PRACE KATEDRY SOCJOLOGII NORM, DEWIACJI i KONTROLI SPOŁECZNEJ

PRACE KATEDRY SOCJOLOGII NORM, DEWIACJI i KONTROLI SPOŁECZNEJ

Prace Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSIR UW Tom X

Polskie Towarzystwo Socjologiczne Sekcja Socjologii Prawa Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego IDEE NAUKOWE ADAMA PODGÓRECKIEGO pod redakcją Jerzego Kwaśniewskiego i Jana Winczorka Warszawa 2009

Publikacja dofinansowana przez Polskie Towarzystwo Socjologiczne ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Projekt okładki Anna Kwaśniewska Zdjęcia do książki Jerzy Kwaśniewski Copyright by the Authors 2009 ISBN 978-83-60260-16-6 Publikacja dofinansowana przez Polskie Towarzystwo Socjologiczne ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz przez Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego z funduszu badań: Normy, dewiacje oraz środki i metody rozwiązywania problemów społecznych IPSiR/BSt/1341/7/08 Skład Michał Swianiewicz Druk i oprawa: Zakład Graficzny UW. Zam. 50/09

Spis rzeczy Maria Wincławska, Włodzimierz Wincławski: Archiwum Adama Podgóreckiego... 9 Andrzej Kojder: PODGÓRECKI ADAM (w: Encyklopedia Socjologii. Oficyna Naukowa)... 22 Andrzej Kojder: Inspiracje Petrażycjańskie w twórczości Adama Podgóreckiego... 37 Jerzy Mikułowski Pomorski: O powołaniu inteligencji polskiej.. 53 Wanda Kaczyńska: Percepcja i oddziaływanie wypowiedzi Adama Podgóreckiegoointeligencji... 68 Jerzy Kwaśniewski:Megasocjologiaasocjotechnika... 96 Joanna Zamecka: Tok postępowania celowościowego w rozwiązywaniu problemów społecznych i jego zastosowanie na przykładzie profilaktyki narkomanii w środowisku lokalnym.. 105 Kazimierz W. Frieske: Adama Podgóreckiego próby racjonalizowaniaświata... 120 Anna Szydłowska, Michał Klata: Socjotechnika i system: o sile kontekstu... 139 Andrzej Zybertowicz: Kontrolaspołecznatrzeciegostopnia... 152 Anna Kiersztyn:Granicebrudnejwspólnoty... 179 Jan Winczorek: Adama Podgóreckiego koncepcja prawa totalitarnego i posttotalitarnego... 203

6 Spis rzeczy Janusz Mariański: Adam Podgórecki jako socjolog moralności. 233 Zbigniew Cywiński: U źródeł terroru: nihilizm prawny a wykluczenie prawne. Przypadek rosyjski... 261 WSPOMINANIE UCZONEGO Zagajenie Przewodniczącego Polskiego Towarzystwa Socjologicznego wygłoszone przed odczytem prof. Adama Podgóreckiego nt. Megasocjologii w Pałacu Staszica, w Sali Okrągłego Stołu, 16 czerwca 1998 r.... 287 Aleksander M. Jabłoński: Przemówienie nad grobem Adama Podgóreckiego... 290 Andrzej Kojder: Pożegnanie Profesora Adama Podgóreckiego.. 293 William M. Evan: Adam Podgórecki (1925 1998)..... 296 ISA Research Committee on Sociology of Law: Adam Podgórecki OneoftheFoundingFathersoftheRCSL... 299 ISA Research Committee on Sociotechnics Sociological Practice: OurFounderAdamPodgóreckiisDead... 301 Polskie Towarzystwo Socjologiczne: Adam Podgórecki (1925 1998) 304 Andrzej Kaczyński: Si-tien zachorował... 306 Stanisław Stolarczyk: PożegnanieProfesora... 309 Homilia ks. Stanisława Małkowskiego, ucznia Profesora Adama Podgóreckiego, wygłoszona w kościele Wizytek w Warszawie dnia 22 września 2008 r.... 314 NIEKOMPLETNA BIBLIOGRAFIA ADAMA PODGÓREC- KIEGO. Opracowała Maria Łoś... 316

KONFERENCJA NAUKOWA UPAMIĘTNIAJĄCA 10. ROCZNICĘ ŚMIERCI PROF. ADAMA PODGÓRECKIEGO IDEE NAUKOWE ADAMA PODGÓRECKIEGO ZORGANIZOWANA PRZEZ SEKCJĘ SOCJOLOGII PRAWA PTS PRZY UDZIALE SEKCJI SOCJOLOGII DEWIACJI I KONTROLI SPOŁECZNEJ PTS, KATEDRY SOCJOLOGII PRAWA WPIA UW, KATEDRY SOCJOLOGII NORM, DEWIACJI I KONTROLI SPOŁECZNEJ IPSIR UW, ZAKŁADU PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH I PLANOWANIA SPOŁECZNEGO IS UW 22 WRZEŚNIA 2008 ROKU WARSZAWA, PAŁAC STASZICA, SALA OKRĄGŁEGO STOŁU PROGRAM 10.30 10.40 PRZEWODNICZĄCY SEKCJI SOCJOLOGII PRAWA PTS: OTWARCIE KONFERENCJI 10.40 11.00 MARIA WINCŁAWSKA, WŁODZIMIERZ WINCŁAWSKI: TECZKI ADAMA PODGÓRECKIEGO 11.00 11.20 ANDRZEJ KOJDER: INSPIRACJE PETRAŻYCJAŃSKIE W TWÓRCZOŚCI ADAMA PODGÓRECKIEGO 11.20 11.40 JERZY MIKUŁOWSKI POMORSKI: O POWOŁANIU INTELIGENCJI POLSKIEJ 11.40 12.00 WANDA KACZYŃSKA: PERCEPCJA WYPOWIEDZI ADAMA PODGÓRECKIEGO O INTELIGENCJI 12.00 12.40 DYSKUSJA 12.40 13.30 PRZERWA NA LUNCH 13.30 13.50 JERZY KWAŚNIEWSKI: MEGASOCJOLOGIA A SOCJOTECHNIKA 13.50 14.10 JOANNA ZAMECKA: TOK POSTĘPOWANIA CELOWOŚCIOWEGO W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH 14.10 14.30 KAZIMIERZ FRIESKE: ADAMA PODGÓRECKIEGO PRÓBY RACJONALIZOWANIA ŚWIATA 14.30 14.50 ANNA SZYDŁOWSKA, MICHAŁ KLATA: SOCJOTECHNIKA I SYSTEM: O SILE KONTEKSTU 14:50 15.30 DYSKUSJA 15.30 15.50 PRZERWA NA KAWĘ 15.50 16.10 ANDRZEJ ZYBERTOWICZ: KONTROLA SPOŁECZNA TRZECIEGO STOPNIA 16.10 16.30 ANNA KIERSZTYN: BRUDNE WSPÓLNOTY 16.30 16.50 JAN WINCZOREK: ADAMA PODGÓRECKIEGO KONCEPCJA PRAWA TOTALITARNEGO I POSTTOTALITARNEGO 16.50 17.10 JANUSZ MARIAŃSKI: ADAM PODGÓRECKI JAKO SOCJOLOG MORALNOŚCI 17.10 17.50 DYSKUSJA 17.50 18.00 ZAMKNIĘCIE KONFERENCJI

