Mazowiecki Zespół Parków Krajobrazowych Druk: MultiColor Radom Spis treści Wprowadzenie Rys historyczny parku Charakterystyka fizjograficzna Położenie Geologia i geomorfologia Gleby Wody Klimat Siedliska leśne Siedliskowe typy lasów Siedliska suche i świeże Siedliska wilgotne Siedliska bagienne Walory przyrodnicze Kozienickiego Parku Krajobrazowego Grzyby Flora Fauna Ochrona przyrody Rezerwaty przyrody Pomniki przyrody Użytki ekologiczne Obszary Natura Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) Ostoja Kozienicka PLB Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOO) Puszcza Kozienicka PLH Naturowe siedliska leśne Naturowe siedliska murawowe, wodne, łąkowe, ziołoroślowe i torfowiskowe Turystyka na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego Szlaki turystyczne Zabytki i miejsca pamięci Edukacja dla zrównoważonego rozwoju na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego Stacjonarne zajęcia dydaktyczne w Ośrodku Edukacyjno - Muzealnym w Augustowie Terenowe zajęcia na ścieżkach dydaktycznych Inne formy działalności edukacyjnej Ważniejsze wydarzenia w historii Puszczy Kozienickiej Literatura:...47 Publikacja dofinansowana przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie 2 3

3 Wprowadzenie Kozienicki Park Krajobrazowy chroni jeden z najcenniejszych kompleksów leśnych w Polsce - Puszczę Kozienicką. Występuje tu szereg siedlisk przyrodniczych oraz gatunków chronionych i zagrożonych wymarciem. Teren ten odznacza się znaczną rozmaitością zbiorowisk leśnych, od borów suchych i świeżych począwszy, poprzez bory i lasy mieszane, lasy liściaste do podmokłych olsów i łęgów. Wizytówką Puszczy są endemiczne, wyżynne, jodłowe bory mieszane, które na tym terenie uznawane są za postać kresową, natomiast jednym z najważniejszych i zajmującym tu największą powierzchnię siedliskiem przyrodniczym są grądy subkontynentalne. Roślinność nieleśna, pomimo że zajmuje niewielką powierzchnię jest różnorodna i prezentuje bardzo odmienne względem siebie grupy ekologiczne. Do najciekawszych należy roślinność torfowiskowa, skupiona w południowej części obszaru, wśród której dominują fitocenozy mszysto-turzycowe i mszary. Do najczęstszych należą zbiorowiska: turzycy dzióbkowatej i wełnianki wąskolistnej. Spośród zbiorowisk trawiastych do najcenniejszych należą ekstensywnie użytkowane łąki świeże: rajgrasowe i wiechlinowo-kostrzewowe. Zbiorowiska leśne i nieleśne tworzą piękną mozaikę krajobrazową, której towarzyszy bogactwo świata roślin i zwierząt. 1. Rys historyczny parku O objęcie ochroną Puszczy Kozienickiej i utworzenie tu Kozienickiego Parku Krajobrazowego przez lata walczyli leśnicy, miłośnicy przyrody i działacze społeczni. W Połowie lat 60-tych XX wieku, na najwyższych szczeblach władzy politycznej i gospodarczej zapadła decyzja o wybudowaniu największej w Polsce elektrowni o mocy 1600 MW, opalanej węglem kamiennym. Zdecydowano wtedy, że elektrownia zostanie wybudowana na północno - wschodnim krańcu Puszczy Kozienickiej w pobliżu miejscowości Świerże Górne, na gruntach Lasów Państwowych. Dodatkowo postanowiono, że rozdzielna prądu zostanie zlokalizowana w Pionkach, czego konsekwencją byłoby wycięcie pasa lasu o długości 20 km i szerokości 200 m pomiędzy elektrownią, a miastem Pionki (około 400 ha). Energiczne i stanowcze działania leśników oraz ówczesnego Ministra Leśnictwa Romana Gesinga doprowadziły do zmiany planów i zlokalizowania rozdzielni obok elektrowni. Dzięki temu zachowano znaczną powierzchnię lasu oraz uratowano naturalne siedliska Puszczy Kozienickiej przed fragmentacją. Kolejną planowaną inwestycją, która mogła znacząco negatywnie wpłynąć na stosunki wodne, a w konsekwencji na przyrodę Puszczy Kozienickiej była budowa kopalni węgla brunatnego w okolicach Jastrzębi (miejscowość na zachodnim skraju Puszczy) oraz produkcja brykietów z tego węgla, wzbogaconego odpadami z rafinerii w Płocku. Szczęśliwie argumenty ochrony przyrody i środowiska wzięły górę i w 1982 r. inwestycja została zaopiniowana negatywnie. Dzięki temu możliwe było dokończenie działań zmierzających do utworzenia Kozienickiego Parku Krajobrazowego. Dokumentacja uzasadniająca utworzenie Parku została przygotowana przez pracowników Urzędu Wojewódzkiego w Radomiu pod kierunkiem Andrzeja Kowalczewskiego ówczesnego wojewódzkiego konserwatora przyrody, w ścisłej współpracy z doc. dr hab. Ryszardem Zarębą pracownikiem naukowym SGGW w Warszawie, Martą Chałubińską pracownikiem Wojewódzkiego Biura Planowania Przestrzennego w Radomiu, Wandą Ginalską Prokop pracownikiem Przedsiębiorstwa Geologicznego w Kielcach, pracownikami nadleśnictw oraz działaczami Ligi Ochrony Przyrody i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Utworzenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego nastąpiło w dniu 28 czerwca 1983r. na posiedzeniu Wojewódzkiej Rady Narodowej w Radomiu (Uchwała Nr XV/70/83 w sprawie utworzenia Kozienickiego Parku Krajobrazowego - Dz. Urz. WRN w Radomiu Nr 9 poz. 52). W roku 2001 zakończono trwające 6 lat prace nad powiększeniem terytorium Kozienickiego Parku Krajobrazowego o południową część Puszczy Kozienickiej. Po powiększeniu obszar Parku liczy ,83 ha. Park otacza otulina o powierzchni ,62 ha. W 2004 r., Rozporządzeniem nr 8 Wojewody Mazowieckiego z dnia 19 lutego 2004r. Kozienickiemu Parkowi Krajobrazowemu nadano imię Profesora Ryszarda Zaręby. 2. Charakterystyka fizjograficzna 2.1. Położenie Kozienicki Park Krajobrazowy wraz z otuliną położony jest w środkowo-południowej części województwa mazowieckiego, w granicach 11 gmin: Garbatka Letnisko, Głowaczów, Gózd, Jastrzębia, Jedlnia - Letnisko, Pionki, Policzna, Sieciechów, miast i gmin Kozienice oraz Zwoleń, a także miasta Pionki. Pod względem położenia fizyczno-geograficznego, teren ten zaliczany jest do mezoregionu - Doliny Środkowej Wisły i mezoregionu - Równiny Kozienickiej w makroregionie Nizin Środkowomazowieckich oraz mezoregionu - Równiny Radomskiej w makroregionie - Wzniesień Południowomazowieckich. Zgodnie z podziałem przyrodniczo-leśnym Polski, obszar ten położony jest w dwóch krainach przyrodniczo-leśnych: zasadnicza część lasów leży w Krainie Małopolskiej (VI), w dzielnicy Radomsko-Iłżeckiej (3), w mezoregionie Równiny Radomsko-Kozienickiej (3a) płn. - wsch. część obrębu Kozienice leży na terenie Krainy Mazowiecko-Podlaskiej (IV) w dzielnicy Równiny Warszawsko-Kutnowskiej (3), w mezoregionie Doliny Środkowej Wisły (3c). 4 5

4 2.2. Geologia i geomorfologia Pod względem morfologicznym obszar Puszczy zaliczany jest do Niziny Środkowopolskiej zwanej Równiną Radomską. Jest to region równinny. Najniżej położony teren znajduje się w dolinie Wisły. Rzędne jego wynoszą od 102,2 do 110,0 m n.p.m. W rejonie Radomki rzędne wynoszą od 102,2 m n.p.m. przy ujściu do Wisły, do 160,0 m n.p.m. w okolicach Przytyka. W części północnej teren wznosi się średnio m n.p.m. Sporadycznie wzgórza wydmowe dochodzą do wysokości 160 m n.p.m. Część południowa Puszczy położona jest na wysokości od 150 do 170 m n.p.m., natomiast wzgórza posiadają wysokość ponad 180 m n.p.m. (np. w rejonie Suchej). Pod względem geologicznym obszar Puszczy Kozienickiej jest mało zróżnicowany. Teren ten zaliczany jest do warstw rowu kredy lubelskiej i w niewielkim fragmencie obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Na całym obszarze Puszczy występują warstwy czwartorzędowe wykształcone jako piaski drobno-ziarniste, średnioziarniste, a w dolinach rzek nawet gruboziarniste, żwiry i pospółka. Są też gliny zwałowe szare zastoiskowe, gliny zwałowe brązowo-szare piaszczyste, iły szare i siwe. Występują również piaski gliniaste i gliny piaszczyste. Grubość tych utworów wynosi od 12 do 45 metrów. Miąższość warstwy wodonośnej (piaski, żwiry) wynosi od 4 do 10 metrów. Utwory trzeciorzędowe występują głównie w północnej części Puszczy. Utwory kredowe występują na całym obszarze Puszczy Kozienickiej. Są to utwory kredy lubelskiej - głównie kredy górnej o miąższości metrów Gleby Pokrywa glebowa Puszczy Kozienickiej ukształtowała się pod wpływem układu trzech głównych czynników, do których należą: substrat macierzysty, typ gospodarki wodnej i zespoły roślinne. Skały macierzyste gleb to wyłącznie utwory czwartorzędowe. W przewadze występują osady polodowcowe - plejstoceńskie: gliny i piaski zwałowe; żwiry, piaski i pyły fluwioglacjalne; sporadyczne iły warstwowe. W dolinach rzek i cieków oraz w obniżeniach terenowych pojawiają się utwory holoceńskie: osady aluwialne i torfy. Część terenu pokrywają piaski eoliczne - wydmowe. Gleby Puszczy Kozienickiej są zróżnicowane. Stwierdzono tu występowanie trzynastu typów należących do czterech działów gleb: gleby litogeniczne, gleby autogeniczne, gleby semihydrogeniczne i gleby hydrogeniczne. W strukturze pokrywy glebowej lasów Puszczy Kozienickiej zaznaczają się następujące prawidłowości - centralna część lasów obejmująca obręby Zagożdżon, Pionki i południową część Kozienic ma żyźniejsze gleby z dużym udziałem gleb brunatno-ziemnych. Peryferyjne części - północna część obrębu Kozienice oraz Garbatka, Zwoleń i Jedlnia są uboższe. Przeważają tam gleby bielicoziemne. Układ taki jest determinowany głównie przez pochodzenie i właściwości utworów macierzystych Wody Obszar Puszczy Kozienickiej leży w zlewni Wisły i Radomki. Najważniejszą rzeką jest Zagożdżonka, która wypływa na południowy wschód od Pionek i płynie przez jej centralne części, a na 42 kilometrze długości wpada do Wisły pod Świerżami. Dopływami Zagożdżonki są: Brzeźniczka, Żurawnik, Mirenka, Trupień i Łacha oraz kilka mniejszych cieków. Do ważniejszych rzek należą także dopływy Radomki: Mleczna z Pacynką oraz Leniwa z Narutówką. Większe zbiorniki wód powierzchniowych to stawy rybne w rejonie Bąkowca oraz Rzeka Zagożdźonka zbiorniki w Kozienicach, Siczkach i Pionkach Klimat Rejon Puszczy Kozienickiej należy do Łódzko - Wieluńskiego regionu klimatycznego oraz na małym terenie (wzdłuż Wisły) do regionu Mazowiecko-Podlaskiego, gdzie mikroklimat jest częściowo pod wpływem Wisły. Opad średni roczny wynosi mm, średnia temperatura około +7,6 0 C. Większość wiatrów wieje z zachodu. Dni mroźnych jest poniżej 30, dni z przymrozkami poniżej 100. Pokrywa śnieżna zalega dni. Okres wegetacyjny wynosi dni. Klimat dużych kompleksów leśnych znacznie różni się od otaczających terenów przede wszystkim większą wilgotnością powietrza oraz częstszymi burzami. Ponadto posiada kojący wpływ na układ oddechowy. Z tego względu na początku XX wieku dwie miejscowości na terenie Puszczy Kozienickiej zyskały status letniskowy tj. Jedlnia-Letnisko i Garbatka-Letnisko. Na ich terenie powstawały liczne wille wypoczynkowe. Niestety wybuch II wojny światowej zatrzymał rozwój tych miejscowości. 3. Siedliska leśne Czynniki klimatyczne i glebowe występujące na obszarze Puszczy Kozienickiej, ukształtowały siedliska borowe i siedliska lasowe, o różnym stopniu uwilgotnienia (suche, świeże, wilgotne i bagienne). Na siedliskach borowych występują głównie gatunki drzew iglastych, a na lasowych gatunki liściaste. 6 7

