Użycie narkotyków w obszarze doświadczeń młodzieży ponadgimnazjalnej

Użycie narkotyków w obszarze doświadczeń młodzieży ponadgimnazjalnej Marta Wilk Wstęp Rozszerzająca się wśród młodzieży narkomania jest szkodliwym zjawiskiem społecznym, choć stosowanie narkotyków niejednokrotnie kojarzy się z przyjemnością. Młodzi ludzie przyjmują je, aby odprężyć się, zredukować stres, czuć się swobodnie w różnych sytuacjach życia społecznego lub doświadczyć odmiennych stanów świadomości. Nie ulega jednak wątpliwości, że narkotyki to fałszywi przyjaciele, przez których można wszystko stracić. Dlatego niezwykle ważne jest ostrzeganie przed zgubnymi skutkami używania tych substancji oraz pokazywanie rozmiarów zjawiska, zwłaszcza wśród ludzi młodych, aby zapobiegać rozszerzaniu się narkomanii. Celem opracowania jest ukazanie szkodliwego wpływu używania substancji odurzających na psychikę i organizm człowieka oraz odpowiedź na pytanie, jak kształtuje się zjawisko używania narkotyków wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Najbardziej rozpowszechnione środki psychotropowe to: stymulanty, halucynogeny, inhalanty, sterydy anaboliczne. Zaprezentowana na wstępie krótka charakterystyka tych substancji obrazuje uboczne skutki ich oddziaływania na organizm i psychikę człowieka. Do najczęściej używanych stymulantów należą amfetamina i metamfetamina. Nawet jednorazowe użycie amfetaminy jest bardzo niebezpieczne, gdyż powoduje nasiloną agresywność, brak krytycznej samooceny, może prowadzić to do przestępstw kryminalnych, wypadków drogowych, śmierci, kalectwa. Przedawkowanie prowadzi do zaburzeń w układzie krążenia. Spowodowana nim euforia wywołuje objawy zmiany zachowania, takie jak: drażliwość, strach, paranoja, halucynacje, agresywność, zachowania aspołeczne. Przewlekłe stosowanie prowadzi do zaburzeń psychicznych. Bardziej niebezpieczna metamfetamina powoduje uszkodzenia i wypadanie zębów, udar mózgu, zawał serca, a w konsekwencji śmierć. Przedawkowanie tych środków powoduje drażliwość, bezsenność, niepokój, wrogość, halucynacje, lęk i paranoję, zachowania antyspołeczne i agresywne. Chroniczne stosowanie kokainy może prowadzić do nieodwracalnych uszkodzeń ośrodków nagrody w mózgu. Crack w okresach odstawienia jeszcze bardziej niż amfetamina obniża samopoczucie. Opioidy to przede wszystkim heroina i morfina. Po zastosowaniu tych środków występuje apatia, uczucie zimna, drżenie, potliwość, bóle brzucha. Objawy absty-

400 Marta Wilk nencji nie są groźne dla życia, przypominają objawy ciężkiej grypy, czemu towarzyszy silny głód narkotykowy. Nielegalnie otrzymywane preparaty mogą mieć dużą zawartość morfiny lub mogą być skażone. Głód narkotykowy może okazać się trudny do przezwyciężenia. Przedawkowanie prowadzi do zaburzeń oddychania, obrzęku płuc, utraty przytomności czy zapaści krążeniowej. Barbiturany i benzodiazepiny to leki uspokajające i nasenne, przy ich przedawkowaniu lub połączeniu z alkoholem grozi porażenie ośrodka oddechowego prowadzące do śmierci, uzależnienie od tych środków rozwija się bardzo szybko. Przy używaniu benzodiazepiny może pojawić się wrogość i depresja, utrata koordynacji ruchowej i psychicznej, utrata pamięci. Halucynogeny zmieniają percepcję. Należą tutaj takie substancje jak marihuana i haszysz. Skutki zażywania tych substancji to zmniejszenie koordynacji ruchowej, osłabienie zdolności prawidłowej oceny sytuacji, osłabienie pamięci i uwagi. Zawierają również rakotwórcze, smoliste substancje, co u palaczy marihuany zwiększa ryzyko zapadalności na nowotwory płuc. Występuje suchość w jamie ustnej, zapalenia płuc, astma, pocenie się, niestrawność, spadek naturalnej odporności. Uboczne skutki używania marihuany i haszyszu to również osłabienie pamięci i koncentracji uwagi, problemy z nauką oraz wystąpienie zespołu amotywacyjnego, czyli utrata poczucia celów życiowych, zaniedbywanie swojego wyglądu, higieny osobistej. Objawy zespołu abstynencyjnego u osób stale zażywających ten środek to: bezsenność, spadek apetytu, drażliwość, nerwowość, senność lub napady gorączki i dreszczy. LSD powoduje złą podróż i jej konsekwencje, w tym retrospekcje. U niektórych osób zażywających ten środek może pojawić się psychoza przypominająca schizofrenię. Ecstasy używane często na imprezach i dyskotekach, powoduje nieregularne bicie serca, bóle w klatce piersiowej, nudności i wymioty, zaburzenia pracy nerek, podniesienia temperatury ciała, szczękościsk, zgrzytanie zębami. Następnego dnia po zażyciu ecstasy występuje długotrwały kac, zmęczenie, niezdolność do intelektualnego wysiłku, pobudzenie, agresywność, zawroty głowy lub mdłości. Grzyby halucynogenne zawierają psylocybinę, niskie dawki dają uczucie przyjemnego odprężenia, wysokie dawki dają poczucie zaburzenia czasu i przestrzeni, można uzależnić się od tych wrażeń. Pomyłki i zatrucia grzybami mogą okazać się śmiertelne. Inhalanty są to środki przemysłowe, zawierające substancje lotne. Środki te są wdychane. Są łatwo dostępne. To np. dezodoranty, lakiery, farby, środki piorące. Skutki używania tych substancji to dezorientacja, dzwonienie w uszach, nadwrażliwość na światło, przyspieszenie akcji serca, nieregularny oddech. Może pojawić się duża agresja, przy czym agresor może nie być świadomy swoich czynów. U zażywających inhalanty może pojawić się katar, kaszel, zapalenie spojówek, rany wokół ust, krwawienie z nosa, osłabienie mięśni, bóle głowy, stawów, bóle w klatce piersiowej, nudności, drżenie, stan przygnębienia. Długotrwałe stosowa-