Maria Wincławska Włodzimierz Wincławski ARCHIWUM ADAMA PODGÓRECKIEGO Wprowadzenie Osoba, która podejmie się napisania monografii o Adamie Podgóreckim, a wkrótce tak z pewnością się stanie, będzie dysponowała bogatą bazą źródłową. Profesor Podgórecki zmarł bowiem zaledwie przed dziesięciu laty (18 sierpnia 1998 roku w Ottawie) 1, żyją więc osoby, które obcowały z nim na co dzień: wdowa, jego najbliżsi uczniowie, przyjaciele (niektórzy jeszcze z okresu studiów) a także adwersarze. Wywiady z nimi dostarczyć mogą materiału, którego trudno nie docenić. Przy tym jego kariera naukowa oraz twórczość już doczekały się stosunkowo bogatego piśmiennictwa 2. Jest ono cenne, bowiem 1 Zob. nekrologi: Kaczyński A.: Si-tien zachorował: Adam Podgórecki. 1925 1998. Rzeczypospolita 1998 nr 195 s. 28; Kalinowski M.: Profesor Adam Podgórecki wzorem człowieka nauki. Rocznik Otwocki 1998 t. 3 s. 96 8; Kojder A.: Adam Podgórecki s Vita Activa. Polish Sociological Review 1999 nr 2 s. 323 30; Kurczewski J.: Adam Podgórecki (16 XII 1925 18 VII 1998). Studia Socjologiczne 1998 nr 3 s. 13 17 (Przedr. w: Socjologia na Uniwersytecie Warszawskim. Fragmenty historii.red.a.sułek.warszawa 2007 s. 467 71); Wilczak J.: Instytut dobrej nadziei. Polityka 1998 nr 35 s. 54 5. 2 Zob. przede wszystkim: Socjotechnika. Kontrowersje, rozwój, perspektywy. Red. J. Kubin i J. Kwaśniewski. Warszawa 2000, Prace Instytutu Stosowanych Nauk Spo-

10 Maria Wincławska, Włodzimierz Wincławski w większości prace te napisane zostały przez znawców problematyki podejmowanej przez Profesora. Choć nie pozostawił on własnej biografii, to nie bez znaczenia dla poznania jego działalności stają się opublikowane przez niego opracowania o instytucjach, w których walnie zaznaczył swój udział 3. Wreszcie, po Profesorze Podgóreckim pozostała bogata spuścizna, która jest przedmiotem prezentowanej informacji. Spuścizna Adama Podgóreckiego trafiła do Torunia, do Archiwum Socjologii Polskiej przy Instytucie Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 4. Archiwum to poświęćmy mu tu kilka słów jest w trakcie organizacji, tworzone jest z inicjatywy społecznej, nie posiada ani etatu archiwisty, ani własnego budżetu. Lokum otrzymało od władz uczelni, jest doraźnie wspierane finansowo przez Instytut Socjologii. Większość prac wykonywana jest jednak społecznie. Zbiory nie są do końca uporządkowane, stąd nie wszystkie materiały są dziś dostępne. Do najcenniejszych zbiorów Archiwum zaliczamy: (1) teki zmarłych socjologów polskich zawierające życiorysy, bibliografie, opracowania na temat ich twórczości, wycinki prasowe, korespondencję z rodziną i inne; (2) odbitki kserograficzne, mikrofilmy, płyty DVD z unikalnych i dziś trudno dostępnych publikacji wczesnej socjologii polskiej; (3) odbitki kserograficzne, wycinki prasowe, publikacje dotyczące ważnych wydarzeń z życia socjologii polskiej w układzie chronologicznym; (4) dokumentację Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, głównie dotyczącą spraw i socjologów (deklaracje członkowskie) spoza Warszawy; (5) nagrania z przebiegu konferencji socjologicznych (m.in. z Drugiej Konferencji Socjologów Partyjnych w roku 1967 oraz konferencji W służbie społeczeństwa czy władzy, 1995 rok); (6) spuścizny socjologów: Józefa Chałasińskiego, Adama Podgóreckiego, Jana Szczepańskiego. Sukcesywnie przełecznych. 1999 nr 2 (Red. tomu J. Kurczewski) oraz hasło encyklopedyczne pióra A. Kojdera zamieszczone w Encyklopedii Socjologii. Suplement Warszawa 2005 s. 187 93. 3 A Story of a Polish Thinker. Köln 1986. O tym jak moralny imperatyw zniszczył komunizm. W: Klub Logofagów. Wspomnienia. Red. A. Rozmarynowicz. Kraków 1996 s. 80 95. Zob. też Socjalistyczny i postsocjalistyczny typ uczonego w naukach społecznych. W: Społeczeństwo polskie. Rzeszów 1995 s. 34 67 4 Instytut Socjologii UMK (Archiwum Socjologii), ul. Fosa Staromiejska 1a. 87-100 Toruń.

Archiwum Adama Podgóreckiego 11 kazuje do Archiwum swoje dokumenty i materiały prof. Zbigniew T. Wierzbicki. Spuścizna Adama Podgóreckiego przywędrowała do Torunia z Ottawy w połowie 2006 roku. Stało się to po wyrażeniu zgody na przekazanie dokumentów przez profesor Marię Łoś, o co prosił opiekun Archiwum. Pierwszym etapem czynności przekazywania dokumentów było ich uporządkowanie i spakowanie w domu pp. Podgóreckich. W tym celu do Kanady udała się Maria Wincławska 5.PanieŁośiWincławska przepracowały wspólnie wrzesień 2002 roku. Ich czynności sprowadzały się do wyselekcjonowania materiałów uznanych za warte archiwizacji, ich wstępnego uporządkowania według klucza przygotowanego wcześniej w Toruniu i zapakowania w kartony. Za sprawą Marii Łoś zostały one, w liczbie 14., przesłane do Torunia. Zawartość przesyłki stanowi około czterech metrów akt. W Toruniu opróżniono kartony, dokonując pogłębionej systematyzacji akt, nazewnictwa teczek i rozłożenia ich na regałach. Adam Podgórecki, do połowy lat 70. profesor Uniwersytetu Warszawskiego, opuścił kraj w roku 1977 w następstwie represji władz politycznych (postawiono mu zarzut prowadzenia działalności antypaństwowej ) i rozwiązania kierowanego przezeń zespołu. Po dwóch latach pracy naukowej w Holandii i Wielkiej Brytanii, w roku 1979 zatrudniony został na stanowisku profesora socjologii i antropologii w Carleton University w Ottawie, gdzie osiadł na stałe i pracował aż do przejścia na emeryturę. Zdeponowana w toruńskim Archiwum spuścizna Adama Podgóreckiego zawiera prawie wyłącznie materiały wytworzone na emigracji, po roku 1977. Podgórecki wyjechał z Polski nieomal tak jak stał, z kilkoma niezbędnymi dokumentami osobistymi i szczoteczką do zębów. Kserokopie tych ważnych dokumentów osobistych (np. odpisy dyplomów) znalazły się w przesyłce z Ottawy. Z dokumentów wytworzonych przed 1977 rokiem są w spuściźnie także materiały dotyczące działalności Adama Podgóreckiego w uniwersyteckim Instytucie Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji oraz kopie dwóch listów do Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego, w których zwracał się o ponowne rozpatrzenie prośby o pozwolenie na wyjazdy zagraniczne. Pierwszy list z 1970 roku dotyczył wyjazdu 5 Podróż została sfinansowana ze środków prywatnych, a pobyt (mieszkanie i wyżywienie) przez Marię Łoś.