5 3.1. Siedliskowe typy lasów W Puszczy Kozienickiej najwięcej jest siedlisk odpowiednich dla boru mieszanego świeżego (ok. 30%), lasów mieszanych świeżych (ok. 25%) i borów świeżych (ok. 22%). Drzewostany sosnowe stanowią ok. 80%. Występują tu również rzadkie siedliska leśne wilgotne (ok. 12%) i bagienne (ok. 1%). Wśród wszystkich siedlisk występujących na obszarze Puszczy Kozienickiej wyróżniamy następujące typy: Siedliska suche i świeże Bór suchy (Bs) należy do siedlisk najuboższych i najrzadszych, występuje fragmentarycznie. Gatunkiem dominującym na takich siedliskach jest sosna zwyczajna z niewielką domieszką brzozy brodawkowatej. Runo jest bardzo ubogie ma charakter chrobotkowo-mszysty z wrzosem i trawami (kostrzewa owcza, szczotlicha siwa, bliźniczka). Bór świeży (Bśw) siedlisko najliczniejsze. Runo tworzą borówki, mchy oraz inne gatunki o małych wymaganiach takie jak: wrzos, kostrzewa owcza i turzyca wrzosowiskowa. W podszycie występuje brzoza brodawkowata i dąb bezszypułkowy. Bór mieszany świeży (BMśw) siedlisko to występuje w centralnej części Parku. Na runo składają się bujne paprocie, borówka czernica, trawa tomka wonna, pojawia się konwalijka. Podszyt tworzą głównie jarząb i jałowiec. Drzewostan jest głównie sosnowy z pojedynczymi świerkami, dębem bezszypułkowym, modrzewiem, brzozą brodawkowatą. Las mieszany świeży (LMśw) występuje również w centralnej części. W odróżnieniu od borów świeżych w runie występuje mniej mchów a pojawiają się następujące gatunki: fiołki, gwiazdnica wielokwiatowa, przetacznik leśny, poziomka, szczawik zajęczy, konwalia majowa, kokoryczka wonna. Podszyt tworzy trzmielina, kruszyna, brzoza, jarząb. Drzewostan tworzy najczęściej dąb szypułkowy i sosna zwyczajna z domieszką jodły pospolitej, świerka pospolitego, modrzewia europejskiego i lipy drobnolistnej. Las świeży (Lśw) jest to najżyźniejsze siedlisko z grupy siedlisk świeżych. Siedlisko lasu świeżego najliczniej występuje między Mąkosami, Stanisławowem i Brzózą a także w okolicach Policznej, Pionek i Jedlni. Runo bardzo bogate w gatunki. Od LMśw różnicuje go występowanie pokrzywy, przytulii, przylaszczki, zawilca gajowego, groszka wiosennego, gwiazdnicy wielokwiatowej, kopytnika pospolitego. Na drzewostan składają się następujące gatunki: dąb szypułkowy, jodła pospolita z domieszką sosny zwyczajnej, klonu zwyczajnego, jawora, osiki. W podroście występuje kruszyna, bez koralowy, leszczyna, brzoza, olsza, grab Siedliska wilgotne Bór wilgotny (Bw) w grupie siedlisk wilgotnych jest to siedlisko najuboższe, zajmuje lokalne zagłębienia terenowe. W runie występuje bagno zwyczajne, borówka bagienna, z mchów - płonnik pospolity, trzęślica modra i torfowce. Drzewostan tworzy sosna zwyczajna z podrostem świerka pospolitego, brzozy brodawkowatej i omszonej, a w podszycie z jarzębiną i jałowcem. Bór mieszany wilgotny (BMw) siedlisko to od boru wilgotnego różnicuje występowanie w runie takich gatunków jak: tojeść pospolita, siódmaczek leśny, paproć orlica. Drzewostan głównie sosnowy. W domieszce oraz podroście spotyka się świerk zwyczajny, oba gatunki brzóz, osikę, a w podszycie kruszynę, jarząb i wierzby. Las mieszany wilgotny (LMw) siedlisko to występuje bardzo rzadko, małe fragmenty tego siedliska można znaleźć w sąsiedztwie rzek: Zagożdżonka, Pacynka i Leniwa. W runie występuje śmiałek darniowy, sit, skrzyp leśny, gwiazdnica wielokwiatowa. Drzewostan zwykle olszowo-dębowy z udziałem brzozy, sosny, świerka z podszytem utworzonym z kruszyny pospolitej, leszczyny pospolitej, czeremchy pospolitej, jarząbu. Ols Las wilgotny (Lw) jest to najżyźniejsze siedlisko wilgotne, występuje sporadycznie w sąsiedztwie rzek Zagożdżonki, Narutówki, Leniwej. Runo jest bujne i bogate w gatunki pokrzywa, gwiazdnica gajowa, kopytnik, jaskier rozłogowy, śledziennica skrętolistna, niecierpek pospolity, marzanka wonna, gajowiec żółty, bodziszek cuchnący, tojeść gajowa, przytulia błotna. Drzewostan najczęściej mieszany tworzą: dąb, olsza czarna, jodła pospolita z domieszką świerka pospolitego, buka zwyczajnego, grabu pospolitego, jesionu, jaworu, osiki. W podroście spotyka się jesion i jawor, a w podszycie jarząb, kruszynę pospolitą, leszczynę pospolitą i trzmielinę pospolitą Siedliska bagienne Bór bagienny (Bb) jest to najuboższe siedlisko występujące na terenach, gdzie woda glebowa ma utrudniony odpływ. Runo tworzą poduchy torfowców i płonnika, na których rosną krzewinki bagna zwyczajnego, borówki bagiennej, modrzewnicy i żurawiny. Kępkami rośnie wełnianka. Drzewostan sosnowy słabej jakości, a w podszycie i podroście: oba gatunki brzóz, kruszyna, krzewiaste wierzby. 8 9

6 Bór mieszany bagienny (BMb) jest to siedlisko nieco żyźniejsze od boru bagiennego, najmniej liczne. Gatunkami runa różnicującymi to siedlisko od boru bagiennego są: turzyca pospolita, turzyca siwa, trzęślica modra i płonnik pospolity. Drzewostan sosnowy z domieszką brzozy omszonej. W podszycie kruszyna i wierzba krzewiasta. Las mieszany bagienny (LMb) siedlisko to występuje sporadycznie na torfowisku przejściowym. Drzewostan tworzy głównie olsza czarna i sosna zwyczajna z domieszką świerka zwyczajnego. W podszycie spotyka się kruszynę i jarząb. Olsy: ols typowy (Ol) i ols jesionowy (OlJ) siedliska te zajmują niewielkie obniżenia terenowe z przepływową wodą gruntową. Najczęściej spotykane są między rzekami Leniwą i Narutówką oraz nad Zagożdżonką. Drzewostan stanowi olsza czarna czasem z domieszką brzozy omszonej i jesionu wyniosłego. W runie głównie dominuje psianka, niektóre turzyce, krwawnica pospolita, niezapominajka, pokrzywa oraz gatunki różnicujące ols od lasu mieszanego bagiennego: przytulia błotna, wiązówka błotna, kosaciec żółty i knieć błotna. W olsie jesionowym ponadto znajdują się: śledziennica, ostrożeń polny, kozłek lekarski, manna jadalna, chmiel zwyczajny, fiołek błotny. Na podszyt składają się m.in.: czeremcha zwyczajna, kalina koralowa, chmiel zwyczajny, kruszyna pospolita. 4. Walory przyrodnicze Kozienickiego Parku Krajobrazowego 4.1. Grzyby Grzyby należą do podstawowych elementów każdego ekosystemu. Pełnią obok roślin niezastąpioną rolę w krążeniu materii i energii. Zwyczajowo, ze względu na mało widoczną plechę grzybni, a także krótkotrwałość pojawów owocników, są mało postrzeganą grupą, a ich rola w bioróżnorodności ekosystemów jest mało doceniana. Dotychczas na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego stwierdzono występowanie 295 gatunków grzybów wielkoowocnikowych oraz 233 gatunków porostów należących do 76 rodzajów. Spośród porostów znanych z terenu Parku na polskiej czerwonej liście porostów znajduje się aż 71 Opieńka miodowa gatunków, w tym: 7 krytycznie zagrożonych oraz 11 wymierających. Najbogatszym rodzajem porostów jest rodzaj Cladonia reprezentowany przez 29 gatunków. Chomik europejski fot. S. Wąsik 10 11