Użycie narkotyków w obszarze doświadczeń młodzieży ponadgimnazjalnej 401 nie inhalantów powoduje uszkodzenie nerwów obwodowych, wątroby, nerek, uszkodzenia mózgu. Sterydy anaboliczne są związkami spokrewnionymi z męskim hormonem testosteronem. Są używane i rozprowadzane na siłowniach i w klubach sportowych. Po ich użyciu mogą występować destrukcyjne stany psychiczne i zachowania, takie jak: apatia, myśli samobójcze, gniew, przemoc. Gdy sterydy używane są we wczesnym okresie dojrzewania, często następuje zahamowanie wzrostu. Inne skutki to skłonność do ataków serca, udarów mózgu i wysokiego poziomu cholesterolu 1. 1. Zarys problematyki badań własnych Badania empiryczne, przeprowadzone wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych na przełomie lat 2004/2005 na terenie Częstochowy, Radomia i Kielc, dotyczyły używania środków odurzających przez młodzież. Celem badań było między innymi ustalenie rozmiarów zjawiska używania substancji psychoaktywnych przez badaną młodzież, wieku inicjacji narkotykowej badanych, a także poznanie opinii badanej młodzieży odnośnie szkodliwego oddziaływania środków narkotycznych na organizm człowieka. W tym celu posłużono się metodą sondażu diagnostycznego, zastosowano technikę ankiety skonstruowaną na podstawie europejskiej ankiety anonimowej (ESPAD). Terenem badań były trzy miasta Polski, mieszczące się w granicach trzech województw: Częstochowa województwo śląskie; Radom województwo mazowieckie; Kielce województwo świętokrzyskie. Próba badawcza liczyła 942 osoby, byli to uczniowie klas drugich, zarówno chłopcy, jak i dziewczęta. Chłopcy stanowili 60,3% (556) badanych, dziewczęta 39,7% (372). Związki między zmiennymi zostały ustalone na podstawie testu chi-kwadrat. Siła związku dwu cech została obliczona na podstawie współczynnika Rc Contingency Coefficient. Problematyka niniejszego artykułu dotyczy zjawiska używania narkotyków przez młodzież szkół ponadgimnazjalnych, jego rozmiarów, rodzajów spożywanych narkotyków, środków próbowanych po raz pierwszy, wieku inicjacji, źródła zaopatrzenia przy pierwszym spożyciu oraz opinii dotyczących szkodliwości narkotyków dla zdrowia. 2. Inicjacja narkotyczna młodzieży Narkotyki zmieniają stany uczuciowe, są środkami, które wprawiają człowieka w dobry lub zły nastrój. Niektórzy zażywają narkotyki, ponieważ robią to ich przyjaciele, lub dlatego że zabraniają im tego rodzice, inni szukają w tych substancjach 1 M.E.P. Seligman, E.F.Walker, D.L. Rosenhan, Psychopatologia, Poznań 2003, s. 645-681; C. Cekiera, Ryzyko uzależnień, Lublin1994, s. 19-75.

