Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r. *

Marek L. Wójcik Instytut Historyczny Uniwersytet Wrocławski Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 169 178 Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r. * Jednym z determinantów postępu badań historycznych jest nieustanne wzbogacanie podstawy źródłowej. Dokonuje się to m.in. dzięki systematycznej eksploracji nie w pełni wciąż wykorzystanych zbiorów archiwalnych, muzealnych i bibliotecznych. Poszerzają one perspektywy badawcze zwłaszcza w odniesieniu do czasów chronologicznie nam bliższych, zdecydowanie obfitszych źródłowo, o czym przekonują choćby efekty pierwszych kwerend przeprowadzonych w ramach programu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja 1, a także przynoszą, choć zdecydowanie rzadziej, cenne znaleziska dotyczące wcześniejszych epok, które z racji mniejszej liczby źródeł wydają się już dobrze rozpoznane. Nie inaczej jest w przypadku sfragistyki, której rozwój zależy od zgromadzenia kompletnego materiału poglądowego w postaci pieczęci (zarówno oryginalnych odcisków i tłoków pieczętnych, jak i ich odlewów i rycin), udostępnianego albo w formie katalogowej, albo w studiach o charakterze analitycznym 2. Pieczęcie cystersów rudzkich były już omawiane w historiografii. Najstarszym spośród nich, pochodzącym z doby średniowiecza i obejmującym łącznie dziewięć typów (sześć sigillów opackich i trzy konwentualne), poświęcił swą uwagę Marek L. Wójcik 3. Badacz ten opracował także katalog pieczęci rudzkich opatów, zestawiając 18 stempli należących do 14 przełożonych rudzkiego monasterium oraz jedną pie- * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach 2012 2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the National Programme for the Development of Humanities in the years 2012 2016. 1 Projekt omawia szczegółowo M. Derwich, Główne założenia projektu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja, Hereditas Monasteriorum, 1, 2012, s. 357 362, a o efektach kwerend przeprowadzonych w ramach Projektu informują systematycznie publikowane sprawozdania członków zespołu badawczego, zob. ibidem, s. 369 471, a także online www.hm.kasaty.pl. 2 Z. Piech, Zbiory pieczęci jako przedmiot badań sfragistycznych, [w:] Z. Piech, W. Strzyżewski (red.), Zbiory pieczęci w Polsce, Warszawa 2009, s. 7 30. 3 M. L. Wójcik, Średniowieczne pieczęcie cystersów rudzkich, [w:] A. M. WyrWA, J. Dobosz (red.), Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej. Materiały z konferencji naukowej odbytej w klasztorze oo. Cystersów w Krakowie Mogile z okazji 900 rocznicy powstania Zakonu Ojców Cystersów: Poznań-Kraków-Mogiła 5 10 października 1998, Poznań 2000, s. 405 415.

170 Marek L. Wójcik częć większą opata, niezawierającą imienia jej właściciela i używaną najpewniej od przełomu XVI i XVII w. aż do kasaty opactwa w 1810 r. 4 Tłok tej ostatniej, wykonany ze stopu mosiądzu i żelaza, przechowywany jest w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, spadkobiercy utworzonego w 1815 r. Königliches Museum für Kunst und Altertümer, do którego trafiły typariusze z sekularyzowanych u progu XIX stulecia klasztorów śląskich 5. Poza wspomnianym sigillum opackim wrocławskie muzeum posiada w swych zbiorach 13 innych tłoków pieczęci o rudzkiej proweniencji, m.in. konwentu, archiwum, kancelarii i prowizoratu, które skrupulatnie opracowała, reprodukując wizerunki większości z nich, Beata Marcisz-Czapla 6. Zważywszy, iż w okresie