7 4.2. Flora Stan poznania poszczególnych grup roślin w Kozienickim Parku Krajobrazowym jest zróżnicowany. Liczba gatunków mszaków występujących w Parku jest nieznana. Z wyrywkowych danych wynika, że występuje tu (głównie w rezerwatach przyrody) ok. 95 gatunków mszaków. Dzięki specyficznemu położeniu Parku obecne są tu elementy szaty roślinnej typowe dla obszarów nizinnych jak i wyżynnych oraz typowe dla klimatu subkontynentalnego i subatlantyckiego. Z gatunków subkontynentalnych występują tu min.: goździk piaskowy, turzyca owłosiona, trzmielina brodawkowata, sasanka otwarta. Gatunki subatlantyckie reprezentowane są przez: wąkrotę zwyczajną, śmiałka pogiętego, turzycę piaskową, goździcznika wyciętego i starca wodnego. Kozienicki Park jest również jednym z kompleksów leśnych chroniących jodłę pospolitą na granicy jej geograficznego zasięgu. Jodła jest gatunkiem górskim, który rzadko schodzi swym zasięgiem z gór na wyżyny, a jeszcze rzadziej na niziny. Szacunkowa liczba gatunków roślin naczyniowych na terenach leśnych wynosi ok Bogatą dendroflorę Puszczy tworzy nie mniej niż 35 gatunków drzew oraz 33 gatunki krzewów. Obecnie drzewostany Parku zdominowane są przez sosnę Kukułka szerokolistna zwyczajną. Dużo mniejszy udział w powierzchni drzewostanów osiągają dęby: szypułkowy i bezszypułkowy, grab pospolity, olsza czarna, jodła pospolita, świerk pospolity, modrzew europejski. O randze Kozienickiego Parku Krajobrazowego w zachowaniu krajowej flory naczyniowej świadczy obecność sześciu gatunków wymienionych w polskiej czerwonej księdze roślin: buławnika czerwonego, kostrzewy ametystowej, sasanki otwartej, widlicza cyprysowego oraz turzyc: bagiennej i strunowej Fauna Obszar Kozienickiego Parku Krajobrazowego jest najważniejszą w centralnej Polsce, tuż po Puszczy Kampinoskiej, ostoją dla 59 gatunków ssaków. Jednym z nich jest popielica, gatunek wymieniony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Występująca tu populacja popielic cechuje się bardzo dużą liczebnością i jednym z najwyż- szych w kraju wskaźnikiem zagęszczenia osobników przypadających na 1 ha lasu. Żyją tu również chronione w Polsce orzesznice i smużki. Puszczańskie rzeki zasiedlają stabilne populacje bobra i wydry. Okresowo pojawiają się migrujące wilki. Bardzo bogata jest tutejsza chiropterofauna, w skład której wchodzi 16 spośród 17 gatunków nietoperzy występujących w Polsce niżowej, z czego do rozrodu przystępuje aż 14 gatunków. Najczęściej i najliczniej występuje borowiec wielki. Do gatunków dominujących należą: mroczek późny, nocek rudy, gacek brunatny i nocek duży. Cechą charakterystyczną tego obszaru jest liczne występowanie borowiaczka, nocka Brandta i nocka Bechsteina, dla którego teren Parku jest drugim znanym w Polsce miejscem rozrodu i najdalej wysuniętym w kierunku północno-wschodnim stanowiskiem. Jednym z najrzadszych gatunków nietoperzy jest mopek. Biorąc pod uwagę faunę nietoperzy ranga obszaru Kozienickiego Parku Krajobrazowego jest bardzo wysoka i porównywalna z Puszczą Białowieską. Współczesna awifauna lęgowa Parku reprezentowana jest przez ponad 150 gatunków, a nielęgowa przez blisko 60 gatunków, z tego do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt wpisanych jest 22 gatunki. Duża liczebność gatunków takich jak: lelek, bocian czarny, derkacz, dzięcioł średni, jarzębatka czy dudek sytuuje ten obszar na wysokiej pozycji wśród ptasich ostoi w Polsce. Z grupy gatunków migrujących spotykamy na tym terenie m.in. cyraneczkę, krogulca, samotnika, krętogłowa, srokosza. Liczebności tych ptaków osiągają tu wielkość 1% i więcej populacji krajowej. Do prawdziwych ptasich rzadkości spotykanych w Parku należą: bączek, bielik, orlik krzykliwy czy trzmielojad. Spośród 18 krajowych gatunków płazów na terenie Parku stwierdzono występowanie 13 gatunków, w tym - kumaka nizinnego i traszkę grzebieniastą. Fauna gadów reprezentowana jest przez sześć gatunków. Osobliwością tego obszaru jest populacja żółwia błotnego. Badania ryb wód płynących Żółw błotny potwierdziły występowanie 22 gatunków ryb i minogów, w tym m. in.: kozy, piskorza, różanki, słonecznicy, śliza. Niezwykle bogaty jest tutejszy świat bezkręgowców. Jednym z najbardziej interesujących gatunków jest rak szlachetny, który posiada tu najliczniejszą w Polsce centralnej, stabilną populację. Ten przedstawiciel krajowych dziesięcionogów figuruje 12 13

8 w Światowej Czerwonej Księdze Zwierząt oraz w polskim jej odpowiedniku. Obszar Kozienickiego Parku jest jedną z najważniejszych na Mazowszu ostoją dla populacji rzadko spotykanych na niżu ślimaków z rodziny poczwarówkowatych poczwarówki zwężonej i jajowatej. Rozmaitość środowisk oraz obecność dobrze zachowanych powierzchni leśnych ze starodrzewem wpływają na bogactwo gatunkowe owadów. W obrębie Kozienickiego Parku Krajobrazowego stwierdzono: pachnicę dębową, zgniotka cynobrowego, czerwończyka nieparka, czerwończyka fioletka oraz modraszka telejusa. Do osobliwości tego obszaru należy występowanie sawczynki piaskowej. Poza istniejącym stanowiskiem w Parku ten wymierający gatunek nie był notowany na terenie kraju od kilkudziesięciu lat. Do wyjątkowo rzadkich owadów w Polsce zaliczyć można smukwę kosmatą. Oba gatunki figurują w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Bardzo bogata jest również fauna chrząszczy z rodziny bogatkowatych i kózkowatych. W rejonie Parku występuje także ponad 50 gatunków ważek. 5. Ochrona przyrody 5.1. Rezerwaty przyrody Najcenniejsze i najbardziej naturalne ekosystemy Kozienickiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny, zostały objęte ochroną jako rezerwaty przyrody (częściowe). Jest ich 15 i reprezentują najciekawsze i najbogatsze zbiorowiska roślinne, często z około 200-tu letnimi drzewostanami. Łącznie zajmują 1267,92 ha. (Tabela 1). Zagożdżon Rezerwat leśny, częściowy, o powierzchni 65,67 ha, najstarszy w Puszczy Kozienickiej, utworzony w 1962 r., położony w gminie Kozienice, na zach. od wsi Augustów i na pd. od Królewskiej Drogi. Głównym przedmiotem ochrony są tu zróżnicowane zbiorowiska leśne typowe dla Puszczy Kozienickiej, przede wszystkim bór mieszany z udziałem jodły na granicy zasięgu oraz grąd subkontynentalny. Występujące tu niegdyś wspaniałe starodrzewy jodłowe w większości zostały zniszczone przez śniegołomy w latach 70-tych XX w. Obecnie w drzewostanie dominują: dąb, grab i sosna; jodła występuje jedynie w domieszce. Niektóre okazałe dęby osiągają wiek 190 lat. Na terenie rezerwatu rośnie pomnik przyrody okazały dąb Zygmunt August. W rezerwacie występuje szereg rzadkich gatunków roślin m.in.: wawrzynek wilczełyko, lilia złotogłów, śnieżyczka przebiśnieg, przylaszczka pospolita, czosnek niedźwiedzi, kokorycz pełna, zdrojówka rutewkowata i konwalia majowa. Ponty im. Teodora Zielińskiego Rezerwat leśny, częściowy, o powierzchni 36,61 ha, utworzony w 1978 r., położony w gminie Pionki, na płn.-wsch. od wsi Jaroszki Ostrownica. Na północy przy- Tabela 1. Rezerwaty przyrody na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego i otuliny Rok utworzenia Cel utworzenia Powierzchnia [ha] Lp. Nazwa rezerwatu Rodzaj Ochrona typowych dla Puszczy Kozienickiej zbiorowisk leśnych- borów jodłowych, grądów i borów mieszanych wilgotnych. 1. Zagożdżon leśny, częściowy 65, Ochrona zbliżonych do naturalnych charakterystycznych dla Puszczy Kozienickiej zbiorowisk jodłowo- dębowych Ponty im. Teodora Zielińskiego leśny, częściowy 36, Brzeźniczka leśny, częściowy 122, Ochrona drzewostanów dębowo- sosnowych 4. Ciszek leśny, częściowy 40, Ochrona drzewostanów jodłowo-dębowych z jodłą na północnej granicy zasięgu 5. Jedlnia leśny, częściowy 86, Na Ochrona drzewostanów sosnowych po pochodzenia natnaturalnego 6. Załamanek leśny, częściowy 78, Ochrona rzadko spotykanych w Puszczy Kozienickiej zbiorowisk łęgowych i wilgotnych jedlin Ochrona drzewostanów grabowo- sosnowo- jodłowo- dębowych, w których jodła ma dużą siłę lasotwórczą. 7. Pionki leśny, częściowy 81, Ługi Helenowskie torfowiskowy, częściowy 93, Torfowisko przejściowe Ochrona terenów bagiennych 9. Miodne leśny, częściowy 20, Ochrona ostoi buka na północnej granicy zasięgu Ochrona urozmaiconego krajobrazowo fragmentu Puszczy Kozienickiej, z dużą ilością starych drzewostanów o bogatym składzie gatunkowym. 10. Krępiec krajobrazowy, częściowy 278, Ochrona naturalnych, różnowiekowych drzewostanów mieszanych z panującym dębem szypułkowym oraz bezszypułkowym z domieszką jodły na północnej granicy zasięgu 11. Ponty Dęby leśny, częściowy 50, Ochrona nadrzecznych łęgów jesionowo- olszowych oraz wpółnaturalnego krajobrazu doliny rzeki Leniwej krajobrazowo-leśny, częściowy 26, Leniwa 13. Źródło Królewskie leśny, częściowy 29, Ochrona lasów liściastych i mieszanych z panującym dębem szypułkowym oraz olszą czarną Ochrona siedlisk o charakterze torfowiska przejściowego z charakterystycznymi roślinami i antropofobnymi gatunkami zwierząt 14. Okólny Ług torfowiskowy, częściowy 168, Ochrona mozaiki siedlisk olsów jesionowych, borów świeżych i mieszanych świeżych z ponad 100 letnimi drzewostanami. 15. Guść leśny, częściowy 87, RAZEM 1267,