12 Maria Wincławska, Włodzimierz Wincławski do Uniwersytetu w Pensylwanii. Ministerstwo uznało wówczas, że wyjazd Podgóreckiego jest niemożliwy z powodu braku kadry naukowej w kraju w zakresie nauk społecznych (sic!). W drugim liście, z roku 1977, prosi on o zezwolenie na wyjazd do Oxfordu na okres pięciu lat. Uzasadniał ją, między innymi, przemęczeniem psychicznym wywołanym przez wydarzenia roku akademickiego 1975/1976, pamiętnego ze względu na pozbawienie go kierownictwa Zakładu Socjologii Norm i Patologii Społecznych IPSiR UW, zwolnienie pracowników kierowanego przezeń zespołu badawczego, odebranie zajęć dydaktycznych z interesujących go przedmiotów i przymusowe przeniesienie do Zakładu Etyki Wydziału Nauk Społecznych. Dokumenty te, gromadzone przez profesora w biurku na uczelni, przesłał mu, już po jego wyjeździe, jeden z uczniów. Niestety inne dokumenty, głównie o charakterze osobistym pozostały w Polsce i prawdopodobnie zaginęły. Braki te zrekompensowane mogą zostać w jakimś stopniu, gdy badacz sięgnie po znajdujące się w kraju dokumenty osobowe Adama Podgóreckiego o charakterze urzędowym zdeponowane w Archiwum UJ (akta studenckie), w dziale kadr UW (akta pracownicze, których do dziś nie przekazano do archiwum uczelni) oraz w Archiwum Akt Nowych w zbiorze dokumentów Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego (zespół 317). Pozwalają one na odtworzenie kariery zawodowej Adama Podgóreckiego do czasu jego wyjazdu na stałe zpolski. Spuściznę Profesora Adama Podgóreckiego uporządkowano tworząc trzy zbiory dokumentów: (1) dokumenty osobiste; (2) pracownia twórcza oraz (3) materiały obce. Dokumenty osobiste W zbiorze materiałów nazwanych dokumentami osobistymi znalazły się (1) materiały osobiste sensu stricto oraz (2) korespondencja o charakterze osobistym (w tym głównie z przyjaciółmi i socjologami), jak też korespondencja urzędowa z osobami publicznymi, wydawnictwami, bibliotekami i księgarniami. Materiały osobiste sensu stricto to dokumenty urzędowe, takie jak na przykład kserokopia ostatniej strony kanadyjskiego paszportu, kserokopia przyznania Podgóreckiemu obywatelstwa kanadyjskiego

Archiwum Adama Podgóreckiego 13 czy wreszcie oryginały bądź kopie dyplomów akademickich (doktorat i habilitacja). Znajdują się tu także własnoręcznie pisane życiorysy, zarówno w formie tradycyjnej, jak i CV sporządzone według znormalizowanego wzorca oraz wypełnione kwestionariusze osobowe. Do większości życiorysów dołączona jest aktualna bibliografia. Do tej kategorii zaliczono również opinie lekarzy holenderskich o stanie zdrowia i przebiegu pooperacyjnej rekonwalescencji. Jedna z teczek tego zbioru, zdeponowana pod hasłem nagrody i odznaczenia, zawiera przyznane Podgóreckiemu wyróżnienia, między innymi dyplom Bronisław Malinowski Social Science Award z datą 8 grudnia 1997 roku oraz maszynopis, wraz z ręcznymi poprawkami, przemówienia laureata wygłoszonego podczas wręczania nagrody. W zbiorze mamy także korespondencję z Uniwersytetem Carleton w Ottawie w sprawie zatrudnienia oraz dokumenty dotyczące przejścia na emeryturę: zarówno w Uniwersytecie Warszawskim, jak i list w tej sprawie z Carleton. Ostatnia teka tego zbioru zawiera nadesłane kondolencje, prasowe wycinki nekrologów oraz wspomnienia o zmarłym. Drugi podzbiór omawianego zbioru jest bardzo bogaty. Składają się nań listy, pisane przez socjologów polskich i zagranicznych. Mamy tu także listy od znajomych i przyjaciół spoza środowisk socjologicznych. Skromniejsza, pod względem liczby listów, jest korespondencja z osobami publicznymi oraz z wydawnictwami (podzielona na lata 70, 80 i 90). Znajduje się tu też korespondencja na podstawie której można pokusić się o odtworzenie lektur Podgóreckiego są to poświadczenia prenumeraty czasopism, zamówień książek, a także rewersy wypożyczeń książek z bibliotek oraz podziękowania bibliotek za darowane przez Podgóreckiego książki. Wśród listów od socjologów polskich najbogatszy zbiór stanowią listy od Andrzeja Tymowskiego (korespondencja z lat 1978 1990) oraz Jerzego Kwaśniewskiego (1978 1996). Znaczna jest także liczba listów od Aleksandra Matejki (1977 1997), Alicji Iwańskej (1976 1996) i Magdaleny Sokołowskiej (1978 1986). W zbiorach archiwum znajdujemy również listy Andrzeja Kojdera, Witolda Kieżunia, Aleksandra Gelli, Bronisława Misztala, Jacka Kurczewskiego, Joanny Kurczewskiej, Jerzego Tabina i Sławomira Magali. Niektóre z wymienionych osób zastrzegły, że korespondencja ta może być udostępniania dopiero po śmierci autorów listów. Adam Podgórecki korespondował

14 Maria Wincławska, Włodzimierz Wincławski także i z innymi socjologami, choć korespondencja ta, nie jest już tak obfita, jak z osobami wymienionymi wyżej 6. Zbiór listów od socjologów zagranicznych otwiera bogata korespondencja nadsyłana w latach 1982 1995 przez Georga Tsobanoglou oraz Joachima K. H. Schmidta (drugiego z autorów do udostępnienia po jego śmierci). Wśród innych, znanych socjologów światowych korespondowali z Podgóreckim Robert Merton, Daniel Bell, Wiliam Evan, a także Seymour Martin Lipset i Isaiah Berlin. Wreszcie w teczce korespondencja z innymi osobami na szczególną uwagę zasługują listy od Stanisława Barańczaka, Zbigniewa Thielle, Jana Steczkowskiego, Lecha Falandysza oraz Jerzego Pelca (tego ostatniego także do udostępnienia po śmierci autora). W korespondencji z Adamem Podgóreckim podejmowane były różnorakie problemy, od ogólnych refleksji na temat spraw egzystencjalnych (np. wymiana opinii na temat życia po śmierci z Aleksandrem Matejką), poprzez wymianę listów dotyczącą zagadnień ściśle naukowych (np. z Berlinem na temat pojęcia inteligencji) po refleksje wokół bieżących tematów krajowych. Tematy polskie poruszane były bardzo często. W listach pisanych z Polski komentarze do końca lat 80 były z konieczności bardzo lakoniczne (np. Lech Falandysz w 1988 roku prosił z Freiburga Podgóreckiego o krótki liścik do Polski z odpowiedzią zawoalowaną, ale w miarę jasną gdy pytał się go o możliwości emigracji do Kanady w latach 90). Dopiero z podróży zagranicznych autorzy dzielili się swoimi odczuciami na temat tego jak się żyje w Polsce. Między innymi Magdalena Sokołowska w lutym 1980 roku pisała, iż życie w Polsce jest okropne, smutne, ciężkie i beznadziejne, a w marcu po 2 miesiącach wracam [do Polski], bez tęsknoty zresztą. Brr! Mam wrażenie, że znów zanurzę się w pomyje. Lech Falandysz w lutym 1988 roku pisał do Podgóreckiego: wyjechałem na krótko do Freiburga [ ] przyszłość w Polsce zapowiada się makabrycznie i co będzie z dzieciakami? 6 Są to listy od Stanisława Andreskiego, Czesława Czapowa, Ryszarda Dyoniziaka, Kazimierza Frieske, Jerzego Giedymina, Jana Góreckiego, Feliksa Grossa, Jana Grossa, Aleksandra Herza, Jakuba Karpińskiego, Władysława Kwaśniewicza, Hanny Malewskiej, Wacława Makarczyka, Edmunda Mokrzyckiego, Józefa Niżnika, Stefana Nowakowskiego, Marii Ofierskiej, Andrzeja Rażniewskiego, Andrzeja Sicińskiego, Antoniego Sułka, Jana Strzeleckiego, Zygmunta Skórzyńskiego, Włodzimierza Wesołowskiego i Andrzeja Zajączkowskiego.