402 Marta Wilk przyjemności lub wewnętrznej prawdy. Wiele osób zażywa środki uspokajające przed snem, a środki pobudzające po przebudzeniu. Można zatem przyjąć, że narkotyki stanowią element naszego życia. Młodzi ludzie zażywający te substancje często mogą popadać w stany upośledzające ich zdolność do nauki szkolnej, podejmować ryzykowne działania, uzależnić się od nich. Badana młodzież bardzo dobrze zna nazwy narkotyków. Na pytanie kwestionariusza ankiety: O jakich środkach odurzających słyszał(a)eś? 77,7% (732) osób z 942 wymienia średnio ponad 2 do 7 różnych narkotyków, według mediany, jest to 5 substancji psychoaktywnych. Najczęściej, według modalnej (dominanty), 24,3% (229) osób wymienia 5 narkotyków, do których zalicza się: marihuanę, amfetaminę, ecstasy, LSD, kokainę. Wszystkie wymienione rodzaje środków odurzających przez młodzież to: alkohol, amfetamina (białko, białe, feta), benzodiazepiny (valium, relanium, oxazepam), crack, ecstasy (UFO, Mitshubisi, dolar, pacyfka, gaz, głupi Jaś), grzybki halucynogenne, haszysz, heroina, hiszpańska mucha, klej, kofeina, kompot, LSD (kryształek, krasnalek, Asterix, kwasik), marihuana (gandzia, skun, joint, konopie, trawka, faja, fifa ), morfina, ogólnie narkotyki, opium (popers), papierosy, rozpuszczalnik, sterydy (koks), tabaka, tabletki (proszki, psychotropy, dropsy). Następnie zadano pytanie odnośnie chęci spróbowania któregokolwiek z wymienionych środków. Odpowiedzi tak udzieliło 41% (386) badanych, odpowiedzi nie udzieliło prawie 54,7% (515) badanych; 4,4% (41) nie odpowiedziało na to pytanie. Deklaracja badanych odnośnie tego, czy próbowali środków narkotycznych wiąże się istotnie z liczbą wymienionych narkotyków. Grupa osób zażywająca kiedykolwiek narkotyki (N = 323) potrafiła wymienić istotnie więcej nazw różnych narkotyków, o jakich kiedykolwiek słyszała, w porównaniu z osobami, które deklarowały, że nie próbowały narkotyków (N = 403). Wynik potwierdza deklarację badanych i świadczy o tym, że próbowanie narkotyków łączy się z ich większą wiedzą na ten temat (F = 33,7806; p = 0,001). Najczęściej deklarowanym środkiem narkotycznym, spróbowanym jako pierwszy przez badaną młodzież, jest marihuana, takiej odpowiedzi udzieliło 27,6% (259) badanych, następnie leki uspokajające i nasenne 8,4% (79) badanych oraz amfetamina 2,6% (24) badanych. Dokładny rozkład wyników przedstawia tabela 1.

Użycie narkotyków w obszarze doświadczeń młodzieży ponadgimnazjalnej 403 Tabela 1. Pierwszy spróbowany środek narkotyczny Liczba uczniów Pierwszy spróbowany Dziewczęta Chłopcy Razem środek narkotyczny N % N % N % nie próbował/a 219 58,9 306 54,1 525 56,0 leki 56 15,1 23 4,1 79 8,4 marihuana 69 18,5 190 33,6 259 27,6 LSD 0 0,0 1 0,2 1 0,1 amfetamina 11 3,0 13 2,3 24 2,6 heroina 0 0,0 1 0,2 1 0,1 ecstasy 3 0,8 3 0,5 6 0,6 grzybki halucynogenne 0 0,0 6 1,1 6 0,6 kompot 1 0,3 2 0,4 3 0,3 nie znam 0 0,0 3 0,5 3 0,3 brak odpowiedzi 13 3,4 18 3,0 31 3,3 Razem 372 100,0 566 100,0 938 100,0 Młodzi ludzie próbowali po raz pierwszy marihuanę najczęściej w wieku 16 lat 11% (104) badanych, następnie leki uspokajające i nasenne, najczęściej w wieku 16 lat 4,2% (40) badanych i w wieku 17 lat 4,3% (41) badanych oraz amfetaminę, najliczniej dostępną w wieku 17 lat 4,6% (43) badanych. Eksperymentowanie z pozostałymi narkotykami wydaje się być na marginesie życia badanej młodzieży, ich próbowanie dotyczy niewielkiej liczby osób. Jest to zgodne z aktualnymi badaniami ogólnopolskimi 2. 2 J. Sierosławski, A. Zieliński, Alkohol i narkotyki w życiu polskiej młodzieży dylematy profilaktyki, Warszawa 2002, s. 21.

Tabela 2. Wiek inicjacji poszczególnych narkotyków Wiek inicjacji Narkotyki Nigdy 12 lat 13 lat 14 lat 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat Brak odp. N % N % N % N % N % N % N % N % N % amfetamina 818 86,8 1 0,1 1 0,1 1 0,1 14 1,5 25 2,7 42 4,5 13 1,4 27 2,9 leki uspokajające 763 81,0 6 0,6 5 0,5 10 1,1 28 3,0 40 4,2 41 4,3 15 1,6 34 3,6 marihuana 631 67,0 4 0,4 11 1,2 26 2,8 53 5,6 104 11,0 64 6,8 20 2,1 29 3,1 LSD 895 95,0 0 0,0 0 0,0 1 0,1 2 0,2 9 1,0 8 0,8 1 0,1 26 2,8 crack 911 96,7 1 0,1 0 0,0 0 0,0 0 0,0 2 0,2 1 0,1 0 0,0 27 2,9 kokaina 906 96,2 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 2 0,2 4 0,4 4 0,4 26 2,8 relev 913 96,9 1 0,1 0 0,0 0 0,0 1 0,1 2 0,2 0 0,0 0 0,0 25 2,7 ecstasy 856 90,9 1 0,1 0 0,0 0 0,0 6 0,6 15 1,6 30 3,2 8 0,8 26 2,8 heroina 899 95,4 0 0,0 0 0,0 0 0,0 2 0,2 6 0,6 5 0,5 1 0,1 29 3,1 grzybki halucynogenne 875 92,9 1 0,1 0 0,0 2 0,2 8 0,8 18 1,9 8 0,8 2 0,2 28 3,0 klej 877 93,1 4 0,4 4 0,4 7 0,7 5 0,5 9 1,0 7 0,7 1 0,1 28 3,0 alkohol + tabletki 816 86,6 1 0,1 1 0,1 4 0,4 18 1,9 25 2,7 39 4,1 11 1,2 27 2,9 sterydy 890 94,5 0 0,0 0 0,0 1 0,1 5 0,5 7 0,7 9 1,0 5 0,5 25 2,7