9 lega do przecinającej Puszczę Kozienicką Królewskiej Drogi, zaś na południowym wschodzie graniczy z rezerwatem Ponty Dęby. Głównym przedmiotem ochrony jest tu charakterystyczny dla Puszczy Kozienickiej jodłowo-dębowy bór mieszany z domieszką sosny, brzozy, grabu i świerka. Partie starodrzewów osiągają wiek do 200 lat. Drzewostany jodłowe rezerwatu (z jodłą na północnej granicy jej zasięgu) należą do najlepiej zachowanych w Parku. W runie leśnym rosną tu m.in.: bluszcz pospolity, lilia złotogłów, dąbrówka rozłogowa, gajowiec żółty, miodunka ćma, kokoryczka wielkokwiatowa, groszek wiosenny, czworolist pospolity, przylaszczka pospolita i zawilec gajowy. Brzeźniczka Rezerwat leśny, częściowy, o powierzchni 122,48 ha, utworzony w 1980 r., położony w gminie Pionki, na pn.-wsch. od miasta Pionki, obejmuje fragment doliny rzeki Zagożdżonki, jej dopływu Brzeźniczki i niewielkiego strumienia Studziennik oraz otaczające je lasy. Zagożdżonka w granicach rezerwatu płynie w otoczeniu zarastających łąk, doliną szerokości m, zagłębioną o kilka do kilkunastu metrów w stosunku do otaczającego terenu. Rzeka ma naturalny charakter, tworzy meandry i niewielkie starorzecza. W granicach rezerwatu znajduje się również utworzony na Brzeźniczce niewielki zalew. Głównym przedmiotem ochrony w rezerwacie są dorodne dębowo-sosnowe bory i lasy mieszane, z największym w Puszczy Kozienickiej stanowiskiem rzadkiego modrzewia polskiego oraz domieszką jodły i świerka, brzozy, jesionu i grabu. Występują tu stare egzemplarze modrzewia w wieku do 160 lat, niespotykane w innych rejonach Puszczy Kozienickiej, a także pomnikowe egzemplarze starych jesionów. W rezerwacie rośnie szereg rzadkich gatunków roślin m.in.: widłak jałowcowaty, wawrzynek wilczełyko, czosnek niedźwiedzi, buławnik czerwony i storczyk plamisty. Ciszek Rezerwat leśny, częściowy, o powierzchni 40,28 ha, utworzony w 1982 r., położony w gminie Pionki, w zachodniej części Puszczy Kozienickiej, w centrum kompleksu leśnego pomiędzy wsiami Jedlnia i Jastrzębia, przy tzw. Jastrzębiej Drodze w pobliżu jej skrzyżowania z Królewską Drogą. Teren rezerwatu jest niemal zupełnie płaski, z niewielkimi jedynie deniwelacjami. Głównym celem ochrony jest zachowanie naturalnego stanowiska jodły na północnej granicy zasięgu. W rezerwacie dominuje charakterystyczny dla Puszczy Kozienickiej bór mieszany z udziałem jodły. Mniejsze obszary zajmuje las mieszany i grąd. Poza jodłą głównymi składnikami drzewostanu są: dąb, grab i sosna, w domieszce występują zaś jawor i lipa. Drzewostan ma zróżnicowaną strukturę wiekową, z bujnym podrostem oraz lukami i przerzedzeniami, w których dobrze odnawia się jodła. Najcenniejsze są, mające charakter naturalny partie starodrzewu jodłowo-dębowego w wieku lat. W runie leśnym rosną m.in.: lilia złotogłów, kokoryczka wonna, groszek wiosenny, przytulia wiosenna, przylaszczka pospolita i zawilec gajowy. Rezerwat jest także ostoją zwierzyny m.in.: saren i dzików. Jedlnia Rezerwat leśny, częściowy, o powierzchni 86,42 ha, utworzony w 1982 r., położony w gminie Jedlnia Letnisko, na pn. od wsi Jedlnia Letnisko, na północnym brzegu Zalewu Siczki. Szosa Radom Kozienice przecina płn.-zach. część rezerwatu. Rezerwat obejmuje równinę morenową z fragmentem wału wydmowego. Różnica wysokości pomiędzy najwyżej i najniżej położonym punktem na tym obszarze wynosi 15 m. Głównym przedmiotem ochrony jest bór mieszany pochodzenia naturalnego, z dorodnym 200-letnim drzewostanem sosnowym, nie spotykanym w innych częściach Puszczy Kozienickiej. Oprócz dominującej sosny, drzewostan tworzą tu dąb szypułkowy i bezszypułkowy. W domieszce występują brzoza, grab i jodła, a w podroście m.in. sztucznie wprowadzony buk. W rezerwacie spotykamy rzadsze gatunki roślin: bluszcz pospolity, gruszyczka mniejsza, gruszyczka jednostronna, lilia złotogłów, konwalia majowa, kokoryczka wonna, żankiel zwyczajny, przylaszczka pospolita, czworolist pospolity, kopytnik pospolity, miodunka wąskolistna i groszek wiosenny. Charakterystyczne jest występowanie dość licznych gatunków ciepło i piaskolubnych, wśród których do rzadszych należą: pajęcznica gałęzista, goździk kartuzek, traganek szerokolistny, dziurawiec skąpolistny, rozchodnik wielki, sierpik barwierski, gorysz pagórkowy i turzyca pagórkowa. Przez teren rezerwatu przebiega ścieżka przyrodniczo-leśna Jedlnia (8 przystanków), a na jego skraju znajduje się Leśny Ośrodek Edukacyjny. Załamanek Rezerwat leśny, częściowy, o powierzchni 78,97 ha, utworzony w 1982 r., położony w gminie Pionki na płn.-zach. od miasta Pionki, przy szosie Kozienice Radom. Obejmuje teren równinny, z kilkoma bagnistymi zagłębieniami. Z jednego z nich wypływa rz. Ostrownica. Głównym przedmiotem ochrony są tu zróżnicowane zbiorowiska leśne o bogatym drzewostanie, w znacznej części starodrzewy, tworzące charakterystyczną mozaikę, w zależności od typu podłoża. Wśród zbiorowisk leśnych rezerwatu dominują: las mieszany, bór mieszany, ols, łęg jesionowo-olszowy, łęg jesionowo-wiązowy i grąd subkontynentalny. W drzewostanach dominują: olcha, sosna, jodła i świerk, zaś w domieszce występują: dąb szypułkowy, jesion, wiąz, jawor, brzoza i osika. Zarówno pod względem zróżnicowania siedliskowego jak i gatunkowego lasy rezerwatu należą do unikatowych w Puszczy Kozienickiej. W rezerwacie rośnie szereg rzadkich gatunków roślin, m.in.: wawrzynek wilczełyko, czosnek niedźwiedzi, kopytnik pospolity, zawilec żółty i czermień błotna. Na terenie rezerwatu gnieżdżą się rzadkie gatunki ptaków, m.in.: krogulec, kszyk, słonka i samotnik

10 Pionki Rezerwat leśny, częściowy, o powierzchni 81,60 ha, utworzony w 1982 r., położony w gminie Pionki, w najbliższym sąsiedztwie miasta Pionki, po obu stronach szosy łączącej miasto z szosą Kozienice Radom. W jego obrębie występują niewielkie wzniesienia wydmowe, osiągające kilka metrów wysokości względnej. Głównym przedmiotem ochrony jest tu zróżnicowany pod względem wieku i struktury las mieszany z drzewostanem tworzonym głównie przez: grab, sosnę, jodłę i dąb. Grupa ponad 200-letnich dębów rosnących w rezerwacie została uznana za pomniki przyrody, rosną tu także stare dorodne sosny. Dobrze, w sposób naturalny, odnawiają się w rezerwacie: jodła i dąb. W runie leśnym rosną m.in.: widłak goździsty, widłak jałowcowaty, lilia złotogłów, konwalia majowa i przylaszczka pospolita. Ługi Helenowskie Rezerwat torfowiskowy, częściowy, o powierzchni 93,56 ha, utworzony w 1985 r., położony w gminach Pionki i Zwoleń, na pd. od wsi Helenów. Rezerwat położony jest na lokalnym dziale wodnym pomiędzy dorzeczami Zagożdżonki i Zwolenki. Głównym celem ochrony jest zachowanie rzadkich na terenie Parku siedlisk torfowiskowych. W granicach rezerwatu znajdują się otoczone lasami dwa większe torfowiska: Ług Helenowski i Ług Tczowski (Wielki Ług) oraz kilka mniejszych, które zajmują łączną powierzchnię ok. 45 ha. Przeważają tu torfowiska przejściowe z płem mszarnym zarastającym trzciną, skarłowaciałą sosną i brzozą. W obrębie torfowisk występują niewielkie zbiorniki wodne będące pozostałością po eksploatacji torfu. Na otaczających torfowiska terenach przeważają bory świeże z dominacją sosny oraz niewielką domieszką: osiki, brzozy, świerka i dębu. Na niewielkich powierzchniach spotyka się bory wilgotne i bagienne. W rezerwacie występuje wiele rzadkich roślin torfowiskowych m.in.: bagno zwyczajne, żurawina błotna, rosiczka okrągłolistna, bagnica torfowa, wąkrota zwyczajna, tarczyca nitkowata, czermień błotna, wełnianka pochwowata, trzęślica Rezerwat Ługi Helenowskie modra i przygiełka biała. Na terenie rezerwatu gniazdują m.in.: bąk, bączek, błotniak stawowy, żuraw, kszyk, samotnik, kropiatka, wodnik i zausznik. Otaczające torfowiska lasy są ostoją zwierzyny m.in. łosia. Miodne Rezerwat leśny, częściowy, o powierzchni 20,38 ha, utworzony w 1985 r., położony w gminie Zwoleń na wsch. od wsi Podgóra, w niewielkiej odległości od szosy ze Zwolenia do Radomia. Ochronie podlega tu dorodny fragment lasu mieszanego z udziałem buka na północnej granicy zasięgu. Jest to ostatnie już większe, naturalne skupisko buka w Puszczy Kozienickiej. Drzewostan w rezerwacie, w wieku do 80-lat, tworzą głównie: jodła, buk i dąb, a domieszkę stanowią: sosna, osika, wiąz i brzoza. Pojedyncze okazałe buki osiągają wiek ponad 100 lat. W rezerwacie rośnie szereg rzadkich gatunków Rezerwat Miodne roślin m.in.: bluszcz pospolity, groszek wschodniokarpacki, gwiazdnica wielkokwiatowa, perłówka zwisła i turzyca orzęsiona. Przez rezerwat przebiega fragment ścieżki przyrodniczo-leśnej Nadleśnictwa Zwoleń o długości 3,5 km. Krępiec Rezerwat krajobrazowo-leśny, częściowy, o powierzchni 278,96 ha, utworzony w 1994 r., położony w gminach Garbatka Letnisko i Kozienice, pomiędzy wsiami Garbatka Letnisko i Molendy, na pn. od linii kolejowej Radom Dęblin i na wsch. od szosy Zwoleń Kozienice. Ochronie podlega tu urozmaicony pod względem krajobrazowym fragment Puszczy Kozienickiej ze starymi drzewostanami. W granicach rezerwatu znalazły się górne odcinki dolin puszczańskich strumieni Krępiec i Brzeźniczka, które miejscami mają charakter wąwozów o stromych, kilkunastometrowej wysokości zboczach. W źródłowym odcinku doliny Krępca oraz spod zboczy doliny Brzeźniczki sączą się obfite źródliska z ciekawymi zbiorowiskami roślinności źródliskowej. W dolinie Brzeźniczki znajduje się kilka niewielkich sztucznych zalewów. Wśród zbiorowisk leśnych rezerwatu dominują lasy mieszane i grądy z bogatym gatunkowo drzewostanem, z udziałem m.in. 300-letnich dębów, 160-letnich sosen i 100-letnich klonów. W rezerwacie rośnie szereg rzadkich gatunków roślin m.in.: paprotka zwyczajna, bluszcz pospolity, konwalia majowa, turzyca odległokłosa oraz występujące w nurcie Brzeźniczki brunatnice. Nad brzegami tej ostatniej rzeczki gnieździ się zimorodek. Przez rezerwat prowadzi ścieżka dydaktyczno-krajobrazowa o długości ok. 3 km. Ponty Dęby Rezerwat leśny, częściowy, o powierzchni 50,40 ha, utworzony w 1998 r., położony w gminie Pionki, na płn.-wsch. od wsi Jaroszki Ostrownica. Od północnego zachodu graniczy z rezerwatem Ponty im. T. Zielińskiego. Teren rezerwatu jest pofałdowa