Archiwum Adama Podgóreckiego 15 Na szczególną uwagę zasługuje systematyczna i serdeczna korespondencja Adama Podgóreckiego z Robertem Mertonem z lat 1967 1998, czyli z czasów, gdy Podgórecki mieszkał jeszcze w Polsce, aż po rok śmierci adresata (ostatni list od Mertona nosi datę 20 maja 1998 roku). Korespondencja ta jest w archiwum pozycją nietypową, a to dlatego, że zachowało się wiele rękopisów lub kopii ksero listów wysyłanych przez Podgóreckiego do Mertona, czego w większości brakuje w korespondencji z innymi osobami. W zbiorach znajduje się także wiele nadbitek prac Roberta Mertona z dedykacją dla Adama Podgóreckiego i Marii Łoś. Z charakteru korespondencji między Mertonem a Podgóreckim można wyczytać, iż łączyła ich naukowa przyjaźń. Merton kilkakrotnie starał się pomóc Podgóreckiemu w szukaniu wydawców dla jego prac 7, a także z własnej woli poprawiał jego maszynopisy. Poprawki te miały nie tylko charakter językowy 8, ale także były dyskusją z tezami autora. Jednocześnie wyrażał nadzieję (jak na przykład przy korekcie książki The Scholar in the Socialist Country), że jego uwagi nie wpływają na żywiołowy język Adama. Robert Merton i jego żona Harriet Zukerman z niecierpliwością czekali na kolejne tomiki opowieści chińskiego mędrca Si-Tiena. Gdy dostali pośmiertne wydanie przypowieści mistrza (Allegories of Si- -Tien), Merton napisał: dostrzegłeś zapewne mój smutek wyrażony tym długim milczeniem po przesłaniu mi Si-Tien s Last Day. Sama myśl, że nasz długoletni chiński przyjaciel-filozof przeszedł do wieczności była tak przygnębiająca, że po raz pierwszy nie byłem w stanie zmobilizować się do przekazania mojego uznania dla (jak zrozumiałem) jego ostatnich mądrości. Ale teraz gdy wydane zostały pośmiertnie jego Alegorie, śmiem wyrażać nadzieję, iż zostawił on bogatą spuściznę dla swoich wiernych czytelników, która będzie jeszcze długo publikowana. Podzbiór zawierający korespondencję Adama Podgóreckiego zamykają listy z osobami publicznymi. Znajdują się tu zarówno kopie listów i brudnopisy wysyłane przez Profesora do osób publicznych, 7 Między innymi w roku 1992 dla książki The Social Oppression. 8 Jak na przykład dodanie rodzajnika A w tytule maszynopisu Concise Plan to Reform Higher Education in Kanada, który to artykuł wydaje się być tekstem nieopublikowanym.

16 Maria Wincławska, Włodzimierz Wincławski jak i odpowiedzi od nich. Znajdujemy tu, na przykład, korespondencję ze Stolicą Apostolską (z ks. Stanisławem Dziwiszem), kancelarią Lecha Wałęsy, członkami brytyjskiej Izby Lordów, czy wreszcie kancelarią prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Ronalda Reagana. Tu też ciekawostka pracownik kancelarii dziękuje Podgóreckiemu, w imieniu prezydenta, za życzliwość i przesłanie dowcipu (niestety jego kopii brak). Pracownia twórcza Kolejny dział spuścizny Adama Podgóreckiego, nazwany pracownią twórczą, to najbogatszy zbiór dokumentów Profesora, który został zdeponowany w Toruniu. Mieszczą się tu (1) maszynopisy i rękopisy prac (publikowanych i niepublikowanych), (2) dokumenty wytworzone w trakcie działalności w instytucjach naukowych oraz (3) dokumenty powstałe w związku z podróżami naukowymi. Na podzbiór maszynopisy i rękopisy prac składają się teksty przygotowane do druku, z których znaczna część została już opublikowana, ale także takie, które nie doczekały się ogłoszenia. Wyzwaniem dla archiwisty staje się tu wyodrębnienie tekstów niepublikowanych 9. Niezwykle cenne dla poznania twórczości Podgóreckiego są materiały, które nie były przygotowywane z myślą o ich opublikowaniu. Są to głównie teksty pisane wyłącznie dla celów dydaktycznych: tzw. departmental working papers z Uniwersytetu Carleton, które, powielane z przeznaczeniem dla studentów, znalazły się w obiegu uniwersyteckim w niewielkiej liczbie egzemplarzy. Do tej kategorii zaliczają się także konspekty wykładów oraz programy zajęć dydaktycznych i seminariów dydaktyczno-naukowych. Wśród prac nie przeznaczonych do druku znajdują się w tym podzbiorze także różne ekspertyzy, opinie, recenzje, rekomendacje osób oraz ich dorobku, a także odręczne plany przygotowywanych wystąpień na konferencje naukowe. Tu też znalazła się teczka, w której zgromadzono wycinki prasowe z wypo- 9 Z rzeczy niepublikowanych Adama Podgóreckiego najcenniejszy wydaje się rękopis książki Megasocjologia, który tuż przed śmiercią autora został zaakceptowany do druku przez Toronto University Press. Autor otrzymał maszynopis z uwagami recenzji wydawniczych, ale nie zdołał już przygotować poprawek.

Archiwum Adama Podgóreckiego 17 wiedziami Profesora udzielonymi dziennikarzom. W podzbiorze tym zamieszczono również gromadzone przez Adama Podgóreckiego materiały z konferencji, w których brał udział (zaproszenia, korespondencja z organizatorami, programy, plakaty, podziękowania) oraz z jego odczytów naukowych (także zaproszenia, programy, plakaty, podziękowania). Na osobną i szczególną uwagę zasługują pozostawione na piśmie szkice z pomysłami do planowanych prac monograficznych. W osobną grupę ujęto dokumenty związane z działalnością Adama Podgóreckiego w instytucjach naukowych. Pierwsza z tek zawiera materiały dotyczące Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW. Wśród tych dokumentów, które częściowo omówiono wyżej, znajdują się także dokumenty dotyczące sprawy Walczaka (są to między innymi: odpis pozwu Stanisława Walczaka, artykuły prasowe będące jego podstawą, korespondencja między Adamem Podgóreckim, a reprezentującym go pełnomocnikiem) 10. W kolejnej teczce zgromadzono dokumenty związane z działalnością Podgóreckiego w International Sociological Association, przede wszystkim w sekcji socjologii prawa i sekcji socjotechniki. Są to głównie listy dotyczące organizacji sesji tych dwóch Committees w czasie kolejnych zjazdów Światowego Towarzystwa Socjologicznego, ich programy i inne materiały dotyczące ISA (m.in. korespondencja z 1982 roku w sprawie zaproszenia Lecha Wałęsy na X Kongres ISA w Meksyku). W archiwum znajdują się też pisma poświadczające członkostwo Adama Podgóreckiego w Polskim Towarzystwie Socjologicznym, udział w organizacji Międzynarodowego Instytutu Socjologii Prawa w Onati (Hiszpania), a także uczestnictwo w redakcjach czasopism naukowych. Podróże zagraniczne w ramach stypendiów naukowych (fellowships, visiting professor) tworzą oddzielny dział zbiorów. Znajdująca się tu dokumentacja dotyczy wyjazdów do NIAS (1977), All Souls College Oxford (dwa pobyty w latach 70. i 90.), Australii (1984), Woodrow Wilson Center (1985 1986), Papui Nowej Gwinei (1987), Chin (1987), Niemiec w ramach programu DAAD (1993), Stanford i Ber- 10 Stanisław Walczak wytoczył proces Adamowi Podgóreckiemu, Adamowi Radajewskiemu, Zbigniewowi Dziedzickiemu, Cezarowi Borowskiemu o ochronę czci i dobrego imienia naruszonych, jego zdaniem, w artykułach dotyczących Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji zamieszczonych na łamach tygodnika Kierunki, nr 49, 1981 rok (A. Podgórecki, Niezwykła historia pewnej reorganizacji, Z.Dziedziczki, C. Borkowski, Na tropach patologii oraz artykuł redakcyjny Rekapitulacja).