Użycie narkotyków w obszarze doświadczeń młodzieży ponadgimnazjalnej 405 Ważną kwestią jest odpowiedź na pytanie o źródło zaopatrzenia w substancję, która posłużyła do inicjacji narkotycznej; najczęściej badana młodzież wskazywała na grupę przyjaciół 14% (131) badanych. Dokładny rozkład odpowiedzi przedstawia tabela 3. Tabela 3. Źródło zaopatrzenia w środek służący do inicjacji Liczba uczniów Źródło zaopatrzenia Dziewczęta Chłopcy Razem N % N % N % nie używałem/am 225 60,5 311 54,9 536 57,1 brat 8 2,2 7 1,2 15 1,6 starszy kolega 16 4,3 32 5,7 48 5,1 młodszy kolega 9 2,4 38 6,7 47 5,0 znajomy 2 0,5 6 1,1 8 0,9 obcy 1 0,3 2 0,4 3 0,3 grupa przyjaciół 45 12,1 86 15,2 131 14,0 zakup od kolegi 5 1,3 22 3,9 27 2,9 zakup od znajomego 3 0,8 7 1,2 10 1,1 zakup od obcego 1 0,3 6 1,1 7 0,7 rodzice 22 5,9 12 2,1 34 3,6 dom 14 3,8 4 0,7 18 1,9 inne 9 1,4 12 2,1 21 2,2 brak odpowiedzi 12 3,3 21 3,7 33 3,5 Razem 372 100,0 566 100,0 938 100,0 Zwracają uwagę również wskaźniki dotyczące otrzymania tego środka od kolegów starszych 5,1% (48) i młodszych 5% (47) oraz zakupienie od kolegi 2,9% (27), co potwierdza informację o istnieniu dealerów narkotykowych w środowisku młodzieży. 3. Rozmiary zjawiska i ocena używania narkotyków przez młodzież Adolescencja jest okresem, w istotny sposób różniącym się od pozostałych faz rozwojowych, w którym dokonują się zmiany w strukturze psychicznej człowieka. W tej fazie pojawiają się także nowe i intensywne emocje. Podstawowym środowiskiem społecznym dla doświadczenia tych zmian są zarówno rodzice, inni członkowie rodziny, jak i przyjaciele. Te naturalne przemiany psychologiczne wynikające z rozwoju powodują, że młodzież staje się bardziej podatna na różnego rodzaju zachowania nieprzystosowawcze, włączając w to również zażywanie narkotyków. Uzasadniona rozwojowo potrzeba poszukiwania nowych wrażeń może skłaniać młodych ludzi do eksperymentowania z narkotykami. Z przeprowadzonych przeze

406 Marta Wilk mnie badań wynika, że największy odsetek młodzieży eksperymentuje z narkotykami z ciekawości 22,3% (210) badanych, a 57,9% (545) deklaruje, że nigdy nie używało narkotyków. Inne powody eksperymentowania przybliżają następujące odpowiedzi: sprzyjająca atmosfera, narkotyki są modne, namówił mnie kolega, obejmujące 5,4% (51) badanych; nie pamięta, dlaczego spróbowało narkotyki 3,1% (29) badanych; zaledwie 1,4% (13) odpowiedziało, że przyczyną są problemy; niewiele ponad 1,2% (11) odpowiedziało, że chciało być na haju, pozostałe przypadki to częste łączenie odpowiedzi, gdzie wymienianych jest po kilka przyczyn, górują takie powody, jak: byłem ciekawy, nie miałem nic do roboty, nie chciałem odstawać od grupy, moja własna głupota. Interesujące są opinie młodzieży dotyczące potępienia używania poszczególnych rodzajów narkotyków. Można powiedzieć, że są to reakcje badanych odniesione do skali humilizacji (deprecjacji) społecznej, kojarzonej z rangowaniem negatywnych zachowań 3 Szczegółowy rozkład wyników przedstawia tabela 4. Tabela 4. Opinie młodzieży dotyczące używania narkotyków Narkotyki Potępiam Opinie młodzieży Nie potępiam Zdecydowanie potępiam Inne (uchylanie się od konkretnej odpowiedzi) Brak odpowiedzi N % N % N % N % N % marihuana 410 43,5 216 22,9 215 22,8 84 8,9 17 1,8 rzadkie palenie 307 32,6 273 29,0 251 26,6 93 9,9 18 1,9 283 30,0 283 30,0 229 24,3 128 13,6 19 2,0 marihuany regularne palenie marihuany 150 15,9 289 30,7 409 43,4 76 8,1 18 1,9 LSD 214 22,7 290 30,8 328 34,8 92 9,8 18 1,9 heroina 184 19,5 301 32,0 349 37,0 91 9,7 17 1,8 leki uspokajające amfetamina 247 26,2 293 31,1 302 32,1 84 8,9 16 1,7 crack 171 18,2 302 32,1 348 36,9 102 10,8 19 2,0 kokaina 178 18,9 307 32,6 344 36,5 94 10,0 19 2,0 ecstasy 220 23,4 292 31,0 314 33,3 97 10,3 19 2,0 klej 157 16,7 312 33,1 366 38,9 90 9,6 17 1,8 kompot 164 17,4 283 30,0 373 39,6 99 10,5 23 2,4 3 Zdaniem Floriana Znanieckiego, przeciwieństwem skali humilizacji jest skala sublimacji (uwznioślenia) społecznego tenże, Socjologia wychowania, t. 1, Warszawa 2000.