11 ny, w jego płn.-wsch. części przebiega wał wydmowy, osiągający 10 m wysokości względnej. Głównym przedmiotem ochrony są tu drzewostany dębowe na siedlisku lasu mieszanego, z domieszką jodły i świerka. Na niewielkiej powierzchni, na skłonach wydm występują fragmenty dąbrowy świetlistej. Dęby w rezerwacie, osiągające wiek do 200 lat, należą do najbardziej dorodnych w Puszczy Kozienickiej. Spośród rzadszych gatunków ptaków gniazdują tu m.in.: jastrząb gołębiarz i dzięcioł czarny. Leniwa Rezerwat krajobrazowo-leśny, częściowy, o powierzchni 26,89 ha, utworzony w 2000 r., położony w gminie Pionki, na pn. od wsi Jaroszki i Ostrownica, obejmuje fragment doliny rz. Leniwej i otaczających ją bagnistych lasów. Rzeka w granicach rezerwatu ma naturalny charakter i kręte koryto o piaszczystym podłożu. Dno doliny porasta zwarty płat rzadkiego w Puszczy Kozienickiej łęgu jesionowo - olszowego. W drzewostanie dominuje olcha, a niewielką domieszkę stanowią: jesion, brzoza i świerk. Rosną tu m.in. widłak jałowcowaty i listera jajowata. W rejonie rezerwatu gniazdują m.in.: bocian czarny, żuraw, samotnik i zimorodek. Źródło Królewskie Rezerwat leśny, częściowy, o powierzchni 29,67 ha, utworzony w 2000 r., położony w gminie Pionki, na płd.-zach. od wsi Kajzerówka, obejmuje fragment doliny rz. Zagożdżonki i otaczających ją lasów z obfitymi źródliskami. Zagożdżonka ma w granicach rezerwatu naturalny charakter i płynie krętym korytem wśród podmokłych lasów i zarastających łąk. W płd.-wsch. części rezerwatu, u podnóża wysokiej na kilka metrów skarpy, sączą się obfite źródliska. Największe źródło nosi nazwę Źródła Królewskiego, ponieważ według miejscowej tradycji, związane jest z pobytem króla Władysława Jagiełły. Wśród zbiorowisk roślinnych rezerwatu przeważają las mieszany oraz łęg jesionowo-olszowy. W drzewostanie przeważają: olcha i dąb szypułkowy. W rezerwacie rośnie szereg rzadkich gatunków roślin m.in.: skrzyp olbrzymi, widłak jałowcowaty, wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, lilia złotogłów, konwalia majowa, marzanka wonna i kopytnik pospolity. Bobry wybudowały tu kilka tam. Przez rezerwat pro- Rezerwat Królewskie Źródło wadzi ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna (3 km) Nadleśnictwa Kozienice. Wędrówka ścieżką umożliwia poznanie wyjątkowo pięknych zakątków przyrody, napotkanie śladów bytowania bobrów, zdobycia wiedzy o tym jak wzrasta las i jak chronić go przed szkodliwymi czynnikami środowiska. 20 Rezerwat Krępiec 21

12 Okólny Ług Rezerwat torfowiskowy, częściowy, o powierzchni 1968,94 ha, utworzony w 2001r., położony w gminach Policzna i Pionki. Większa część rezerwatu, zlokalizowanego na zach. od wsi Antoniówka, położona jest w otulinie Parku. Rezerwat obejmuje kompleks torfowisk przejściowych i wysokich, z licznymi zbiornikami wodnymi powstałymi po eksploatacji torfu. Ochronie podlegają tu rzadkie w Puszczy Kozienickiej zbiorowiska roślinności torfowiskowej i wodnej oraz stanowisko żółwia błotnego. Rośnie tu szereg rzadkich gatunków roślin m.in.: grzybienie północne, grążel żółty, bagno zwyczajne, żurawina błotna, rosiczka okrągłolistna i goryczka wąskolistna. W rezerwacie gnieżdżą się rzadkie gatunki ptaków m.in.: żuraw, błotniak stawowy, rycyk, kszyk, krwawodziób, samotnik, bąk, bączek, perkozek, płaskonos, cyraneczka i cyranka. Spośród przedstawicieli herpetofauny, oprócz żółwia błotnego, warto odnotować występowanie: kumaka nizinnego, zaskrońca i żmii zygzakowatej. Występuje tu również 30 gatunków ważek oraz rzadkie motyle: paź królowej, modraszek bagniczek i strzępotek soplaczek. Guść Rezerwat leśny, częściowy, o powierzchni 87,04 ha, utworzony w 2002 r., położony w gminie Kozienice (w obrębie otuliny KPK) na płn.-zach. do wsi Chinów Stary. Większa część rezerwatu obejmuje sąsiadujący z bagnistymi łąkami fragment podmokłego lasu, z którego wypływa uregulowany strumień Zblec, zaś w jego zach. i pd. części znajdują się fragmenty łańcuchów wydmowych. Głównym przedmiotem ochrony są tu zróżnicowane dorodne drzewostany o naturalnym charakterze. Dominującym zbiorowiskiem leśnym jest tu ols porastający zabagnioną część rezerwatu. Towarzyszy mu bardzo rzadki w Puszczy Kozienickiej łęg jesionowo-olszowy oraz bór mieszany wilgotny. Wyżej położone miejsca i wydmy porasta bór świeży. W obu typach boru dominuje sosna. W dolnej warstwie drzewostanów występują: dąb szypułkowy, brzoza omszona i świerk. W podszycie rosną m.in. znajdujące się pod częściową ochroną: kruszyna pospolita, kalina koralowa i porzeczka czarna oraz ciekawy gatunek obcego pochodzenia: świdośliwa jajowata. Z rzadszych gatunków w runie leśnym spotykamy: widłak jałowcowaty, borówka bagienna, konwalia majowa i czworolist pospolity. Gniazduje tu bocian czarny Pomniki przyrody Pomniki przyrody są jednym z ważniejszych skarbów naszej przyrody. W Kozienickim Parku Krajobrazowym i w jego otulinie ochroną pomnikową objęto 255 obiektów, w tym pojedyncze drzewa (głównie dęby szypułkowe i bezszypułkowe najczęściej w wieku ponad 200 lat), cztery grupy drzew oraz trzy stanowiska bluszcza pospolitego i jeden głaz narzutowy Użytki ekologiczne Istotnym powodem tworzenia użytków ekologicznych jest potrzeba objęcia ochroną niewielkich powierzchniowo, ale cennych pod względem przyrodniczym obiektów, o dużym znaczeniu dla zachowania unikatowych zasobów genowych. Z reguły nie mogły one zostać objęte ochroną rezerwatową ze względu na niewielką powierzchnię i mniejszą rangę walorów przyrodniczych. Na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego jest 108 obiektów uznanych za użytki ekologiczne o łącznej powierzchni 339,17ha. Są to najczęściej pozostałości ekosystemów, mających Zbiornik na Ostrownicy znaczenie dla zachowania tutejszej różnorodności biologicznej - głównie śródleśne bagna, oczka wodne i torfowiska Obszary Natura 2000 Ze względu na wyjątkowe walory przyrodnicze Puszcza Kozienicka, chroniona przez Kozienicki Park Krajobrazowy, została włączona do Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych Natura 2000 jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) Ostoja Kozienicka PLB i Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOO) Puszcza Kozienicka PLH , które to obszary w dużej części pokrywają się z granicami Parku. Idea sieci Natura 2000 zakłada zwiększenie skuteczności działań ochronnych poprzez stworzenie dodatkowego - kompletnego i metodycznie spójnego systemu ochrony dziedzictwa przyrodniczego Europy, który nakłada się na już funkcjonujące systemy ochrony obszarowej i gatunkowej, stanowiąc ich uzupełnienie i zdecydowane wzmocnienie. Podstawą jego funkcjonowania są dwie unijne dyrektywy - Dyrektywa 2009/147/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (zwana dyrektywą ptasią) oraz Dyrektywa 92/43/EWG Rady z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (zwana dyrektywą siedliskową). W myśl dyrektywy ptasiej oraz dyrektywy siedliskowej każdy kraj członkowski Unii Europejskiej ma obowiązek zapewnić siedliskom przyrodniczym i gatunkom roślin i zwierząt, o których mowa w tych dyrektywach, warunki sprzyjające ochronie lub zadbać o odtworzenie ich właściwego stanu

13 Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) Ostoja Kozienicka PLB Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Ostoja Kozienicka PLH został wyznaczony na podstawie Dyrektywy Ptasiej, ponieważ w jego obrębie stwierdzono występowanie co najmniej 29 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 7 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Z tego terenu wykazano ponad 200 gatunków ptaków, w tym 147 lęgowych. W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej następujących gatunków ptaków: bączek (PCK), bocian czarny, kraska (PCK), lelek; stosunkowo wysoką liczebność osiągają: bąk (PCK), bocian biały i rybitwa czarna Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOO) Puszcza Kozienicka PLH Specjalny obszar ochrony siedlisk Puszcza Kozienicka PLH został wyznaczony na podstawie dyrektywy siedliskowej, ponieważ w jego obrębie stwierdzono występowanie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków zwierząt i roślin wymienionych w załączniku I i II Dyrektywy Siedliskowej. Na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego i otuliny stwierdzono występowanie 18 typów siedlisk (w tym 6 siedlisk leśnych i 12 nieleśnych), odpowiadających siedliskom przyrodniczym Natura Definicję tych siedlisk określono w Dyrektywie Siedliskowej UE (1992) oraz w Art. 5. Ustawy o ochronie przyrody: siedlisko przyrodnicze - obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne (Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004). Siedlisko Natura 2000 jest to siedlisko przyrodnicze istotne dla zachowania walorów europejskiej przyrody wymienione w I Załączniku Dyrektywy Siedliskowej. Do każdego siedliska Natura 2000 przypisany jest kod określony w I Załączniku Dyrektywy Naturowe siedliska leśne Sosnowy bór bagienny (kod 91D0) Sosnowy bór bagienny to typ zbiorowiska leśnego rozwijającego się na oligotroficznym podłożu torfowym, w bezodpływowych, zabagnionych zagłębieniach terenu, zlokalizowanych najczęściej u podnóża wydm i na obrzeżach torfowisk wysokich. Drzewostan buduje tu niemal wyłącznie sosna zwyczajna, niekiedy z domieszką brzozy omszonej i świerka. Podszycie jest zazwyczaj słabo rozwinięte, składające się z kruszyny oraz podrostów sosny i brzozy. Runo boru bagiennego ma charakterystyczną, kępiastą strukturę. Zazwyczaj rozwijają się w nim kępy torfowców i mchów, zwłaszcza z rodzaju płonnik. W runie często dominują krzewinki z rodziny wrzosowatych. Licznie rośnie bagno zwyczajne, borówka bagienna i trzęślica modra. Sosnowe bory bagienne w Puszczy Kozienickiej zajmują powierzchnię blisko 140 ha, Największe i najlepiej wykształcone ich płaty rozwijają się w części południowo-wschodniej, w uroczysku Miodne (północno-zachodnie okolice Zwolenia), Poza tym mają one rozproszone stanowiska w części zachodniej oraz środkowej i północnej. Śródlądowy bór chrobotkowy (kod 91T0) Bór chrobotkowy, porastający najczęściej szczyty wydm, ma prostą strukturę przestrzenną. Drzewostan, złożony niemal wyłącznie z sosny zwyczajnej, niekiedy z niewielką domieszką brzozy brodawkowatej jest niski i luźny. Sosny są niewysokie, o często pokrzywionych pniach. Warstwa podszycia jest bardzo słabo rozwinięta lub brak jej w ogóle. Nielicznie rośnie tu jałowiec, sporadycznie - jarzębina. Runo jest zdominowane przez porosty, głównie kilka gatunków chrobotków. Dość dużą powierzchnię zajmują mchy natomiast mniejsze znaczenie mają wąskolistne trawy, np. kostrzewa owcza i śmiałek pogięty oraz wrzos, borówka brusznica i jastrzębiec kosmaczek. W lukach drzewostanu rozwijają się gatunki muraw napiaskowych, m.in. szczotlicha siwa. Sosnowy bór chrobotkowy w Puszczy Kozienickiej jest najrzadszym leśnym siedliskiem przyrodniczym. Najlepiej zachowane, typowo wykształcone płaty porastają wydmy nad doliną Zagożdżonki. Wyżynny jodłowy bór mieszany (kod 91P0) Wyżynny jodłowy bór mieszany tworzy różnorodne postaci jedlin nawiązujące przede wszystkim do sosnowo - dębowych borów mieszanych, ale niekiedy również do grądów z jodłą. Drzewostan buduje głównie jodła pospolita, która występuje we wszystkich warstwach zbiorowiska i niekiedy zdecydowanie dominuje. W domieszce rośnie świerk, sosna, dąb szypułkowy, osika i in. W płatach nawiązujących do grądów pojawia się grab i inne grądowe gatunki drzew liściastych. W niektórych miejscach zaznacza się obecność nalotów buka. Podszycie często zdominowane jest przez zwarte podrosty jodłowe. Rośnie tu również dziki bez koralowy, jarzębina i kruszyna pospolita. Runo ma charakter borowy z udziałem gatunków ogólnoleśnych. Często dominuje borówka czarna, dość licznie występuje tu także orlica pospolita, trzcinnik leśny, szczawik zajęczy, konwalijka dwulistna, kosmatka owłosiona. Warstwę mszystą tworzą głównie rokiet pospolity i płonnik strojny. Siedlisko wyżynnego boru mieszanego jodłowego stanowi około 10 % powierzchni leśnych siedlisk przyrodniczych Puszczy. Najwięcej stanowisk znajduje się w zachodniej części terenu: na północny-zachód od Pionek oraz na północny-zachód od Jedlni, a także w części wschodniej - na północ od Molend i na południowym skraju Puszczy, na zachód od Zwolenia