18 Maria Wincławska, Włodzimierz Wincławski keley (1994) i innych. Składają się na nią: korespondencja z ośrodkami, do których wybierał się Podgórecki, aplikacje, plany podróży, a nawet bilety lotnicze. W osobnej tece zebrano dokumenty powstałe w rezultacie działalności społeczno-kulturalnej Podgóreckiego w organizacjach polonijnych Kanady i USA. Kolejna grupa materiałów dotyczy grantów badawczych. Są tam podania, wypełnione formularze i kwestionariusze, jak również odpowiedzi z instytucji finansujących badania naukowe, w tym także odmawiające przyznania funduszy na projekty. Obszerny dział pracowni twórczej to materiały dotyczące chińskiego mędrca Si-Tiena. Zachował się bodaj komplet rękopisów książeczek z jego myślami, w języku angielskim i polskim, korekty, a nawet matryce drukarskie, a także korespondencja z Printers and Poets, wydawcą tomików. Pozostałe liczne odręczne zapiski o Si-Tienie, znalezione w gabinecie profesora podczas przygotowywania spuścizny do wysłania do Polski (nierzadko na serwetkach pisane zapewne w kawiarniach czy na odwrocie kopert otrzymywanych listów), wydają się stanowić materiał do opublikowania kolejnego tomiku. Materiały obce Ostatni ze zbiorów spuścizny Adama Podgóreckiego stanowią materiały obce. Zbiór ten prezentuje się na tle dwóch pozostałych stosunkowo skromnie. Znalazły się tu przede wszystkim niepublikowane opinie o pracach Podgóreckiego, recenzje wydawnicze oraz recenzje, które ukazały się drukiem w czasopismach. W osobnych teczkach zgromadzono kierowane do niego, liczne prośby od osób prywatnych o pomoc i wstawiennictwo, prosby o recenzje prac na stopnie, rękopisy i nadbitki artykułów z prośba o przyjęcie oraz adresy i wizytówki od osób znajomych. Zakończenie Przejętą z Kanady spuściznę Adama Podgóreckiego uzupełniają materiały dotyczące jego osoby, a będące kopiami dokumentów znajdujących się w Instytucje Pamięci Narodowej (dar Jerzego Kwa-

Archiwum Adama Podgóreckiego 19 śniewskiego). Są to informacje tajnych współpracowników Służby Bezpieczeństwa na temat sytuacji w Oddziale Warszawskim PTS, w których Podgóreckiego wymienia się, obok Stefana Nowaka, jako członka wrogiego [wobec władzy komunistycznej] centrum Oddziału i warszawskiego opozycyjnego środowiska socjologów, które typowało i przeprowadzało wybory [do władz PTS], według swych założeń, eliminując z góry aktywnych partyjnych socjologów, a na ironię dokooptowując (sic!) jednego partyjnego socjologa, mającego jednak z nimi określone powiązania. Inne informacje zgromadzone w IPN to donosy na temat przebiegu reorganizacji IPSiRu oraz pobytów Podgóreckiego za granicą. Również od Jerzego Kwaśniewskiego otrzymaliśmy kolejne dokumenty dotyczące (1) sprawy Walczaka o zniesławienie, w tym także artykuły w Kierunkach, które stały się dla Stanisława Walczaka podstawą do wytoczenia procesu sądowego Adamowi Podgóreckiemu oraz innym autorom, oraz (2) dokumenty ilustrujące konflikt w związku z oskarżeniami kierowanymi pod adresem Marii Boruckiej-Arctowej. Kolejnym uzupełnieniem spuścizny Profesora jest dar jego ucznia, Andrzeja Kojdera, w postaci zbioru 100 listów przysłanych mu przez Mistrza. Charakterystyczne dla prezentowanego zbioru materiałów Adama Podgóreckiego jest bogactwo materiałów z drugiego okresu jego działalności naukowej i zawodowej, to jest z czasu pobytu na emigracji po roku 1976. W chwili wyjazdu z kraju miał on 51 lat i był w pełni sił twórczych. Przyszły biograf Profesora zmuszony będzie do poszukiwań materiałów sprzed 1977 roku w różnych źródłach i miejscach 11. Druga właściwość tego zbioru to niewielka liczba materiałów dotyczących spraw życia osobistego (np. brak dokumentów rodzinnych czy korespondencji z członkami rodziny). Biograf Adama Podgóreckiego nie znajdzie więc w Toruniu niczego o środowisku rodzinnym Profesora, jego socjalizacji, pobycie w szkołach, studiach i pierwszych krokach na drodze zawodowej i naukowej. Niemniej toruńskie archiwum Adama Podgóreckiego zawiera, mimo oczywistych luk, materiały niezbędne do pełnego poznania jego osoby i twórczości, a także do poznania relacji i postaw warszawskiego środowiska socjologicznego oraz ówczesnych stosunków między socjologią a władzą komunistyczną. Trudno jednak, po dokonanym tylko pobieżnym ich przeglądzie, 11 Zob. uwaga na początku tekstu.

20 Maria Wincławska, Włodzimierz Wincławski wyrokować, oceniać i hierarchizować ich wartość. Pokuśmy się na koniec jedynie o wskazanie dokumentów, które wydają się, na pierwszy rzut oka, szczególnie cenne. Bez wątpienia takimi są materiały, na które składa się korespondencja z najbliższymi współpracownikami z Warszawy: środowisko UW, IPSiR i sekcje PTS (socjologii prawa i socjotechniki). Dostarczają one informacji o funkcjonowaniu socjologicznego środowiska warszawskiego od przełomu lat 70. i 80. do połowy 1995 roku. Znaczna część tych listów jest jednak zastrzeżona i będzie ujawniona po śmierci ich autorów. Korespondencja odsłania osobowość Profesora uwidaczniają to zarówno listy pisane przez niego samego, jak i też opinie o nim, wyrażane wprost przez jego przyjaciół. Listy ukazują jego zaangażowanie społeczne, wyrażane chęcią naprawy świata, zdradzają przy tym niecierpliwość w sytuacjach wydłużającego się załatwiania spraw przez niego inicjowanych oraz rosnący w tych okolicznościach upór. Stawał się przez to niejednokrotnie bezkompromisowy 12,aprzy tym nierzadko nadmiernie krytyczny. W roku 1986 strofował go w liście Merton, zwracając mu uwagę, iż chyba przesadza twierdząc, że w Polsce nie pozostał już żaden socjolog z prawdziwego zdarzenia. Rarytasem dla badacza twórczości Adama Podgóreckiego będą rękopisy prac dotąd nie opublikowanych, zarówno przygotowywanych książek i artykułów, jak i też materiałów przeznaczonych wyłącznie do celów dydaktycznych. Status Profesora Adama Podgóreckiego w nauce światowej stawia socjologów polskich przed powinnością opracowania monografii jego twórczości. Także jego los w Polsce rządzonej przez komunistów zachęca do podjęcia studium o sukcesach i klęskach bezkompromisowego socjologa borykającego się z totalitarnym państwem. 12 Ujawniło się to szczególnie w okresie jego walki o zachowanie wypracowanego przez niego i zespół profilu naukowo-badawczego i dydaktycznego IPSiR. Tak oto oceniała go osoba z nim zaprzyjaźniona: Byłeś wyjątkowo niestrawny dla szerszego grona prawników, socjologów, władz itp. Miałeś niezmiernie mało przyjaciół, a bardzo dużo wrogów lub niechętnych, lub w najlepszym razie obojętnych ludzi wśród socjologów partyjnych, jak i bezpartyjnych. Niektórzy z nich twierdzą, że czasem traktujesz ich jak wrogów. Ja tak nie uważam, ale może coś w tym jest. Generalna opinia, że jesteś «konfliktowy» usprawiedliwiona. Walczyłeś na wszystkich frontach równocześnie (List Magdaleny Sokołowskiej z 1980 roku).