Użycie narkotyków w obszarze doświadczeń młodzieży ponadgimnazjalnej 407 W wypadku badanej młodzieży, największe przyzwolenie towarzyszy używaniu marihuany, opinie odnośnie marihuany badano w zależności od częstotliwości używania, czyli próbowania raz lub dwa razy, palenia od czasu do czasu, palenia marihuany lub haszyszu regularnie. Nie potępia innych za próbowanie marihuany 43,5% (410) badanych; za palenie rzadko nie potępia 32,6% (307); za regularne palenie marihuany nie potępia innych 15,9% (150). Wyniki te pokazują, że dla pewnej grupy młodzieży marihuana nie jest czymś niebezpiecznym, lecz jest to normalny element życia wnioskuję, że używanie tego narkotyku nie stygmatyzuje innych ludzi. Dalsza analiza rozkładu odpowiedzi pokazuje dość zróżnicowane opinie na temat używania pozostałych narkotyków. Zatem okazjonalne używanie narkotyków, takich jak: leki uspokajające i nasenne zdecydowanie potępia 24,3% (229); amfetaminę 32,1% (302); ecstasy 33,3% (314); LSD 34,8% (328). Narkotyki te są mniej potępiane przez młodzież, można powiedzieć, że ich stosowanie nie stygmatyzuje; bardziej potępia młodzież używanie narkotyku przyjmowanego w drodze iniekcji kompot 39,6% (373) oraz inhalantu, takiego jak kleje 38,9% (366). Narkotyki te uważa się za silnie stygmatyzujące, charakterystyczne dla zdegradowanych ludzi. Również wyższe odsetki zdecydowanie potępiających dotyczą używania kokainy 36,5% (344) i cracku 36,9% (348) oraz heroiny 37% (349). Młodzież może zdawać sobie sprawę z wysokiego potencjału uzależnienia od tych narkotyków. Uczniowie patrzą na narkotyki z perspektywy racjonalnej, dokonując bilansu korzyści i zagrożeń, być może w zależności od tego bilansu podejmują decyzje, czy i po jakie narkotyki sięgać. Z moich badań wynika, że młodzi ludzie dobrze zdają sobie sprawę ze szkodliwości dla zdrowia różnych rodzajów narkotyków. Najmniej szkodliwe w opinii badanych uczniów jest próbowanie marihuany, za brakiem ryzyka zagrożenia dla zdrowia w takim przypadku opowiedziało się 12,3% (116) badanych. Rozkład odpowiedzi dotyczących ryzyka w przypadku próbowania oraz zażywania regularnego innych narkotyków przedstawia tabela 5. Ocena zagrożenia zdrowia na skutek zażywania narkotyków nie pozostaje pod wpływem faktu próbowania lub też niepróbowania różnych środków odurzających. Na skali 1-5 punktów uczniowie oceniają, że ryzyko jest na poziomie 3,8 punktów. Oznacza to wysoką zgodność odpowiedzi jednorodnych i uznanie przez niemal wszystkich badanych uczniów, że narkotyki w wysokim stopniu szkodzą zdrowiu (F = 0,4359; p = 0,5093). Zastanawia jednak to, że uznanie narkotyków za szkodliwe dla zdrowia nie zmniejsza częstotliwości prób zażywania tych środków.