14 26 27

15 Grąd subkontynentalny (kod 9170) W Puszczy Kozienickiej grąd subkontynentalny jest znacznie zróżnicowany pod względem ekologicznym i florystycznym. Stwierdzono tu występowanie czterech podzespołów: grądu niskiego, grądu typowego, grądu wysokiego i grądu jodłowego. Grąd subkontynentalny charakteryzuje się bogactwem gatunkowym we wszystkich warstwach fitocenozy. Drzewostan budują liczne gatunki drzew liściastych, głównie dąb szypułkowy i grab, z mniejszym zwykle udziałem lipy drobnolistnej, jaworu, klonu zwyczajnego, wiązów: górskiego i szypułkowego oraz świerka pospolitego. Warstwa podszycia jest zazwyczaj dobrze rozwinięta i również bogata w gatunki. Licznie tu występuje leszczyna, często trzmielina zwyczajna, rzadziej brodawkowata, dereń świdwa, kruszyna pospolita, wawrzynek wilczełyko i inne. Runo grądów jest bujne (zwłaszcza w wariantach bardziej wilgotnych) i wielogatunkowe, zdominowane przez geofity wiosenne (rośliny rozwijające się i kwitnące przed rozwojem liści drzew) i szerokolistne trawy. Z wielu rosnących tu gatunków najczęstsze i najbardziej typowe są: zawilec gajowy, gwiazdnica wielkokwiatowa, przytulia Schultesa, gajowiec żółty, fiołek leśny, fiołek Rivina, przylaszczka, marzanka wonna, czerniec gronkowy, żankiel zwyczajny, groszek wiosenny, groszek czerniejący, podagrycznik pospolity, kopytnik pospolity, pszeniec gajowy, bluszcz pospolity, kokoryczka wielokwiatowa i wonna, miodunka ćma, jaskier kosmaty, nerecznica, wietlica samicza, kostrzewa olbrzymia, perłówka zwisła, prosownica rozpierzchła, skrzyp łąkowy, wiechlina gajowa, turzyca odległokłosa, trędownik bulwiasty i inne. Grądy subkontynentalne są zbiorowiskiem stosunkowo pospolitym w Puszczy Kozienickiej. Największe powierzchnie grądowe stwierdzono w centralnej części Puszczy. Łęgi wierzbowe, jesionowo - olszowe i olszyny źródliskowe (kod 91E0) W obrębie tego typu siedliska występują tu następujące zbiorowiska roślinne: nadrzeczny łęg wierzbowy, wikliny nadrzeczne, łęg jesionowo-olszowy, łęg źródliskowy oraz ols źródliskowy. Łęgi wierzbowe i wikliny nadrzeczne zajmują niewielkie, rozproszone obszary wzdłuż największych rzek Puszczy, tj. Zagożdżonki i Radomki. Charakteryzują się uproszczoną strukturą i zubożonym składem florystycznym. Łęgi wierzbowe to mało zwarte drzewostany (niekiedy tylko grupy drzew) złożone z wierzby białej i kruchej oraz olszy czarnej, z podszyciem budowanym przez gatunki wąskolistnych wierzb, z udziałem w runie gatunków ziołoroślowych i welonowych, takich jak kielisznik zaroślowy, pokrzywa zwyczajna i innych gatunków przechodzących z łęgów jesionowo-olszowych i ziołorośli nadrzecznych. Siedliska te występują najczęściej w mozaice z zaroślami wierzbowymi, ziołoroślami nadrzecznymi, łęgami jesionowo-olszowymi, szuwarami i łąkami. Czosnek niedźwiedzi w grądzie 28 29

16 Łęgi jesionowo-olszowe rozwijają się najczęściej na siedliskach związanych z poziomym ruchem wody, a więc w pobliżu rzek i strumieni. Ich drzewostan buduje głównie olsza czarna, a w lepiej zachowanych płatach także jesion wyniosły. Domieszkę mogą stanowić inne gatunki drzew: wiąz szypułkowy, wiąz górski, jawor, klon zwyczajny i świerk. Podszycie łęgów jest zazwyczaj dobrze rozwinięte, budują je, oprócz podrostu drzew: czeremcha zwyczajna, kruszyna, kalina koralowa, dziki bez czarny, dereń świdwa, porzeczka czerwona i czarna, niekiedy też leszczyna i trzmielina zwyczajna. W niektórych płatach rosną też: bluszcz, chmiel zwyczajny i wawrzynek wilczełyko. Runo jest bardzo bujne, zwarte i budowane przez gatunki wysokich bylin dwuliściennych, paproci i szerokolistnych traw, z udziałem gatunków łąkowych i niekiedy szuwarowych. Olszyny źródliskowe zajmują dna nisz źródliskowych o podłożu silnie uwodnionym, zasilanym bezpośrednio przez wypływy wód podziemnych. Drzewostany olszyn źródliskowych w Puszczy Kozienickiej buduje niemal wyłącznie olsza czarna, niekiedy z domieszką jesionu wyniosłego, jaworu i brzozy omszonej. Podszycie jest w różnym stopniu rozwinięte. W niektórych niszach tworzą się wysepki wokół pni drzew, co upodabnia fizjonomię źródliska do olsu. Kępy te porastają gatunki łęgowe, lub w przypadku znaczniejszego zabagnienia olsowe, z licznym udziałem paproci. Między kępami licznie rośnie rzeżucha gorzka, przetacznik bobowniczek, śledziennica skrętolistna, potocznik wąskolistny. Duże pokrycie osiągają tu również mszaki, w tym interesujące gatunki wątrobowców. W bardziej zabagnionych niszach pojawia się skrzyp błotny i gatunki szuwarowe. W niektórych płatach rośnie też rzadko spotykany i chroniony skrzyp olbrzymi. Ciepłolubna dąbrowa (kod 91I0) Tutejsze zbiorowiska roślinne odpowiadają siedlisku świetlistej dąbrowy. Budują go głównie dęby: bezszypułkowy i szypułkowy (i ewentualnie ich mieszańce), z udziałem sosny zwyczajnej. Domieszkę stanowi brzoza brodawkowata, niekiedy osika, grusza i świerk. W typowo wykształconych dąbrowach drzewostan ma małe zwarcie, jest luźny, wnętrze lasu jest świetliste. Podszycie jest różnie rozwinięte, w fitocenozach typowych nie osiąga dużego zwarcia. Rosną tu m.in. leszczyna, kruszyna, jarzębina, grusza, niekiedy jałowiec, kalina koralowa, berberys zwyczajny i trzmielina brodawkowata. Runo zbiorowiska jest niezwykle bogate w gatunki. Występuje tu wiele roślin światło- i ciepłolubnych, liczna jest grupa gatunków łąkowych i murawowych. Wiele składników runa to rzadkie, cenne i chronione gatunki roślin, których egzystencja jest uzależniona od utrzymującego się niewielkiego zwarcia drzewostanu dębowego. Rosną tu m.in.: pięciornik biały, miodunka wąskolistna, turzyca pagórkowa, Ciepłolubna dąbrowa 30 31