Archiwum Adama Podgóreckiego Poprawki Roberta Mertona naniesione na maszynopis tekstu Adama Podgróeckiego A Concise Plan to Reform Higher Education in Canada Jedna z myśli Si-Tiena na skrawku papieru odnaleziona w gabinecie Adama Podgóreckiego 21

Andrzej Kojder PODGÓRECKI ADAM* Adam Podgórecki urodził się 16 grudnia 1925 r. w Krakowie w rodzinie Franciszka i Olgi z domu Godwug. Maturę uzyskał w 1945 r. Trzy lata później ukończył studia prawnicze w Uniwersytecie Jagiellońskim, a w 1951 r. doktoryzował się na podstawie rozprawy Związki zawodowe w rozwoju społeczeństwa angielskiego w XIX w. Był jednym z uczestników prywatnego seminarium prof. Jerzego Landego, który zaraził go fascynacją dziełem Leona Petrażyckiego. W 1952 r. uzyskał w UJ magisterium z socjologii na podstawie pracy Socjologia zakładu naukowego. Przez kilka lat pracował jako radca prawny na prowincji. W 1956 r. został przyjęty na aspiranturę do kierowanej przez prof. Tadeusza Kotarbińskiego Katedry Logiki w Instytucie Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1958 r. łączył ją z pracą na stanowisku adiunkta w Zakładzie Historii i Teorii Moralności prof. Marii Ossowskiej w Instytucie Socjologii UW. W 1963 r. otrzymał stopień docenta na podstawie książki Charakterystyka nauk praktycznych. W latach 1965 1967 był prodziekanem Wydziału Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1969 r. kierował w Instytucie Socjo- * Tekst niniejszy stanowi przedruk hasła Encyklopedii Socjologii. Suplement. Oficyna Naukowa, s. 187 193.

Podgórecki Adam 23 logii UW Zespołem Badań Norm Społecznych i Patologii Społecznej. Tytuł profesora nadzwyczajnego uzyskał w 1972 r. W następnym roku przeniósł się z Instytutu Socjologii UW do nowo utworzonego interdyscyplinarnego Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji (IP- SiR), którego był pomysłodawcą i współorganizatorem. Kierował tam Zakładem Socjologii Norm i Patologii Społecznej. Po trzech latach, na skutek zarzutów o prowadzenie działalności antypaństwowej, jego Zakład, w którym nikt nie należał do partii politycznej, został rozwiązany, a Podgóreckiego przeniesiono do Instytutu Filozoficznego UW (kilku jego najbliższych pracowników umieszczono w innych instytutach i po roku niemal wszyscy zostali usunięci z UW). Na te represyjne decyzje ówczesne środowisko akademickie nie zareagowało. Podgórecki był sekretarzem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Socjologicznego (1963 1966), przewodniczącym jego Oddziału Warszawskiego (1963 1967) oraz założycielem i wieloletnim przewodniczącym Sekcji Socjologii Prawa (1963 1978) i Sekcji Socjotechniki (1969 1978) PTS. W latach 1963 1964 był członkiem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych, a od 1966 r. członkiem redakcji czasopisma Etyka. W ramach International Sociological Association (ISA) utworzył wraz z Williamem M. Evanem Research Committee on the Sociology of Law (1962) i przez wiele lat był jego wiceprzewodniczącym. Od czasu powstania Research Council ISA (1966) był jej członkiem. W 1972 r. powołał Research Committee on Sociotechnics ISA i przez wiele lat nim kierował. Ponadto w latach osiemdziesiątych utworzył i był przewodniczącym grupy roboczej ISA Legal Systems and Social Systems. W International Institute for the Sociology of Law w Oñati (Hiszpania) zorganizował wiele przedsięwzięć badawczych i edukacyjnych dotyczących m.in. ukrytych struktur prawa. Był także członkiem Oxford Union, Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie oraz Canadian Sociology and Anthropology Association. W 1977 r. Podgórecki wyjechał do Holandii na zaproszenie Netherlands Institute for Advanced Study in Humanities. W następnym roku, po przejściu ciężkiej operacji, pracował w Centre for Socio-Legal Studies in Wolfson College w Wielkiej Brytanii, a od stycznia 1979 r. do czerwca 1997 r. był profesorem socjologii i antropologii w Carleton University w Ottawie. W czerwcu 1998 r., po dwudziestu dwóch latach nieobecności, odwiedził Polskę i wygłosił kilka odczytów oraz

24 Andrzej Kojder udzielił kilku wywiadów. Zmarł w Ottawie na atak serca 18 sierpnia 1998 r. Dokonania naukowe w Polsce Twórcze dokonania Podgóreckiego są ogromne i pod wieloma względami pionierskie. W języku polskim ukazało się jedenaście jego książek, a sześciu książek był redaktorem. W języku angielskim opublikował dziesięć książek, a pięć ukazało się pod jego redakcją. Pięć jego książek zostało przetłumaczonych na języki: czeski, niemiecki, portugalski i rosyjski. Wśród kilkuset artykułów, które opublikował, są m.in. prace w języku czeskim, fińskim, francuskim, greckim, hiszpańskim, japońskim, niemieckim, norweskim i włoskim. Ogłosił też czterdzieści sześć tomików przypowieści chińskiego mędrca Si-tiena, który jest jego autorskim porte-parole. Pracę naukową rozpoczynał Podgórecki od zagadnień naukowej polityki prawa, socjologii prawa i charakterystyki nauk praktycznych. W pracach tych wykorzystywał i rozwijał idee naukowe Petrażyckiego i zasady prakseologii sformułowane przez Kotarbińskiego. Dowodził, że racjonalny prawodawca powinien posługiwać się trzema rodzajami dyrektyw: 1) dyrektywami legislacyjnymi mówiącymi o tym, jak należy stanowić akty normatywne, aby oddziaływały skutecznie, 2) dyrektywami kodyfikacyjnymi określającymi zasady poprawnego redagowania przepisów prawnych i 3) dyrektywami techniki kodyfikacyjnej ustalającymi reguły porządkowania przepisów w ramach danego aktu normatywnego. Dyrektywy te szczegółowo charakteryzował, wskazując przyczyny i skutki wad w całym systemie prawnym obowiązującym w Polsce w drugiej połowie lat pięćdziesiątych XX w. oraz w poszczególnych regulacjach prawnych. Twierdził, że można je przezwyciężyć stosując odpowiednią metodologię legislacyjną. Kontynuacją zainteresowania zagadnieniami nauk praktycznych jest Charakterystyka nauk praktycznych. Zdaniem autora: Nauki praktyczne są to zespoły zdań ogólnych stwierdzających, jak w oparciu o zależności między faktami można realizować stany rzeczy zalecone przez uznane oceny (Podgórecki, 1962, s. 32). Swoistość nauk praktycznych polega na tym, że operują one zdaniami opisowymi i zdaniami oce-