408 Marta Wilk Tabela 5. Szkodliwość dla zdrowia w przypadku próbowania oraz regularnego używania narkotyków Szkodliwość dla zdrowia Odpowiedź Umiarkowane Nie ma Małe Duże Nie wiem Brak odp. N % N % N % N % N % N % mało marihuany 116 12,3 223 23,7 181 19,2 326 34,6 73 7,7 23 2,4 czasami marihuana 72 7,6 129 13,7 257 27,3 398 42,3 62 6,6 24 2,5 regularnie marihuana 35 3,7 40 4,2 79 8,4 700 74,3 63 6,7 25 2,7 mało LSD 38 4,0 116 12,3 181 19,2 455 48,3 128 13,6 24 2,5 regularnie LSD 18 1,9 21 2,2 52 5,5 723 76,8 104 11,0 24 2,5 mało amfetaminy 42 4,5 137 14,5 198 21,0 435 46,2 106 11,3 24 2,5 regularnie amfetamina 17 1,8 15 1,6 46 4,9 753 79,9 86 9,1 25 2,7 mało kokainy 30 3,2 95 10,1 173 18,4 500 53,1 117 12,4 27 2,9 regularnie kokaina 16 1,7 10 1,1 33 3,5 763 81,0 97 10,3 23 2,4 mało ecstasy 46 4,9 111 11,8 194 20,6 452 48,0 114 12,1 25 2,7 regularnie ecstasy 22 2,3 19 2,0 58 6,2 725 77,0 93 9,9 25 2,7 mało kleju 3 3,5 82 8,7 192 20,4 484 51,4 125 13,3 26 2,8 regularnie klej 16 1,7 11 1,2 37 3,9 747 79,3 102 10,8 29 3,1 Deklaracje młodzieży dotyczące używania narkotyków w ciągu życia przedstawiają się następująco: nigdy w życiu nie używało marihuany 65,9% (621) badanej młodzieży, a pozostałe częstotliwości używania mieszczą się w granicach od 1-2 razy do 40 i więcej razy, przy czym największy odsetek badanych 10,9% (102) używał marihuanę 1-2 razy w życiu. W ciągu ostatniego roku nie używało tego środka około 74,6% (701) badanych. Największy odsetek młodzieży sięgał do tego środka z częstotliwością 1-2 razy 8,4% (79 osób). Lepszym wskaźnikiem diagnostycznym jest stosowanie (lub niestosowanie) używki w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem.

Użycie narkotyków w obszarze doświadczeń młodzieży ponadgimnazjalnej 409 Tabela 6. Używanie marihuany i haszyszu w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem Używanie marihuany Liczba uczniów i haszyszu w czasie Dziewczęta Chłopcy Razem ostatnich 30 dni N % N % N % nigdy 334 89,8 469 82,9 803 85,6 1-2 razy 13 3,5 36 6,4 49 5,2 3 i więcej razy 5 1,3 33 5,8 38 4,1 brak odpowiedzi 20 5,4 28 4,9 48 5,1 Razem 372 100,0 566 100,0 938 100,0 Jak pokazują wyniki, 85,6% (803) młodzieży nie używało w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem tego narkotyku; 5,2% (49) badanej młodzieży używało ten narkotyk 1-2 razy w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem; natomiast 4,1% (38) 3 i więcej razy. Jeśli chodzi o używanie kiedykolwiek w życiu substancji chemicznych, takich jak: kleje i aerozole, nigdy nie używało tych środków prawie 91,9% (866) badanych. Najwyższy odsetek respondentów 4,5% (42) deklarował używanie tych substancji z częstotliwością 1-2 razy. W ciągu ostatnich 12 miesięcy nie używało tych środków 93,8% badanych, częstotliwości pozostałych odpowiedzi nie przekraczają 1%. W czasie ostatnich 30 dni przed badaniem nie używało tego środka 94,7% (892) respondentów, pozostałe rozkłady odpowiedzi przedstawiają się podobnie jak w wypadku ostatnich 12 miesięcy. Badałam także częstotliwość sięgania do poszczególnych narkotyków. Jeśli chodzi o leki uspokajające i nasenne, bez przepisu lekarza, to nigdy nie stosowało ich 79,6% (750) badanych, pozostały procent młodzieży deklaruje używanie ich z częstotliwością 1-2 razy 9,2% (87) badanych oraz 3-5 razy 4,1% (39 osób). Amfetaminy nie używało nigdy 88,6% (835) badanych; użycie 1-2 razowe deklaruje 4,8% (45) badanych. Niestosowanie LSD deklaruje 95,9% (903) badanych; częstotliwość 1-2 razy deklaruje 1,8% (17) badanych, pozostałe częstotliwości przybierają wartości poniżej 1%. Cracku nigdy nie używało 97,8% (921) badanych, pozostałe częstotliwości są poniżej 1%. Deklaracja dotycząca kokainy przedstawia się podobnie, 97,7% (920) respondentów odpowiedziało, że nigdy nie używało tego narkotyku. Heroiny do palenia nigdy nie używało 95,3% (898) badanych; 1-2 razy 2,2%. Heroiny innej niż do palenia nie używało nigdy 97,5% (918) badanych. Ecstasy według deklaracji badanej młodzieży nigdy nie używało prawie 91,9% (866) badanych; 1-2 razy sięgnęło po ten narkotyk 3,3% respondentów. Grzyby nigdy nie były używane przez 94,2% badanych uczniów; 1-2 razy używało tej substancji 3,3% (31) badanych. Narkotyków wstrzykiwanych za pomocą igły lub strzykawki nie stosowało nigdy 98% (923) badanych. Sterydów nie używa 96% (904). Relevin, substancja, która w rzeczywistości nie istnieje, została zidentyfikowana prawidło-