istnienia rudzkiego monasterium, tj. w latach 1254 1810 7, władzę nad nim sprawowało łącznie 36 opatów 8, nie sposób przeoczyć faktu, że znamy jedynie skromny ułamek rzeczywistej liczby używanych przez nich pieczęci. Pomimo to katalog zachowanych do dziś pieczęci opatów rudzkich, sporządzony głównie na podstawie pokasacyjnych zbiorów dokumentów cysterskich zdeponowanych w Archiwum Państwowym we Wrocławiu 9, wydawał się kompletny (tabela 1). Tymczasem w Archiwum Państwowym w Raciborzu, w zespole Akta Komory Książęcej, 4 M. L. Wójcik, Pieczęcie opatów rudzkich, [w:] N. Mika (red.), Klasztor cystersów w Rudach. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej odbytej 7 czerwca 2008 r. w Rudach, Racibórz 2008, s. 41 56. 5 Muzeum Narodowe we Wrocławiu (dalej: MN Wrocław), nr inw. XIV 420. Pieczęć tę omawiają i reprodukują M. Starzewska (red.), Rzemiosło śląskie dawne i współczesne. Katalog wystawy, Wrocław 1968, s. 74, nr 246; B. Marcisz-Czapla, Święci w ikonografii nowożytnych pieczęci klasztornych na Śląsku, [w:] M. L. Wójcik (red.), Człowiek obraz tekst. Studia z historii średniowiecznej i nowożytnej, Dzierżoniów 2005, s. 99, przyp. 59; Eadem, Tłoki pieczętne i pieczęcie kościelne z terenu Śląska, [w:] M. Korżel-Kraśna (red.), Gloria Deo. Rzemiosło sakralne, t. 2, Wrocław 2010, s. 117, nr 108; M. L. Wójcik, Pieczęcie opatów rudzkich, s. 41 42, 56. 6 B. Marcisz-Czapla, Tłoki pieczętne, s. 117 121. 7 Dokument fundacyjny opactwa rudzkiego się nie zachował. Za najbardziej prawdopodobną datę jego założenia uchodzi rok 1254, zob. m.in. S. Rybandt, Średniowieczne opactwo cystersów w Rudach (Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Seria A, 195), Wrocław 1977, s. 24 25; M. L. Wójcik,...dominus Kolhardus cancellarius.... Czy istniał urząd kanclerza na dworze Władysława, księcia opolskiego (1246 1281)?, Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, 54, 1999, s. 464; A. Barciak, Klasztor cystersów w Rudach. Zarys dziejów, [w:] L. Kajzer (red.), Opactwo cysterskie w Rudach na Górnym Śląsku w świetle badań terenowych w latach 1992 1995 (Acta Rudensia), Katowice 2001, s. 23; W. Dominiak, Ostatni władca Górnego Śląska. Władysław I, pan na Opolu i Raciborzu (1225 1281), Racibórz 2009, s. 208 211. Należy w tym miejscu dodać, że klasztor rudzki jest kontynuacją fundacji woszczyckiej Kazimierza opolskiego z lat 20. XIII w., zob. N. Mika, Początki fundacji cysterskiej nad rzeką Rudą na Górnym Śląsku, [w:] A. M. WyrWA, J. Dobosz (red.), Cystersi w społeczeństwie, s. 290 297; Idem, Początki klasztoru rudzkiego (do końca XIII w.), [w:] N. Mika (red.), Klasztor cystersów w Rudach, s. 7 15. 8 Mniej lub bardziej kompletną listę opatów rudzkich zestawiają m.in. A. Potthast, Geschichte der ehemaligen Cistercienserabtei Rauden in Oberschlesien, Leobschütz 1856, s. 21 140; Urkunden der Klöster Rauden und Himmelwitz, der Dominicaner und der Dominicanerinnen in der Stadt Ratibor, Hg. W. Wattenbach, [w:] Codex diplomaticus Silesiae (dalej: CDS), Bd. 2, Breslau 1859, s. VIII IX (tylko opaci odnotowani w opublikowanych przez wydawcę dokumentach z okresu do początku XVI w.); H. Grüger, Schlesisches Klosterbuch. Rauden. Zisterzienserabtei, Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau, 22, 1981, s. 44 46. 9 Pieczęcie rudzkich opatów zachowały się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu (dalej: AP Wrocław) głównie przy dokumentach w zespołach Rep. 83 (Krzeszów), 85 (Jemielnica) i 114 (Rudy).

Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r. 171 Tabela 1. Zestawienie rozpoznanych w historiografii pieczęci opatów rudzkich. APWr Archiwum Państwowe we Wrocławiu, MNWr Muzeum Narodowe we Wrocławiu Lp. Właściciel pieczęci Typ pieczęci Data użycia tłoka Źródło 1 Mikołaj II piesza 1317 CDS, Bd. 2, s. 29 30 2 Jan II Wolnet piesza 1339 APWr, Rep. 114, nr 20 3 Piotr II piesza 1385 APWr, Rep. 114, nr 24 4 Mikołaj Toboli piesza 1512 APWr, Rep. 114, nr 50 5 Emeryk herbowa (typ A) 1556 APWr, Rep. 114, nr 59 6 Emeryk herbowa (typ B) 1556 APWr, Rep. 114, nr 60 7 Jan Dorn sygnet herbowy 1615 APWr, Rep. 114, nr 93 8 Wawrzyniec Merkel piesza 1617 APWr, Rep. 114, nr 95 9 Błażej Rachwald piesza 1625 APWr, Rep. 85, nr 58 10 Andrzej Emanuel Pospel sygnet herbowy 1661 APWr, Rep. 83, nr 557 11 Józef Franciszek Hering sygnet herbowy (typ A) 1680 APWr, Rep. 114, nr 111 12 Józef Franciszek Hering sygnet herbowy (typ B) 1696 APWr, Rep. 114, nr 121 13 Bernard Czernek sygnet herbowy (typ A) 1704 APWr, Rep. 114, nr 132 14 Bernard Czernek sygnet herbowy (typ B) 1714 APWr, Rep. 114, nr 135 15 Józef von Strachwitz herbowa 1719 APWr, Rep. 114, nr 138 16 Józef von Strachwitz sygnet herbowy 1723 APWr, Rep. 114, nr 141 17 Bernard Thill sygnet herbowy 1752 APWr, Rep. 114, nr 168 18 Augustyn Renner sygnet herbowy 1763 APWr, Rep. 85, nr 313 19? piesza XVI/XVII XIX w. MNWr, nr inw. XIV 420 znajduje się dokument z datą 25 X 1602 r., sygnowany przez opata Piotra Sebickiego, który uwierzytelniają dwie klasztorne pieczęcie wystawcy i konwentu 10. O ile ta druga, wyciśnięta w imieniu całej wspólnoty rudzkiej przez przeora Jana Dorna ( frater Johan Dorn Prior suo et totius conventus nomine ), eksponująca charakterystyczny dla zgromadzeń cysterskich motyw Madonny z Dzieciątkiem 11, znana jest z archiwaliów wrocławskich, o tyle pieczęć Piotra nie jest nigdzie indziej spotykana. Nie była także dotychczas notowana w historiografii. Dopełnia więc katalog pieczęci opatów rudzkich, wzbogacając jednocześnie naszą wiedzę, aczkolwiek w ograniczonym merytorycznie zakresie, na temat praktyk i zwyczajów sfragistycznych (i heraldycznych) panujących w rudzkim klasztorze. Niewiele można powiedzieć o właścicielu pieczęci. Wiadomo, że zanim wybrano go na opata rudzkiego, co miało miejsce 1 II 1595 r., ewidentnie pod wpływem biskupa wrocławskiego Andrzeja Jerina, pełnił funkcję dziekana kolegiaty raciborskiej 12. Nie był więc, podobnie jak jego poprzednik Jakub Zuret (dziekan kolegiat w Opolu 10 Archiwum Państwowe w Katowicach, oddział w Raciborzu (dalej: AP Katowice, o/racibórz), Akta Komory Książęcej, sygn. 7975. 11 P. Wiszewski, Średniowieczna śląska pieczęć klasztorna jako środek przekazu informacji (XIII 1 połowa XVI w.), [w:] P. Dymmel (red.), Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, Lublin 1998, s. 14 15. 12 A. Potthast, Geschichte des ehemaligen, s. 59; A. Welzel, Geschichte der Stadt und Herrschaft Ratibor, Ratibor 1881, s. 703; H. Grüger, Schlesisches Klosterbuch. Rauden, s. 45.