Podgórecki Adam 25 niającymi, a z przyjmowanymi ocenami nie dyskutują. Podstawową procedurą nauk praktycznych jest postępowanie celowościowe, składające się z następujących głównych ogniw: diagnozy, uzasadnienia hipotez (że dane działanie wywoła postulowany stan rzeczy), konstruowania projektu działania, realizacji projektu, sprawdzenia stanu rzeczy (który zaistniał) i oceny skutków postępowania celowościowego. Opisowi i analizie poszczególnych etapów postępowania poświęcił zasadniczą część książki. W zakończeniu rozważań wyraził pogląd, że metodologia nauk praktycznych jest szczególną postacią prakseologicznej zasady ekonomizacji działań. Na terenie nauk społecznych rozwijanie tej metodologii może się przyczynić do racjonalnej przebudowy społecznej. Stwierdzenie tej możliwości prowadziło Podgóreckiego prostą drogą do stworzenia podstaw socjotechniki. Ale zanim podjął to zadanie, skupił uwagę na socjologii prawa. Nie tylko stworzył tę dyscyplinę w Polsce, lecz był także jej pionierem i popularyzatorem w skali światowej. Poza dwiema książkami w języku polskim, w których przedstawił zagadnienia socjologii prawa, opublikował także analogiczne prace w językach angielskim i rosyjskim. Omówił w nich metody socjologii prawa, jej przedmiot, problem skuteczności prawa i związki socjologii prawa z naukami prawnymi. Ponadto wydał dziesiątki innych prac na temat społecznej percepcji prawa rodzinnego, władzy rodzicielskiej, rozwodów, podejmowania decyzji sędziowskich, prestiżu prawa, świadomości prawnej, postaw prawnych i moralnych. W pracach tych stał na stanowisku pełnej autonomii socjologii prawa i w zasadzie przyjmował pogląd Petrażyckiego, że prawo to swoiste przeżycie imperatywno-atrybutywne wyrażające się w uznaniu, iż na jednej stronie stosunku społecznego ciąży pewne zobowiązanie, druga zaś strona ma uprawnione roszczenie, by domagać się spełnienia tego zobowiązania. Owa dwustronność norm prawnych jest cechą odróżniającą je od norm moralnych, które mają charakter jednostronny, wyłącznie imperatywny. Podstawą wielu prac socjologiczno-prawnych Podgóreckiego były starannie przygotowane sondażowe badania opinii publicznej, które w Polsce w latach sześćdziesiątych dopiero się rozpoczynały. O ich poznawczej, warsztatowej i wskaźnikowej poprawności świadczy m.in. to, że część pytań kwestionariuszowych z tych badań stosuje się do dzisiaj. Co więcej, uzyskany w latach sześćdziesiątych obraz stosunku

26 Andrzej Kojder Polaków do prawa, stosunku nacechowanego dużą dozą oportunizmu i instrumentalizmu, nie zmienił się przez następne czterdzieści lat. Poczucie prawne w drugim dziesięcioleciu III RP jest niemal takie samo jak w latach realnego socjalizmu. Zmiana ustrojowa nie wywołała głębszych zmian w percepcji prawa, a wraz z jej utrwalaniem się postawy wobec prawa i instytucji państwowych stawały się coraz bardziej krytyczne. Postawa filoprawna (aprobaty dla prawa) nie tylko nie zdobyła przewagi nad postawą antyprawną (dezaprobaty dla prawa), lecz dystans między nimi jeszcze się zwiększył. Ten stan rzeczy okazał się zgodny z przewidywaniami Podgóreckiego i wnioskami wynikającymi z jego tez na temat czynników warunkujących skuteczne oddziaływanie prawa. Wśród tych tez największą widoczność zyskała hipoteza trójstopniowego działania prawa. Po raz pierwszy została wyłożona w książce Prestiż prawa, a potem parokrotnie powtórzona, z nieznacznymi modyfikacjami, w innych pracach i artykułach publikowanych w różnych językach. Hipoteza ta głosi, że przepis prawny oddziałuje na zachowania społeczne poprzez trzy zmienne: 1) znaczenie, jakie danemu przepisowi nadaje rodzaj stosunków społeczno- -gospodarczych, w których ten przepis obowiązuje, 2) typ podkultury w ramach danego ustroju społeczno-gospodarczego i 3) typ osobowości adresatów prawa działających w danym ustroju uczestników danej podkultury. Skuteczne są przede wszystkim te przepisy prawa, które funkcjonują w akceptowanym ustroju, są wspierane przez filoprawną podkulturę i realizują je legalistycznie nastawieni adresaci prawa. Następną dziedziną intensywnych prac badawczych, publikacyjnych i organizacyjnych Podgóreckiego, rozwijaną równolegle z socjologią prawa, była socjotechnika. Jej projekt sygnalizował już w najwcześniejszych pracach, a rozwinął w sposób systematyczny w Zasadach socjotechniki. Mianem socjotechniki której podstawy tworzą: prakseologia, polityka prawa, metodologia nauk praktycznych i twierdzenia ogólne o społecznym zachowaniu się ludzi określał zespół zaleceń (rekomendacji, dyrektyw celowościowych) mówiących o tym, jak dokonywać przekształceń społecznych, aby osiągnąć zamierzone cele. Przyjmował zarazem, że w stosunku do wyznaczonych celów socjotechnika jest nauką neutralną, nie należy do niej ocena celów. W późniejszych latach założenie to autor wyraźnie osłabiał uznawszy w końcu, że środki służące do realizacji celów (i same cele)

Podgórecki Adam 27 powinny być zgodne z wartościami prospołecznymi, z etyką globalną. Socjotechnika, która tych wartości nie respektuje, jest czarną socjotechniką. Model socjotechniki, w której nie dokonuje się oceny projektu działania (ekspertyzy) i środków jego realizacji, autor nazwał modelem klasycznym. W modelu klinicznym socjotechniki uwzględnia się sytuację, w jakiej znajduje się decydent, i opracowuje strategię przezwyciężenia jego ewentualnego oporu przed wprowadzeniem w życie zaleceń i rekomendacji. Interwencyjny model socjotechniki tym się różni od dwóch poprzednich, że ekspertyza socjotechniczna może zostać podjęta bez inicjującego impulsu zleceniodawcy (decydenta) i może uwzględniać wartości, których on nie akceptuje. Te trzy modele socjotechniki nie są modelami konkurencyjnymi, lecz wzajemnie się uzupełniają. W ostatnich pracach poświęconych socjotechnice Podgórecki wyróżniał cztery typy socjotechniki: socjotechnika w ścisłym znaczeniu polega na wykorzystywaniu osiągnięć nauk społecznych do dokonywania planowanych zmian społecznych, które mogą być wprowadzane przez: a) stwarzanie warunków sprzyjających zaistnieniu zamierzonych przekształceń społecznych, b) manipulację, c) perswazję; socjotechnika samorzutna polega na uogólnianiu doświadczeń zawodowych; socjotechnika znachorska pozoruje wykorzystywanie wiedzy naukowej i dąży do realizacji arbitralnie ustalonych celów; socjotechnika czarna wykorzystuje socjotechnikę w ścisłym znaczeniu dla osiągnięcia celów społecznie dysfunkcjonalnych, etycznie nagannych itp. Podgórecki upowszechniał idee inżynierii społecznej nie tylko publikując pod swoją redakcją pięć obszernych tomów prac zbiorowych poświęconych tej problematyce, lecz także prowadząc działalność organizatorską w kraju i na arenie międzynarodowej. W IPSiR UW podjął wraz ze współpracownikami pierwszą w Polsce próbę całościowej analizy społeczeństwa polskiego (Diagnostyczny obraz niektórych trudnych problemów społeczeństwa polskiego oraz refleksje socjotechniczne, 1974) i przekazał ją władzom politycznym jako niezależną ekspertyzę naukową. Inicjatywa ta została uznana za impertynencką ingerencję w zastrzeżone dla władzy kompetencje i doprowadziła do rozwiązania