410 Marta Wilk wo przez 97,7% (922) osoby. Wynik ten może świadczyć o szczerości odpowiedzi na pytania kwestionariusza. Niepokojący jest fakt, że badana młodzież pije alkohol razem z tabletkami, przy czym słowo tabletka może tu oznaczać lek lub narkotyk w postaci tabletki. Taki sposób łączenia substancji jest szczególnie niebezpieczny, bowiem może wywołać stan majaczeniowy, który wymaga natychmiastowej pomocy lekarskiej, często szpitalnej. Uważa się, że jest to pośrednie lub bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia. Deklaracja braku użycia alkoholu z tabletkami dotyczy 86,9% (819) badanej młodzieży. Mieszanie alkoholu z marihuaną uważa się również za bardzo niebezpieczne, ze względu na toksyczne oddziaływanie na ośrodkowy układ nerwowy. Nigdy nie łączy alkoholu z marihuaną 78% (735) badanych. Wydaje się, że spośród wszystkich narkotyków używanych przez młodzież poza marihuaną najczęściej stosowane są leki uspokajające i nasenne, amfetamina, alkohol z tabletkami, alkohol z marihuaną. Częstotliwość używania tych substancji przedstawia tabela 7. Tabela 7. Częstotliwość użycia przez młodzież najbardziej popularnych narkotyków Najczęściej używane Nigdy 1-2 razy 3 i > razy Brak odp. narkotyki N % N % N % N % marihuana 804 85,4 50 5,3 39 4,1 49 5,2 leki 750 79,6 87 9,2 96 10,2 9 1,0 amfetamina 835 88,6 45 4,8 52 5,5 10 1,1 alkohol + tabletki 819 86,9 70 7,4 44 4,7 9 1,0 akohol + marihuana 735 78,0 99 10,5 98 10,4 10 1,1 Korelacja deklaracji używania narkotyków z deklaracją używania amfetaminy jest statystycznie istotna, chociaż mamy do czynienia z zależnością nieznaczącą (Rc = 0,12144, df = 4, α = 0,001). Może to świadczyć o tym, że osoby stosujące leki uspokajające i nasenne biorą również amfetaminę. Korelacja deklaracji brania leków uspokajających z alkoholem i z marihuaną jest prawie w ogóle nieznacząca, lecz statystycznie istotna (Rc = 0,09973, df = 4, α = 0,05). Pokazuje to, że osoby biorące leki nasenne i uspokajające używają również alkoholu razem z marihuaną. Korelacja między używaniem amfetaminy a deklaracją używania alkoholu z tabletkami jest niska, statystycznie istotna i jest to zależność wyraźna, lecz mała (Rc = 0,27236, f = 4, α = 0,001). Oznacza to, że ci, którzy używają amfetaminy, mogą ją jednocześnie używać z alkoholem. Korelacja deklaracji stosowania amfetaminy z deklaracją używania alkoholu z marihuaną jest niska, jest to zależność wyraźna, lecz mała (Rc = 0,37966, df = 4, α = 0,001). Oznacza to, że osoby biorące amfetaminę używają również alkoholu z marihuaną. Korelacja używania alkoholu z tabletkami oraz alkoholu z marihuaną jest również na podobnym poziomie, jest

Użycie narkotyków w obszarze doświadczeń młodzieży ponadgimnazjalnej 411 to zależność wyraźna, lecz mała, statystycznie istotna, a więc osoby używające alkoholu z tabletkami sięgają również po alkohol z marihuaną. Wnioskuję, że badana młodzież mająca kontakt z narkotykami stosuje głównie leki uspokajające i nasenne, marihuanę, amfetaminę, alkohol z tabletkami i alkohol z marihuaną. Podsumowanie i postulaty dla praktyki pedagogicznej Młodzież z Częstochowy, Radomia i Kielc, badana na przełomie 2004/5 roku, bardzo dobrze zna nazwy narkotyków. Najczęściej wymienianych jest pięć substancji: marihuana, amfetamina, ecstasy, LSD, kokaina. Istnieje grupa młodzieży 34,3% (323) która próbowała narkotyków. Największy odsetek badanych miał kontakt z marihuaną, najczęściej w wieku 16 lat 11,4% (104 osoby), następnie z lekami uspokajającymi i nasennymi, również w wieku 16 lat 4,2% (40) badanych i 17 lat 4,3% (41) badanych oraz z amfetaminą, próbowaną najczęściej w wieku 17 lat 4,5% (42) respondentów. W zachowaniach badanej młodzieży widoczny jest trend związany z mieszaniem alkoholu z tabletkami oraz alkoholu z marihuaną. Należy zaznaczyć, że tabletka może oznaczać lek uspokajający i nasenny, lecz również narkotyk w takiej postaci; 12,1% (114) młodzieży miesza alkohol z tabletkami, alkohol z marihuaną łączy 20,9% (197) badanej młodzieży. Jest to bardzo niebezpieczny sposób używania narkotyków, mogący prowadzić do szkodliwych dla zdrowia stanów majaczeniowych. Używanie pozostałych substancji psychoaktywnych dotyczy pojedynczych osób. Młodzież eksperymentuje przede wszystkim z marihuaną 34,1% (221), lekami uspokajającymi i nasennymi 19,4% (183) badanych, amfetaminą 10,3% (97) badanych oraz mieszaniem alkoholu z marihuaną 20,9% (197) i alkoholu z tabletkami 12,1% (114). Największe przyzwolenie dotyczy stosowania marihuany. Badania pokazują, że dla 43,5% (410) badanych nie jest ona niebezpiecznym, lecz normalnym elementem życia. Narkotyki okazjonalnie używane, takie jak: LSD, leki uspokajające i nasenne, amfetamina i ecstasy, są mniej potępiane przez młodzież. Zdecydowanie bardziej uczniowie dezaprobują kompot, kleje, kokainę i crack oraz heroinę. Młodzi ludzie zdecydowanie uznają szkodliwość narkotyków dla zdrowia. Świadomość ryzyka nie wpływa jednak w znaczący sposób na zmniejszenie możliwości i chęci eksperymentowania z narkotykami. W badaniu ogólnopolskim CBOS z 2003 r., 32% uczniów i 13% uczennic odpowiadało twierdząco na pytanie o używanie nielegalnych substancji; w ciągu pięciu lat rozmiar tego zjawiska uległ zmniejszeniu w roku 2008 kontakt z narkotykami zadeklarowało 23% chłopców i 9% dziewcząt. Wśród uczniów mających kontakt z narkotykami w ciągu dwunastu miesięcy poprzedzających badanie, 80% przyznało się do palenia marihuany, ponad 14% do brania amfetaminy i 10% do użycia ecstasy (5% korzystało z dopalaczy, inaczej smartów substancji o działaniu psychoaktywnym, zarejestrowanych jako przedmioty kolekcjonerskie).