17 naparstnica zwyczajna, sierpik barwierski, bukwica zwyczajna, dzwonek brzoskwiniolistny, ciemiężyk białokwiatowy, miodownik melisowaty, przytulia północna, czyścica storzyszek, lilia złotogłów, konwalia majowa i inne gatunki. Siedlisko ciepłolubnej dąbrowy zajmuje zazwyczaj szczyty i stoki niewysokich pagórków żwirowych i piaszczysto-żwirowych. Na terenie Puszczy Kozienickiej dąbrowy występują rzadko, głównie w jej części północnej i środkowej Naturowe siedliska murawowe, wodne, łąkowe, ziołoroślowe i torfowiskowe. Napiaskowa murawa szczotlichowa (kod 2330) Napiaskowe murawy szczotlichowe to niskie, mało zwarte murawy, których dominującym, a niekiedy jedynym komponentem wśród roślin naczyniowych jest szczotlicha siwa. Drugim ważnym składnikiem fitocenoz są porosty naziemne, m.in. chrobotki, np. chrobotek łagodny, płucnice: islandzka i kolczysta oraz inne gatunki. Niekiedy w skład muraw szczotlichowych wchodzą gatunki ciepłolubne np.: lepnica wąskopłatkowa, rozchodnik sześciorzędowy, bylica polna, macierzanka piaskowa i goździk kartuzek. Towarzyszy im dość często gorysz pagórkowy. W niektórych płatach muraw napiaskowych występują gatunki chronione, np.: kocanki piaskowe i turzyca piaskowa. Murawy napiaskowe występują przede wszystkim na obrzeżach Puszczy, w miejscach zalegania piasków eolicznych. Głównie są to siedliska dawnych, skrajnie ubogich, piaszczystych pól i niskich wydm, często związane z dolinami rzecznymi. Największe i najlepiej zachowane płaty rozwijają się w północnej części terenu, w dolinie Radomki koło Głowaczowa, w okolicy Chinowa i w rejonie miejscowości Przejazd, Kociołki oraz Czarna. Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne (kod 3150) Roślinność starorzeczy w Puszczy Kozienickiej tworzą zespoły roślin wodnych, pływających po powierzchni wody lub zanurzonych, o prostej strukturze przestrzennej i gatunkowej. Są one najczęściej jedno-lub kilkugatunkowe i jednowarstwowe. Zajmują otwartą toń wody w naturalnych starorzeczach oraz drobnych oczkach wodnych w obrębie kompleksów innych siedlisk, np. wśród roślinności torfowiskowej, gdzie zajmują otwarte lustro wody dołów potorfowych. Roślinność zanurzoną reprezentują zbiorowiska moczarki kanadyjskiej, wywłócznika okółkowego, rzęsy trójrowkowej natomiast roślinność pływającą stanowią zbiorowiska: rzęsy drobnej, spirodelli wielokorzeniowej, rdestnicy pływającej, rdestnicy połyskującej, żabiścieku pływającego oraz zbiorowisko lilii wodnych czyli grążela żółtego i grzybieni białych. Najbardziej rozległe i najlepiej zachowane naturalne starorzecza stwierdzono przede wszystkim w dolinie Radomki, a także nad Zagożdżonką, Gzówką, Pacynką i Żałą. Nizinne rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników (kod 3260) Na terenie Puszczy stwierdzono jedynie zubożałą postać zbiorowiska, charakteryzującą się brakiem włosieniczników w składzie fitocenozy. Natomiast w nurcie rzeki zaznacza się dominacja rzęśli i potocznika, tworzących charakterystyczne, falujące, jasnozielone kobierce. Rośliny te rosną w miejscu, gdzie koryto jest naturalne, nieuregulowane, przepływ wody stosunkowo szybki, a dno dość twarde, mineralne, nie muliste. Jest to najrzadsze z siedlisk przyrodniczych Natura 2000 stwierdzonych w Puszczy Kozienickiej. Jego występowanie stwierdzono jedynie w rzece Zagożdżonce, gdzie zajmuje powierzchnię kilku arów. Zalewane muliste brzegi rzek (kod 3270) Są to namuliskowe, pionierskie, krótkotrwałe zbiorowiska azotolubnych roślin jednorocznych, z nieznacznym udziałem bylin, rozwijające się na okresowo odsłanianych brzegach większych rzek, periodycznie zalewanych przez wodę, w strefie przykorytowej i na piaszczystych ławicach w korycie. Struktura zbiorowiska jest prosta, jednowarstwowa. Zwarcie roślin zależy od stadium rozwoju zbiorowiska. Często są to agregacje z dominacją uczepu trójdzielnego, któremu towarzyszą komosy, różne gatunki rdestu, łobody, mietlica rozłogowa i inne. Zbiorowiska tego typu stwierdzono na niewielkim obszarze doliny Zagożdżonki oraz na kilku rozproszonych stanowiskach nad Radomką. Jako siedlisko pionierskie jest ono z natury efemeryczne, krótkotrwałe (1-2 sezony) i zazwyczaj małopowierzchniowe. Niżowe murawy bliźniczkowe (kod 6230) W Puszczy Kozienickiej stwierdzono zbiorowiska oligotroficznych, kwaśnych muraw z dominacją charakterystycznej trawy - bliźniczki psiej trawki. Tworzy ona łatwo rozpoznawalne kępy, z wiekiem przybierające kształt gniazd lub okręgów. W skład zbiorowiska wchodzą ponadto: wrzos, pięciornik kurze ziele, szczaw polny, turzyca zajęcza i jastrzębiec kosmaczek. Murawy bliźniczkowe to jedno z najsłabiej rozpowszechnionych siedliska przyrodnicze w Puszczy Kozienickiej. Stwierdzono je m.in. w dolinie rzeki Radomki - na terenie gminy Głowaczów, w dolinie Narutówki - na północnym skraju kompleksu głównego Puszczy Kozienickiej oraz w pobliżu miejscowości Sucha i Gózd. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (kod 6410) Łąki trzęślicowe to specyficzny typ siedliska przyrodniczego, powstający w wyniku oddziaływania określonego zespołu czynników naturalnych (odpowiedni, tzw. zmiennowilgotny w ciągu roku reżim wodny wysoki lub bardzo wysoki poziom wód gruntowych wiosną i jesienią oraz niski latem) i antropogenicznych nieregularne koszenie co kilka lat. Często siedliska te występują w kręgu dynamicznym 32 33

18 torfowisk przejściowych lub niskich, jako ich antropogenicznie ukształtowane zbiorowiska zastępcze w rezultacie melioracji i osuszenia torfowisk. Większość płatów łąk trzęślicowych stwierdzonych na omawianym obszarze ma charakter dość ubogich florystycznie, wilgotnych zbiorowisk z mniejszym lub większym udziałem sitów. W fizjonomii zbiorowiska dominują zazwyczaj kępy trzęślicy modrej, niekiedy znaczącą rolę odgrywa sit rozpierzchły i śmiałek darniowy. Łąki trzęślicowe w Puszczy Kozienickiej występują na nielicznych i niewielkich powierzchniach. Najlepiej zachowane płaty występują wzdłuż biegu Krypianki i jej dopływów, na obszarze pomiędzy miejscowościami Molendy i Ruda. Niżowe ziołorośla nadrzeczne (kod 6430) Zbiorowiska te występują zazwyczaj w kompleksie przestrzennym z łęgami i zaroślami wiklinowymi, jako ich okrajki. Są wielowarstwowe i zwarte. Charakterystyczny w ich fizjonomii jest tzw. aspekt pnączowy (welonowy). Mają one wygląd ażurowych zasłon na skraju łęgów i zarośli. Tworzą je takie rośliny jak: pokrzywa zwyczajna, kielisznik zaroślowy, przytulia czepna, sadziec konopiasty, chmiel zwyczajny oraz kanianki. W skład zbiorowisk może też wchodzić wiązówka błotna i gatunki przechodzące z szuwarów, łąk oraz łęgów. Ziołorośla nadrzeczne są na terenie Puszczy siedliskiem dość rzadkim, stwierdzonym na kilkunastu rozproszonych, niewielkich stanowiskach. Rozwijają się w postaci wąskich pasów wzdłuż Radomki, Leniwej, Zagożdżonki, Krypianki, Gzówki, Pacynki, Mirenki i Zwoleńki, Niżowe świeże łąki użytkowane ekstensywnie (kod 6510) Świeże łąki użytkowane ekstensywnie, cechują się dużym bogactwem gatunkowym i złożoną, wielowarstwową strukturą przestrzenną. Wśród nich wyróżniamy łąki rajgrasowe oraz wiechlinowo-kostrzewowe. Typowe płaty łąki rajgrasowej, wykształcające się zazwyczaj na skrzydłach dolin rzecznych, są bardzo bogate florystycznie, budowane przez wysokie trawy: rajgras wyniosły, tymotkę łąkową, kupkówkę pospolitą, wyczyńca łąkowego oraz rośliny dwuliścienne głównie z rodziny baldaszkowatych: marchew zwyczajną, biedrzeniec wielki, pasternak zwyczajny i barszcz zwyczajny. Tworzą one wyższą warstwę roślin. W skład fitocenoz wchodzą również gatunki z rodziny motylkowatych: koniczyna łąkowa, koniczyna biała, komonica pospolita, groszek łąkowy, a ponadto: krwawnik pospolity, przywrotniki, dzwonek rozpierzchły, kozibród łąkowy, świerzbnica polna, bodziszek łąkowy, przytulia zwyczajna, szczaw rozpierzchły. Łąki wiechlinowo - kostrzewowe budują niskie trawy, takie jak: wiechlina łąkowa i kostrzewa czerwona, kłosówka miękka, tomka wonna, mietlica olbrzymia oraz takie gatunki jak: krwawnik, brodawnik jesienny i jaskier rozłogowy, a na siedliskach suchych także: zawciąg pospolity, jastrzębiec kosmaczek i goździk kropkowany. Na terenie Puszczy Kozienickiej łąki świeże użytkowane ekstensywnie występują w rozproszeniu, głównie w jej południowo - zachodniej i południowej części, gdzie są związane z dolinami rzek: Radomki, Leniwej, Gzówki, Pacynki, Mirenki, Żały i Krypianki. Niżowe torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) (kod 7110) i Torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do regeneracji (kod 7120) Siedliska torfowiskowe składają się z mozaiki zbiorowisk będących w różnych fazach sukcesji. Występują one zazwyczaj na przesuszonych i częściowo wyeksploatowanych torfowiskach o reżimie wodnym typowym dla torfowisk wysokich. Najbardziej charakterystycznym typem zbiorowiska dla torfowisk wysokich jest mszar wysokotorfowiskowy, tworzący kopuły centralnych partii torfowiska i wyniesione kępki. Wśród torfowców rosną cenne gatunki roślin, jak rosiczka okrągłolistna oraz krzewinki wrzosowate: żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna i bagno zwyczajne. Dolinkowy aspekt torfowiska, czyli roślinność zagłębień pomiędzy kępkami mszaru torfowcowego Rosiczka okrągłolistna tworzą zbiorowiska charakterystyczne dla torfowisk przejściowych mszar przygiełkowy i zespół turzycy nitkowatej. Torfowiska wysokie występują głównie w południowo-wschodniej części Puszczy Kozienickiej, w uroczysku Miodne na północny zachód od Zwolenia. Torfowiska wysokie z żywym procesem torfotwórczym (siedlisko 7110) są na terenie Puszczy rzadkością. Te cenne siedliska stwierdzono na kilku stanowiskach, na powierzchni około 12 ha. Torfowiska wysokie zdegradowane, ale zdolne do stymulowanej lub spontanicznej regeneracji (siedlisko 7120) są częstsze i na terenie Puszczy zajmują powierzchnię 26 ha. Torfowiska przejściowe i trzęsawiska na niżu (kod 7140) oraz Obniżenia na podłożu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion (kod7150) Siedliska te stanowią dość liczną i niejednorodną grupę, do której należą typowe torfowiska przejściowe i dolinkowe zbiorowiska torfowisk wysokich. Siedlisko to obejmuje również zbiorowiska nawiązujące do torfowisk niskich (i niekiedy kontaktujące się z nimi przestrzennie), mające charakter torfowiskowo-szuwarowo-łąkowy. Do tej grupy można zaliczyć: szuwar turzycy nitkowatej z dominacją tego gatunku oraz kwaśną młakę niskoturzycową, spotykaną na terenach zatorfionych łąk oraz na torfowiskach, z dominacją mietlicy psiej i turzycy siwej. Należą tu również zbiorowi