28 Andrzej Kojder jego bezpartyjnego Zakładu, a sam Podgórecki był zmuszony wyjechać za granicę. Kolejną dziedziną naukowych zainteresowań Podgóreckiego były zagadnienia patologii społecznej i dewiacji. Jego książka Patologia życia społecznego była niewątpliwie pierwszym tego typu opracowaniem w ówczesnych krajach realnego socjalizmu. Autor przedstawił w niej szerokie spektrum negatywnych zjawisk społecznych, takich m.in. jak samobójstwa, zabójstwa, hazard, prostytucja, kazirodztwo, przestępczość zorganizowana, a także teorie dotyczące zachowania dewiacyjnego i zachowania przestępczego. Uznał ponadto, że patologia społeczna nie może stanowić odrębnej dyscypliny naukowej, obejmuje bowiem rozmaite typy dewiacji, wyróżniane na podstawie subiektywnych ocen. Pełniejszą analizę zagadnień patologii społecznej podjął Podgórecki w połowie lat siedemdziesiątych, kiedy to pod jego redakcją ukazał się obszerny tom pt. Zagadnienia patologii społecznej zawierający ponad dwadzieścia opracowań. W tym samym czasie pracował razem z Marią Łoś nad krytycznym przeglądem stanowisk teoretycznych najbardziej wpływowych szkół socjologicznych, od ogólnej teorii systemów poczynając, a na symbolicznym interakcjonizmie kończąc. Przygotowana i złożona w wydawnictwie książka na ten temat została odrzucona z powodu niemarksistowskiej orientacji. Dopiero kilka lat później została wydana w języku angielskim pt. Multi-dimensional Sociology jako kolejny tom International Library of Sociology. Poza przedstawieniem dziewięciu szkół teoretycznych autorzy wyłożyli własne oryginalne koncepcje dotyczące zagadnień, które ich zdaniem nie mogą być bez szkody dla refleksji socjologicznej ujmowane jednowymiarowo, takich jak: metapostawy, małe grupy, grupy odniesienia, kontrola społeczna, etos klasowy i narodowy, dewiacja, dehumanizacja, etyka globalna. Osią organizującą całość dociekań jest założenie, że zróżnicowany sposób uprawiania socjologii może się okazać poznawczo i eksplikacyjnie owocny, jeśli stworzy się jej nowy paradygmat perspektywę wielowymiarową. Aby ją osiągnąć, należy podjąć systematyczną analizę epistemologicznych i ontologicznych przesłanek przyjmowanych przez różne szkoły w socjologii, ustalić ich implikacje i konsekwencje, porównać uzyskane w ten sposób rezultaty, dokonać redefinicji granic między poszczególnymi perspektywami i scalić tak oczyszczone

Podgórecki Adam 29 perspektywy w socjologię wielowymiarową. Propozycje te spotkały się z odzewem poza Polską, lecz nie były na tyle mocne, by socjologia wielowymiarowa pozyskała widocznych adherentów. Dokonania naukowe za granicą Podgórecki uzyskał rozległe doświadczenie naukowe nie tylko w kraju, lecz także za granicą. W latach 1959 1960 był stypendystą Fundacji Forda w Nowym Jorku. Później przebywał jako visiting professor lub jako fellow m.in. w tak renomowanch instytucjach naukowych, jak: Northwestern University, School of Law w Stanach Zjednoczonych (1971), Oxford University, All Souls College w Wielkiej Brytanii (1971), University of Pennsylvania (1972), Stanford University, Center for Advanced Study in the Behavioral Sciences (1972), Department of Sociology, University of Alberta w Kanadzie (1973), Wilson Centre w Waszyngtonie (1985 1986), Deutsche Akademie der Wissenschaften (1993), Stanford Law School (1994), California University in Berkeley, Center for Study of Law and Society (1994). Za swoje prace otrzymał nagrodę Fundacji Jurzykowskiego (1978) i Nagrodę im. Bronisława Malinowskiego Polskiego Instytutu Sztuki i Nauk w Nowym Jorku (1997). W 1998 r. nadano mu tytuł Członka Honorowego International Institute for the Sociology of Law, a w 2004 r. Research Committee on the Sociology of Law ISA ustanowił nagrodę naukową jego imienia. Przez dwadzieścia lat pobytu poza Polską autor Prestiżu prawa kontynuował i poszerzał w pracach publikacyjnych, badawczych i organizatorskich swe dotychczasowe zainteresowania. Z dziedziny socjologii prawa główną pracą jest Socjologiczna teoria prawa, która najpierw ukazała się w języku angielskim we Włoszech, a potem w przekładzie polskim, uzupełnionym o dwa dodatkowe rozdziały. Książka ta różni się w sposób istotny od dwóch jego wcześniejszych książek poświęconych socjologii prawa. Przede wszystkim zawiera typologię legitymizacji władzy, poprzedzoną wykładem teorii Maxa Webera i wskazaniem jej mankamentów. Jak dowodzi Podgórecki, wyróżnienie rozmaitych typów legitymizacji powinno uwzględniać za tezami Petrażyckiego istnienie w społeczeństwie prawa pozytywne-

30 Andrzej Kojder go i prawa intuicyjnego oraz związki między nimi, a także akceptację lub odrzucenie istniejącej rzeczywistości społecznej, a zwłaszcza systemu prawnego. Posługując się tymi kryteriami wyróżnił następujące typy legitymizacji: 1) demokratyczną i realistyczną, 2) pozornie demokratyczną i nierealistyczną, 3) legitymizację ślepego zaułka, 4) legitymizację brudnej wspólnoty, 5) represyjną, 6) tradycjonalistyczną, 7) charyzmatyczną i 8) awangardową. Dwoma innymi, wcześniej przez autora nie podejmowanymi zagadnieniami, które składają się na Socjologiczną teorię prawa, są rozważania poświęcone prawom człowieka i ich roli w społeczeństwie oraz charakterystyce prawa w państwach totalitarnych i posttotalitarnych. Przedstawione refleksje doprowadziły go do wniosku, że socjologia prawa powinna zmierzać do zbudowania teorii adekwatnej, tj. takiej która odpowiada na pytanie, w jaki sposób prawo (pozytywne i intuicyjne) zapewnia integralność systemu społecznego. Nowe ujęcie problemów socjotechniki Podgórecki najobszerniej przedstawił w zaprojektowanej przez siebie i współredagowanej książce Social Engineering. Przedstawiając podstawowe problemy socjotechniki po ponad trzydziestu latach zajmowania się nimi doszedł do wniosku, że ma ona, podobnie jak inne dziedziny wiedzy praktycznej, taki sam status naukowy jak nauki teoretyczne, posiada bowiem własną metodologię. Niewykorzystanym potencjałem socjotechniki w państwach demokratycznych jest jej przydatność w projektowaniu zmian społecznych. Ten niewykorzystany potencjał powoduje, że w obecnych czasach socjotechnika odgrywa ograniczoną rolę i, co więcej, jest utożsamiana z manipulacją, której przyświecają partykularne cele. Zainteresowanie globalną analizą społeczeństwa polskiego czemu Podgórecki dawał wyraz w pracach z połowy lat siedemdziesiątych zaowocowało książką Polish Society, która następnie ukazała się w polskim przekładzie z dwoma dodanymi rozdziałami. Zdaniem autora, celem socjologicznej analizy powinno być wyjaśnienie unikalnego charakteru społeczeństwa polskiego (Podgórecki, 1995, s. 112). Na tę unikalność składają się takie czynniki, jak: szczególne położenie geopolityczne, tolerancja polityczna i religijna, kultywowanie sąsiedzkiej wspólnoty, skłonność do tworzenia narodowych legend i mitów, tworzenie autotelicznych grup odniesienia (traktowanych jako war-