412 Marta Wilk Jednak zdecydowana większość respondentów (85%) deklaruje brak eksperymentowania z narkotykami. Badanie przeprowadzone w 2008 r. nie potwierdza także opinii o normalności zachowania, jakim jest branie narkotyków przez współczesną młodzież 4. Pomimo tego optymistycznego trendu, wyłaniającego się z deklaracji młodych ludzi, celowe jest podejmowanie w placówkach edukacyjnych różnorodnych działań profilaktycznych. Należy wykorzystywać programy z zakresu profilaktyki uzależnień, obejmujące różnorodne środki przekazu wiedzy. Zajęcia z zakresu profilaktyki narkomanii powinny być adekwatne do wieku uczniów i poruszanego problemu oraz interesujące. Zajęcia profilaktyczne powinny odbywać się z odpowiednią częstotliwością i być rozłożone w czasie. Szkoła powinna włączać rodziców oraz innych przedstawicieli społeczności lokalnej. Organizowane odrębnych zajęć dla rodziców powinny być ukierunkowane na poprawę ich komunikacji z dziećmi. Zajęcia profilaktyczne prowadzone metodami uczestniczącymi przez uczniów powinny trafiać do ich domów. Trzeba również opracowywać ulotki i pisma informacyjne, które będą przyczynkiem do rozmowy rodziców z dziećmi na temat narkomanii. Należy uczyć dzieci i młodzież umiejętności odmawiania w przypadku namowy do używania narkotyków. Bibliografia 1. Cekiera C., Ryzyko uzależnień, Lublin 1994. 2. Gerig J., Zimbardo Ph., Psychologia i życie, tłum. J. Radzicki, E. Czerniawska, A. Jaworska, J. Kowalczewska, Warszawa 2006. 3. Młodzież 2008, Opinie i Diagnozy nr 13, CBOS, Warszawa 2009. 4. Seligmann M.E.P., Walker E.F., Rosenhan D.L., Psychopatologia, tłum. J. Gilewicz, A. Wojciechowski, Poznań 2003. 5. Sierosławski J., Zieliński A., Alkohol i narkotyki w życiu polskiej młodzieży dylematy profilaktyki, Warszawa 2002. 6. Spencer S.A., Psychologia współczesna, tłum. B. Wojcieszke, Gdańsk 2004. 7. Strategie rozwiązywania problemów uzależnień, red. S. Badora, I. Mudrecka, Opole 2006. 8. Śledzianowski J., Uzależnienia wśród młodzieży szkolnej, Kielce 2004. 9. Świątkiewicz G., Problem nadużywania legalnych psychoaktywnych farmaceutyków na tle społeczno-ekonomicznej transformacji w Polsce, Alkoholizm i Narkomania 2005, t. 18, nr 4. 10. Świętochowska U., Patologie cywilizacji współczesnej, Toruń 1997. 4 Młodzież 2008, Opinie i Diagnozy nr 13, CBOS, Warszawa 2009, s. 145-155.

Użycie narkotyków w obszarze doświadczeń młodzieży ponadgimnazjalnej 413 USING DRUGS IN THE EXPERIENCE OF POST-GYMNASIUM YOUTH Summary This article concerns the phenomenon of using drugs by the youth of postgymnasium schools. The harmfulness of particular groups of drugs on human organism has been described and the results of empirical studies on the extend of using these substances by the youth have been presented. The analysis refers to the youth s declarations about trying drugs for the first time, their harmfulness for the health as well as the kind and frequency of using drugs. The summary contains postulates for pedagogical practice, aiming at the prevention of the phenomenon in this area.

414 Marta Wilk