172 Marek L. Wójcik i Raciborzu), członkiem konwentu cysterskiego 13. Używał nazwiska Sebicki, sugerującego polskie korzenie, ale wywodził się najpewniej ze środowiska śląskich autochtonów. Jego elekcję zatwierdził wszak cesarz Rudolf II, który sygnowanym przez siebie w 1585 r. edyktem zakazał powierzania godności opackiej Polakom i jakimkolwiek obcokrajowcom 14. W historiografii przypisuje mu się zresztą predykat Sebitz 15, utożsamiany z formą Sebisch 16, co pozwala go łączyć, aczkolwiek tylko hipotetycznie, z osiadłą na ziemi raciborskiej gałęzią możnej wrocławskiej familii mieszczańskiej Sebischów (Saebisch) 17. Zmarł po długiej chorobie 16 lub 19 VIII 1608 r. 18, w 14. roku sprawowania rządów opackich. Pieczęć Piotra Sebickiego, używana przezeń prawdopodobnie przez cały okres kierowania wspólnotą rudzką, uwierzytelnia umowę w sprawie dziesięcin z Ucieszkowa zawartą 25 X 1602 r. między cystersami rudzkimi a dominikankami raciborskimi, reprezentowanymi przez przeoryszę Katarzynę Osińską (ryc. 1). Została wyciśnięta tuż pod tekstem, bezpośrednio na pergaminie, na podkładzie z wosku. Taki sposób opieczętowania dokumentu, ukształtowany już pod koniec XIV stulecia i stosowany aż po XIX w. 19, utrudnia czytelność stempla. Zbyt oszczędna ilość użytej masy pieczętnej, nierównomierne jej rozprowadzenie oraz słaby prawdopodobnie nacisk tłoka na podłoże sprawiają, że ma on bardzo zróżnicowaną fakturę powierzchni, o różnym stopniu wyrazistości napieczętnego obrazu. Problemy z identyfikacją niektórych szczegółów wizerunku potęgują dodatkowo liczne ślady fioletowych przebarwień spowodowanych przesiąknięciem woskowego podkładu. Jakość opackiego sigillum jest jednak zdecydowanie lepsza aniżeli towarzyszącej mu pieczęci konwentualnej, która charakteryzuje się znacznym sprasowaniem powierzchni odcisku, skutkującym daleko idącym, niemal całkowitym zatarciem wizerunku i legendy. Pieczęć ma kształt owalu o szerokości około 22 mm i wysokości około 25 mm (ryc. 2) 20. Zarówno jej forma, jak i wielkość wskazują, iż mamy najpewniej do czynienia 13 H. Gerlic, Stosunek duchowieństwa śląskiego do zakonów w czasach nowożytnych, [w:] M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz (red.), Klasztor w Kościele średniowiecznym i nowożytnym (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia. Series 1, Colloquia, 7), Warszawa i in. 2010, s. 475. 14 A. Potthast, Geschichte des ehemaligen, s. 49, 59; G. Wawoczny, Rudy magiczne miejsce (Biblioteczka Ziemi Raciborskiej), Racibórz 1999, s. 22; A. Barciak, Klasztor cystersów, s. 40; Idem, Klasztor w Rudach a władcy, [w:] N. Mika (red.), Klasztor cystersów, s. 25. 15 A. Potthast, Geschichte des ehemaligen, s. 59; H. Grüger, Schlesisches Klosterbuch. Rauden, s. 45. 16 A. Welzel, Geschichte der Stadt, s. 703; H. Gerlic, Stosunek duchowieństwa, s. 475. 17 C. Blažek (bearb.), J[ohann] Siebmacher s grosses und allgemeines Wappenbuch in einer neuen, vollständig geordneten und reich vermehrten Auflage mit heraldischen und historisch-genealogischen Erläuterungen, Bd. 6, Abt. 8: Der Abgestorbene Adel der Preussischen Provinz Schlesien, Tl. 1, Nürnberg 1887, s. 91 92; J. Pilnáček, Rody starého Slezska, t. 4, Brno 1991, s. 1055 1056. 18 A. Potthast, Geschichte des ehemaligen, s. 60; H. Grüger, Schlesisches Klosterbuch. Rauden, s. 45. 19 M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, Warszawa 1960, s. 139; W. Fabijański, Pieczęcie papierowe z podkładem w zbiorze sfragistycznym Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Wrocław 2009, s. 10. 20 Za informację o pieczęci oraz wykonanie jej pomiarów i fotografii dziękuję Panu drowi Norbertowi Mice.

Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r. 173 Ryc. 1. Dokument opata rudzkiego Piotra Sebickiego z datą 25 X 1602 r. uwierzytelniony pieczęciami opata i konwentu. AP Katowice, o/racibórz, Akta Komory Książęcej, sygn. 7975. Fot. N. Mika Ryc. 2. Odcisk pieczęci sygnetowej opata rudzkiego Piotra Sebickiego na dokumencie z 25 X 1602 r. AP Katowice, o/racibórz, Akta Komory Książęcej, sygn. 7975. Fot. N. Mika

174 Marek L. Wójcik z pieczęcią sygnetową, wyciśniętą przy użyciu pierścienia, będącego na wzór biskupi jednym z trzech głównych obok infuły i pastorału symboli władzy opackiej 21. Nie można wszakże wykluczyć, że stempel, pełniący funkcję pieczęci mniejszej, odciśnięto za pomocą tradycyjnego tłoka 22. W polu pieczęci, reprezentującej typ herbowy, przedstawiono dzieloną w krzyż tarczę typu hiszpańskiego, ozdobioną delikatnym esownicowym obramowaniem. Wieńczy ją infuła z wstęgami (fanones) uformowanymi na kształt labrów i spływającymi po bokach w dół. Po lewej (heraldycznie) stronie infuły widnieje krzywaśń wystającego zza tarczy, skośnie ułożonego pastorału, w którą została wpisana centralnie litera R, po prawej zaś majuskuły PA. Tworzą one razem monogram właściciela pieczęci odczytywany jako Petrus Abbas R[a]udensis. Na tarczy wyeksponowano górnośląskiego orła (bez przepaski na piersi i skrzydłach) w mitrze książęcej na głowie, a w prawym górnym polu napis MO. Stanowi on początkowy fragment charakterystycznej, nie tylko dla śląskich cystersów, dewizy MORS ( Morimondus ) 23, której eksplicit litery RS dziś nie jest już na odcisku widoczny. Biorąc pod uwagę późniejsze pieczęcie herbowe opatów Jana Dorna i Andrzeja Emanuela Pospela, drugą część napisu można per analogiam umiejscawiać w lewym dolnym polu tarczy 24. Układ taki jest wszak typowym elementem heraldyki rudzkiego monasterium w okresie jego heraldyzacji, poprzedzającym moment ukształtowania się ostatecznego herbu opactwa przedstawiającego tarczę herbową z orłem górnośląskim położoną na krzyżu morimondzkim oraz litery M, O, R, S (układające się w dewizę MORS ) między jego ramiona mi 25. 21 Insygniom opackim, wręczanym uroczyście w trakcie obrzędu benedykcji (zob. M. StAWSki, Benedykcja opata cysterskiego w średniowieczu, [w:] D. A. Dekański, B. A. Grenz, A. Słyszewska, A. M. WyrWA (red.), Pelplin. 725 rocznica powstania opactwa cysterskiego. Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Pelplinie w dniach 21 23 września 2001 r. przez Starostwo Powiatowe w Tczewie, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego oraz Zespół do badań nad historią i kulturą cystersów w Polsce Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Pelplin-Tczew 2002, s. 361 384), poświęcili w ostatnim czasie uwagę m.in. M. Gronowski, Insygnia władzy opackiej i ich symbolika, [w:] S. Rosik, P. Wiszewski (red.), Imago narrat. Obraz jako komunikat w społeczeństwach europejskich (Acta Universitatis Wratislaviensis, 2478, Historia, 161), Wrocław 2002, s. 349 357, oraz P. Stróżyk, Symbole władzy opata w przestrzeni klasztoru cysterskiego, [w:] A. M. WyrWA (red.), Ingenio et humilitate. Studia z dziejów zakonu cystersów i Kościoła na ziemiach polskich dedykowane Ojcu Opatowi dr. Eustachemu Gerardowi Kocikowi OCist., Poznań i in. 2007, s. 37 60. Warto także odnotować obszerną monografię K. Bogackiej, Insygnia biskupie w Polsce. Pierścień, pektorał, infuła XI XVIII w., Warszawa 2008. 22 Liczne przykłady tłoków o zbliżonej wielkości i tożsamym kształcie, wszystkie pochodzące ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu, zestawia i omawia B. Marcisz-Czapla, Tłoki pieczętne, s. 81 210. 23 Zob. m.in. M. L. Wójcik, Heraldyka klasztorów cysterskich na Śląsku, [w:] K. Skupieński, A. Weiss (red.), Polska heraldyka kościelna. Stan i perspektywy badań, Warszawa 2004, s. 45; P. Stróżyk, Heraldyka opactwa cysterskiego w Łeknie Wągrowcu, [w:] A. M. WyrWA (red.), Cystersi łekneńscy w krajobrazie kulturowym ziem polskich w 850 lecie fundacji opactwa cystersów w Łeknie 1153 2003, Łekno i in. 2004, s. 98, przyp. 51. 24 M. L. Wójcik, Pieczęcie opatów rudzkich, s. 54 55. 25 Ibidem, s. 55 56; zob. także Idem, Heraldyka klasztorów cysterskich, s. 55; Idem, Rozbrat Jemielnicy z Rudami. Ze studiów nad wzajemnymi relacjami górnośląskich cystersów, [w:] M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz (red.), Klasztor w Kościele, s. 418.

Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r. 175 Opat Piotr Sebicki nie zapisał się w dziejach rudzkiego konwentu niczym szczególnym. Śladem jego działalności jest zaledwie kilka dokumentów regulujących gospodarcze i własnościowe sprawy opactwa 26. Widniejąca na jednym z nich pieczęć stanowi jednak cenne komplementarne źródło do pełniejszego rozpoznania procesu kształtowania się godła górnośląskiego klasztoru cystersów. Jest ona o ponad dekadę wcześniejsza od pieczęci Jana Dorna, następcy Piotra, uwierzytelniającej dokument z 1615 r., którą uznawano dotychczas za najstarszą reprezentującą ten sam typ ikonograficznego przekazu eksponującego herb, oznaki godności opackiej (infułę i pastorał) oraz monogram zwierzchnika rudzkiej wspólnoty zakonnej 27. Stanowi jeden z pierwszych przykładów wizualizacji herbu klasztornego pozbawionego indywidualnych cech heraldyki opackiej, charakterystycznych dla późniejszego okresu, trwającego co najmniej do drugiej połowy XVII w. Działający wówczas opaci Jan Dorn i Andrzej Emanuel Pospel używali wszak pieczęci z herbem będącym kombinacją dwóch godeł klasztornego i osobistego. Pierwszy z nich w wyznaczonych przez ramiona krzyża morimondzkiego polach 2 i 3 umieszczał wizerunek wspiętego lwa św. Marka (uskrzydlonego) 28, drugi zaś w tym samym miejscu kładł lilię 29. Herby w takim właśnie kształcie widnieją też na poświęconych obu opatom płytach epitafijnych znajdujących się w klasztornym kościele 30. Znakiem o charakterze osobistym, aczkolwiek nawiązującym do tradycji cysterskiej i bardzo popularnym w zgromadzeniach tej reguły, była także belka św. Bernarda z Clairvaux (skos w srebrno-czerwoną szachownicę), która pojawiła się jako dodatek do herbu klasztoru rudzkiego na epitafium Wawrzyńca Merkela 31. Godło widniejące na pieczęci opata Piotra Sebickiego z 1602 r. odbiega od ikonograficznych przedstawień klasycznego herbu rudzkiego monasterium. Nie eksponuje 26 A. Potthast, Geschichte der ehemaligen, s. 59 61. 27 AP Wrocław, Rep. 114, nr 93. Fotografię pieczęci opublikował M. L. Wójcik, Heraldyka klasztorów cysterskich, s. 50, fot. 3; Idem, Pieczęcie opatów rudzkich, s. 54. Najstarsza pieczęć z wyobrażeniem rudzkiego herbu, nawiązująca pod względem stylowym i ikonograficznym do modelu sfragistyki średniowiecznej, należąca do opata Emeryka, reprezentowała specyficzny motyw postaciowo-herbowy (opat dzierżący tarczę z godłem klasztornym), zob. Idem, Średniowieczne pieczęcie, s. 411 412; Idem, Pieczęcie opatów rudzkich, s. 47, 54. 28 Idem, Pieczęcie opatów rudzkich, s. 52, 54. 29 Ibidem, s. 52, 55. Do pieczęci tego typu nie włączam sigillów opata Józefa von Strachwitz, który łączył wprawdzie znak klasztorny z osobistym, ale w zupełnie inny sposób. Jego herb rodowy (skwadrowana tarcza z głową dzika w polach 1 i 4 oraz czterema muszlami w polach 2 i 3) stanowiła wszak podkład dla herbu klasztoru w Rudach (tarcza z krzyżem, orłem górnośląskim i napisem MORS ), zob. ibidem, s. 52, 56. 30 Corpus inscriptionum Rudensium, oprac. J. Szymczak, A. Szymczakowa, Katowice 1996, s. 59 62. Analizą inskrypcji rudzkich zajęli się bliżej A. Szymczakowa, J. Szymczak, Die Grabinskriptionen der Zisterzienser in Rudy vom 16. bis zum 19. Jahrhundert, [w:] M. Derwich (red.), La vie quotidienne des moines et chanoines réguliers au Moyen Âge et Temps modernes. Actes du Premier Colloque International du L.A.R.H.C.O.R., Wrocław-Książ, 30 novembre-4 decembre 1994 (Travaux du LARHCOR. Colloquia, 1) Wrocław 1995, s. 671 676. 31 Corpus inscriptionum Rudensium, s. 59 60. Identyczny motyw znajdował się prawdopodobnie na pieczęci Wawrzyńca, której pełnego wizerunku, z powodu uszkodzenia jedynego zachowanego jej odcisku, nie znamy, zob. M. L. Wójcik, Pieczęcie opatów rudzkich, s. 48 49, 55.

176 Marek L. Wójcik wszak krzyża morimondzkiego, który zastąpiono prostym podziałem tarczy w krzyż. Orzeł Piastów górnośląskich został z kolei umieszczony na całej powierzchni tarczy, a nie w jej polu sercowym. Można je więc traktować jako swoisty wkład właściciela pieczęci w proces heraldyzacji znaku rudzkiego opactwa.

Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r. 177 Marek L. Wójcik Instytut Historyczny Uniwersytet Wrocławski Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 169 178 Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r. Streszczenie Pieczęcie klasztoru cystersów w Rudach były już kilkakrotnie przedmiotem rozważań sfragistyków. Stempel Piotra Sebickiego (von Saebisch), opata rudzkiego w latach 1595 1608, uwierzytelniający dokument z 1602 r. przechowywany w zbiorach Archiwum Państwowego w Raciborzu, nie był jednak przez nich uwzględniany. Prezentowany tekst jest więc przyczynkiem uzupełniającym katalog pieczęci przełożonych rudzkiego monasterium w okresie jego istnienia (około 1254 1810). Pieczęć, mająca kształt owalu o szerokości około 22 mm i wysokości około 25 mm, reprezentuje typ herbowy. W polu pieczęci przedstawiono dzieloną w krzyż tarczę typu hiszpańskiego, ozdobioną delikatnym esownicowym obramowaniem. Wieńczy ją infuła z wstęgami uformowanymi na kształt labrów i spływającymi po bokach w dół. Po lewej (heraldycznie) stronie infuły widnieje krzywaśń wystającego zza tarczy, skośnie ułożonego pastorału, w którą została wpisana centralnie litera R, po prawej zaś majuskuły PA. Tworzą one monogram właściciela pieczęci: Petrus Abbas R[a]udensis. Na tarczy wyeksponowano górnośląskiego orła (bez przepaski na piersi i skrzydłach) w mitrze książęcej na głowie oraz litery MO (w prawym górnym polu) i RS (w lewym dolnym polu, dziś już zatarte), tworzące charakterystyczną dla cystersów dewizę MORS ( Morimondus ). Pod względem ikonograficznym pieczęć nie odbiega od sigillów używanych w tym okresie przez opatów innych zgromadzeń zakonnych. W przeciwieństwie do wielu z nich pozbawiona jest jednak elementów symboliki osobistej i odwołuje się wyłącznie do nieco zmodyfikowanej heraldyki klasztornej. Godło nawiązuje do klasycznego herbu rudzkiego monasterium, ale nie eksponuje krzyża morimondzkiego, który zastąpiono prostym podziałem tarczy w krzyż. Orzeł Piastów górnośląskich został z kolei umieszczony na całej powierzchni tarczy, a nie w jej polu sercowym. Można je więc traktować jako swoisty wkład właściciela pieczęci w proces heraldyzacji znaku rudzkiego opactwa, trwający co najmniej od połowy XVI do połowy XVII w. Słowa kluczowe pieczęć, opat, Piotr Sebicki, cystersi, Rudy, Śląsk, herb, orzeł, krzyż morimondzki

178 Marek L. Wójcik Marek L. Wójcik Institute of History University of Wrocław Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 169 178 An unknown seal belonging to the abbot of Rudy, Piotr Sebicki, from 1602 Summary The seals from the Cistercian monastery in Rudy have already been a subject for sphragistic consideration several times. However, the abbot of Rudy in the years 1595-1608, Piotr Sebicki s (von Saebisch) stamp, which legalized a document from 1602 stored in the National Archive in Racibórz, has not been taken into account yet. The presented text is a contribution which complements the catalogue of seals owned by the superiors of the monastery in Rudy during the time of its existence (about 1254-1810). The seal, in an oval shape with a width of about 22 mm and height of about 25 mm, represents a heraldic type. The seal field presents an Iberian shield, party per cross, and decorated with a delicate volute fringe. It is crowned with an infula with scrolls formed in the shape of mantling, which flows down on both sides. On the left side (heraldically) of the infula there is a crook of a crosier slanting and protruding behind the shield, with a letter R centrally inscribed on it and on the right side majuscules PA. They form a monogram of the owner of the seal: Petrus Abbas R[a]udensis. What is displayed on the shield is the Upper Silesian eagle (without a band on the chest and wings) wearing a duke s coronet on its head, as well as the letters MO (dexter chief) and RS (sinister base, now blurred), which form a motto characteristic for Cistercians MORS ( Morimondus ). As regards iconography, the seal does not differ from the sigilla used by the abbots of other orders at that time. However, as opposed to many of the seals, it is devoid of the personal symbolism and refers only to a slightly modified monastic heraldry. The emblem relates to the classical coat of arms of the monastery in Rudy, but it does not expose a Morimond cross, which was replaced by a simple division of a shield into a cross. The eagle of the Silesian Piasts was placed on the whole surface of the shield and not in the inescutcheon. Therefore, they can be treated as a contribution of the owner to the heraldisation process of this sign of the abbey in Rudy, which lasted at least from the middle of the 16 th to the middle of the 17 th century. Keywords seal, abbot, Piotr Sebicki, Cistercians, Rudy Raciborskie, Silesia, coat of arms, eagle, Morimond cross