19 ska z dużym udziałem siedmiopalecznika błotnego, bobrka trójlistkowego i czermieni błotnej. W wielu miejscach na terenie Puszczy rośnie w nich wąkrota zwyczajna. W miejscach ze stojącą wodą, np. w dołach potorfowych, rozwijają się zbiorowiska z udziałem roślin zanurzonych i pływających, jak okrężnica bagienna, grzybienie białe, rdestnica pływająca, moczarka kanadyjska i inne. Omawiane zbiorowiska tworzą często mozaikę z roślinnością szuwarową, z której przechodzą liczne gatunki roślin, takie jak pałka wąskolistna, trzcina, ponikło zwyczajne, sity, zachylnik błotny i inne. Rozmieszczenie torfowisk przejściowych jest w Puszczy nierównomierne. Stanowiska tych cennych przyrodniczo siedlisk występuje w kompleksach leśnych pomiędzy Zwoleniem a Czarną. Małe płaty torfowisk przejściowych i trzęsawisk rozproszone są także w północno-wschodniej i środkowej części Puszczy. 6. Turystyka na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego Obszar Kozienickiego Parku Krajobrazowego charakteryzuje się dobrą dostępnością komunikacyjną, na którą składają się drogi i koleje. Odległość od Warszawy 100 km, od Radomia ok. 6 km. Dobrze rozwinięta infrastruktura turystyczno - gastronomiczna skoncentrowana jest na obrzeżach Parku, najczęściej poza jego granicami. Prężnie rozwijająca się w ostatnich latach agroturystyka podnosi atrakcyjności turystyczną terenu Kozienickiego Parku Krajobrazowego. Na terenie Parku, w jego otulinie i w najbliższej okolicy znajdują się gospodarstwa agroturystyczne, które w swej ofercie proponują spędzanie wolnego czasu z możliwością korzystania z jazdy konnej, przejażdżek bryczką czy hipoterapii. Dodatkowo gospodarze oferują kuchnię domową wykorzystującą produkty z własnego gospodarstwa. Tabela 2. Szlaki turystyczne na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego Lp. Rodzaj Kolor Numer Łącznie Park Otulina Park i otulina Poza parkiem 1. Pieszy czerwony MZ 5204c 72,6 22,0 10,0 32,0 40,6 2. Pieszy niebieski MZ/LU 151n 114,2 21,0 17,5 38,5 75,7 3. Pieszy Zielony MZ/LU 152z 129,5 16,0 15,0 31,0 98,5 4. Pieszy Żółty MZ 5207y 20,8 20,0 0,8 20,8 0,0 5. Pieszy Czarny MZ 5208s 17,0 12,0 5,0 17,0 0,0 6. Pieszy Czarny MZ 5209s 14,6 13,6 1,0 14,6 0,0 7. Pieszy Zielony MZ 5210z 44,8 20 1,5 21,5 23,0 8. Pieszy Żółty MZ 5211y 22,2 7,3 6,2 13,5 8,7 9. Pieszy Czarny MZ 5213s 4,8 4,8 0,8 4,8 0,0 Razem piesze 440,5 136,7 57,8 198,5 246,8 10. Rowerowy Czerwony R 01c 50,0 24,5 10,5 35,0 15,0 11. Rowerowy Zielony R 32z 38,4 14,4 20,5 34,9 3,5 12. Rowerowy Czarny R 33s 12,0 0,0 0,5 0,5 11,5 13. Rowerowy Żółty R 34y 51,5 20,0 23,0 43,0 8,5 14. Rowerowy Niebieski R 35n 52,8 28,3 19,0 47,3 5,5 15. Rowerowy Żółty R 36y 31,9 3,0 19,4 22,4 9,5 16. Rowerowy Czarny R 37s 4,0 4,0 0,0 4,0 0,0 17. Rowerowy Czarny R 38s 7,5 6,5 1,0 7,5 0,0 18. Rowerowy Niebieski R 39n 12,8 0,0 0,0 0,0 12,8 19. Rowerowy Czarny R 40s 2,7 0,0 0,0 0,0 2,7 20. Rowerowy Zielony R 41z 53,5 10,5 11,5 21,5 31,5 21. Rowerowy Czarny R 42s 10,0 3,5 1,25 4,75 5, Rowerowy Czarny R 43s 6,5 0,0 0,0 0,0 6,5 23. Rowerowy Czarny R 44s 4,2 0,5 2,2 2,7 1,5 24. Rowerowy Zielony R 45z 17,5 17,2 0,3 17,5 0,0 Razem rowerowe 355,3 132,4 109,15 241,05 113,75 Razem 795,8 269,1 166,95 439,55 360, Zabytki i miejsca pamięci 6.1. Szlaki turystyczne Region Puszczy Kozienickiej jest ściśle związany z historią Polski. Najstarsze ślady Dla turystów chcących wypoczywać w trakcie pieszych lub rowerowych wycieczek przygotowane są oznakowane szlaki wyposażone w parkingi leśne i miejsca osadnictwa na tym terenie sięgają paleolitu. We wczesnym średniowieczu puszcza stanowiła granicę plemienną między Mazowszem, a Małopolską. Strzegła jej linia wypoczynku. Przez teren Parku przebiega 9 pieszych i 15 rowerowych oznako- grodów ciągnących się od Radomia przez Gródek, Mieścisko, Oleksów, Zajezierze. Szlak handlowy biegnący wzdłuż Wisły kontrolowały grody w Sieciechowie, Kozienicach i Świerżach. Ożywione kontakty z Litwą, datujące się od pierwszych Jagiellowanych szlaków turystycznych o łącznej długości 439,55 km Są to przeważnie nów sprawiły, że znaczenia nabrał wiodący przez puszczę trakt z Krakowa do Wilna, fragmenty długich kilkudniowych tras do dziś zwany Królewskim Gościńcem. W Puszczy Kozienickiej polowali Jagiellonowie. Tereny te były niszczone w czasie potopu szwedzkiego, były miejscem wychodzących lub kończących się poza terenem Parku (Tabela 2). zwycięskiego pochodu Stefana Czarnieckiego, miejscem działań partyzantów, w czasie powstań narodowych oraz obu wojen światowych, o czym przypominają miejsca pamięci narodowej - pomniki, śródleśne obeliski i mogiły. W granicach Rajd rowerowy Długość w km

20 Kozienickiego Parku Krajobrazowego przetrwały liczne przydrożne kapliczki oraz mniej liczne relikty dawnej zabudowy drewnianej dające świadectwo bogatej kultury materialnej wsi, rozwiniętej w okresie osadnictwa na tym terenie w XI w. Obiekty zabytkowe - kościoły, cmentarze, parki zabytkowe, zespoły pałacowe i budynki gospodarcze znajdują się w pobliskich miejscowościach. Augustów - Wieś założona przez Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1777 roku na miejscu dawnej osady leśnej Półbór, położona w centralnej części Puszczy Kozienickiego. Znajduje się tu Ośrodek Edukacyjno Muzealny Kozienickiego Parku Krajobrazowego urządzony w pochodzącej z 1905 roku leśniczówce. Za wsią znajduje się cmentarz wojenny z czasów I wojny światowej, a w pobliskich lasach zachowane okopy. Bąkowiec - Wieś w pobliżu linii kolejowej Kapliczka przydrożna w Słupicy do Kozienic, miejsce walk o twierdzę dęblińską w czasie I wojny światowej. Obok przejazdu kolejowego cmentarz poległych żołnierzy z armii rosyjskiej, niemieckiej i austro-węgierskiej z roku. Brzeźnica - Wieś wzmiankowana w połowie XV wieku przez Jana Długosza. Znajduje się tu neoro mański kościół z 1911 r. wzniesiony na miejscu spalonego przez Szwedów, w którym jest drewniana ambona z nieistniejącego już kościoła garnizonowego w Kozienicach, wyrzeźbiona przez jednego z legionistów uczestnika bitwy pod Laskami-Anielinem. Po wschodniej stronie cmentarza parafialnego znajduje się cmentarz wojenny. Brzóza - Wieś królewska, znana już za czasów Kazimierza Wielkiego. Znajduje się tu kościół klasycystyczny p.w. św. Bartłomieja z lat W kościele barokowa, rzeźbiona w drewnie ambona sprowadzona z opactwa Cystersów w Oliwie oraz płaskorzeźby z 1635 r. Przy drodze do Ryczywołu znajduje się figura św. Jana Nepomucena (pocz. XIX wieku) męczennika czczonego jako patrona chroniącego od utonięć, powodzi. Czarnolas - Wieś należąca niegdyś do rodu Kochanowskich. Od 1576 r. żył tu i tworzył Jan Kochanowski. Odkryto tu fragmenty fundamentów budynku, pochodzące prawdopodobnie z II poł. XVI w. Obecnie jest tu murowany dworek zbudowany ok roku, w którym po gruntownej przebudowie w latach , ulokowano Muzeum Jana Kochanowskiego. Garbatka-Letnisko - Wieś letniskowa. Pierwsze ślady tutejszego osadnictwa pochodzą z epoki kamienia. W miejscowości są liczne cmentarze, pomniki i miejsca zabytkowe: Pomnik Katyński upamiętniający zamordowanych mieszkańców miejscowości w łagrach sowieckich, pomnik upamiętniający pacyfikację Garbatki w dniu 2 VI 1942 r., mogiła zbiorowa poległych we wrześniu 1939 r., mogiła zbiorowa zamordowanych z rąk okupanta mieszkańców Molend i żołnierzy AK w 1943 r., kamień z wyrytymi datami oznacza jącymi wkroczenie I Kadrowej Józefa Piłsudskiego w granice zaboru rosyjskiego, tablica pamiątkowa wmurowana w elewację budynku stacji PKP ku czci żołnierzy GL. W kościele postawionym w 1931 r. znajduje się barokowy relikwiarz i ornat z XVIII wieku. Głowaczów - Wieś nad Radomką. Znany niegdyś ośrodek wytwórczości sztuki ludowej. W miejscowości znajduje się kościół św. Wawrzyńca wzniesiony pierwotnie w 1657r., spalony w czasie walk na przyczółku warecko-magnuszewskim (II wojna światowa). W obecnym kościele XIX-wieczne epitafia. Na rynku zachowały się kapliczki z XIX w., stoi też pomnik ku czci żołnierzy i ludności cywilnej poległych w II wojnie światowej i pomnik ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego. Gródek - Wieś na miejscu grodu z czasów piastowskich. Renesansowy kościół Świętej Trójcy wzniesiony został w latach z fundacji Andrzeja Kochanowskiego. Zniszczony w czasie I wojny światowej, trzykrotnie restaurowany. Wewnątrz pozostały fragmenty renesansowych polichromii z końca XVI w. oraz zabytki: drewniane Epitafium (z I poł. XVII w.) Andrzeja Kochanowskiego - fundatora kościoła, krucyfiks - XVIII wiek, chrzcielnica - XVII wiek, organy 7- głosowe z ok r. Obok kościoła drewniana dzwonnica z 1896 r. Kaplica przydrożna z rzeźbą św. Jana Nepomucena pochodzi z XVIII wieku. Na cmentarzu parafialnym - mogiły żołnierzy poległych w roku 1914 i Jastrzębia - Ślady osadnictwa pochodzą z neolitu. Wieś puszczańska wzmiankowana już w 1191 r. Znajduje się tu dom z 1873 r. oraz przydrożna kapliczka św. Jana Nepomucena z XIX w. Jedlnia - Ślady osadnictwa pochodzą z epoki brązu. Wieś notowana już w XII w. Był tu pradawny ośrodek bartniczy. Leżąca na szlaku z Krakowa na Litwę Jedlnia stanowiła ulubione miejsce postojów króla Władysława Jagiełły, który tu w roku 1430 wydał przywileje jedleńskie gwarantujące szlachcie nietykalność osobistą. Podczas powstania styczniowego miały tu miejsce dwie bitwy. Obecnie na starym cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła powstańców 1863r. Pierwszy kościół parafialny św. Mikołaja i Małgorzaty, drewniany, ufundowany przez Władysława Jagiełłę ( r.) dwukrotnie przebudowywano. W obecnym, murowanym w stylu neorenesansowym znajdują się dwa późnobarokowe ołtarze oraz kamienna chrzcielnica z początku XVII wieku. Z dwóch dzwonów jeden jest gotycki, drugi datowany na rok