Zygmunt Pejsak, Marian Porowski* Państwowy Instytut Weterynaryjny Państwowy Instytut Badawczy w Puławach, * Vet-COM, Olsztyn Sprawdzone w Europie i w USA sposoby uwalniania stad świń od Mycoplsama hyopenumoniae Applied successfully in different European countries and in the USA methods of Mycoplasma hyopneumoniae eradication Summary Paper present updated informations concerning methods of Mycoplasma hyopneumoniae (M.hyo.) eradication from swine herds. Eradication of this pathogen has become a goal for many production systems in several countries. The most efficient methods, but also the most expensive ones are total and partial depopulation of the herds. The last one method, due to lower cost, is most often used. Paper presents programs used by Swiss and Norway veterinarians and swine producers. To be very effective recommended partial depopulation should be accompanied by strategic medication. Tiamulin is recommended as a drug of choice for M.hyo treatment. It was underlined that strategic medication of sows and gilts can help to eradicate M. hyo., but do not eliminate the organism from the herd. Also vaccines against M. hyopneumoniae can be used for efficient control of clinical symptoms of the disease. Even intensive use of vaccine do not eradicate mentioned pathogen from the swine herd. Currently, both single and dual dose vaccination protocols are used successfully to control not to eradicate disease. Proper cleaning, disinfection and control of rodents are crucial for M. hyo. eradication. Preventing reinfection of free from M.hyo. herd is also critical in performing eradication programs. In general, methods and tools are available which can be used for eradication of M.hyo. from infected herd. W rozwiniętych rolniczo krajach świata coraz częściej podejmowane są w pełni skuteczne działania, których celem jest nie tylko ograniczenie strat związanych z występowaniem 1
mykoplazmowego zapalenia płuc (MPS) ale eliminacja ze stada czynnika etiologicznego tej bardzo kosztownej choroby (eradykacja choroby). Skuteczność postępowania zależna jest przede wszystkim od determinacji oraz solidnej współpracy hodowców i producentów świń z kompetentnymi lekarzami weterynarii. Efektywne, długotrwałe wykorzenienie Mycoplasma hyopneumoniae (Mhp) czynnika etiologicznego MPS ze stada możliwe jest tylko wtedy gdy jest ono oddalone o kilka kilometrów od innych stad świń lub co najbardziej korzystne program eradykacji MPS wdrożony zostanie we wszystkich stadach danego regionu; np. gminy czy powiatu. Oczywiście, w takim przypadku realizacja programu musi być koordynowana przez odpowiednie służby. O tym, że uwolnienie stada, a nawet całych krajów jest możliwe przekonują zaprezentowane poniżej wyniki uzyskane przez hodowców i producentów świń w Norwegii i Szwajcarii. W badaniach dotyczących eradykacji Mhp w ramach tzw. programu norweskiego brali udział hodowcy świń i przedstawiciele przemysłu mięsnego przy wiodącej roli Norweskiej Służby Zdrowia Świń. Program opierał się na udziale dobrowolnym przy pewnym wsparciu finansowym ze strony przemysłu mięsnego i funduszu podatkowego (tax fund). Stada świń klasyfikowano jako wolne od Mhp jeśli 60 i 40 próbek krwi lub siary było wolnych od przeciwciał swoistych dla tego drobnoustroju. Dla stad konwencjonalnych początkowa klasyfikacja opierała się na próbkach krwi lub siary od co najmniej 20 świń (loch lub poddanych ubojowi świń). Stada z 1 lub 2 dodatnimi próbkami badano ponownie. Dla utrzymania statusu stad jako wolne od Mhp badane były one raz w roku (co najmniej 10 świń na stado). Stada konwencjonalne były badane co roku w pierwszych latach trwania programu. Przegląd sytuacji zdrowotnej wspomnianych stad odnośnie MPS oparty był na klinicznych objawach i kontroli poubojowej zmian w płucach. Stada, w których świnie wykazywały objawy lub zmiany anatomopatologiczne charakterystyczne dla MPS badane były serologicznie. Próbki surowicy i siary analizowano na obecność przeciwciał swoistych dla Mhp przy użyciu testu ELISA W ramach programów eradykacji zakażeń Mhp większość zakażonych stad zarodowych i stad o zamkniętym cyklu produkcji segregowano w oparciu o zaawansowanie procesu chorobowego i poddawano leczeniu. Zakażone Mhp stada tuczu i niektóre stada hodowlane wybijano i odbudowano na nowo przy udziale świń wolnych od 2
Mhp. W niektórych przypadkach zaprzestano produkcji świń, zależnie od wskaźników ekonomicznych. W latach 1994-2009 zbadano próbki od 138 635 świń z 3247 stad w kierunku przeciwciał przeciw Mhp. Jako dodatnie okazało się 5538 próbek, czyli 4% i 389 (12%) stad. W regionie południowej Norwegii stada dodatnie stanowiły 5,8%, a w południowozachodnim 19,2%. Wolnych od infekcji było w 2009 r. 839 stad. Ważna w eradykacji okazała się ścisła regionalizacja programu zwalczania. Całkowita lub częściowa depopulacja stada optymalna metoda eradykacji Mhp. Wydaje się, że wyjątkowo profesjonalnie do eradykacji Mhp z terytorium całego kraju podeszli hodowcy i producenci świń w Szwajcarii. W kraju tym program eradykacji MPS zainicjowano w poszczególnych regionach kraju w roku 1996. Na początku objęto nim 730 ferm świń. Przed wprowadzeniem programu dokładnie oszacowano straty związane z MPS. Na podstawie badań poubojowych, wykazano, że chorobą tą dotkniętych jest 64% stad. Straty związane wyłącznie z MPS sięgały w Szwajcarii kilku milionów euro rocznie. Stwierdzono jednocześnie, że zarówno intensywna metafilaktyka, jak i terapia z zastosowaniem chemioterapeutyków, jak również immunoprofilaktyka prowadzona z użyciem szczepionek nie umożliwiają eliminacji czynnika etiologicznego ze stad świń. Wykazano jednocześnie, że eradykacja Mhp ze stada możliwa jest poprzez częściową lub całkowitą depopulację stad zakażonych. Wyliczono też, że zwalczanie MPS na drodze częściowej depopulacji jest zabiegiem tańszym niż depopulacja całkowita. Realizacja programu była koordynowana przez Szwajcarski Zespól Ochrony Zdrowia Świń (Swiss Pig Health Sernice - SPHS). Jest to organizacja prywatna wspomagana finansowo przez ministerstwo rolnictwa. W roku 1995 w programie uwalniania stad od Mhp uczestniczyło już 3113 ferm. Całkowita liczba chlewni sięgała w tym czasie w Szwajcarii około 15 000. W związku z tym, że do programu włączyły się przede wszystkim duże obiekty objęto nim 89% szwajcarskiego pogłowia loch. Warto wspomnieć, że wszystkie gospodarstwa uczestniczące w programie korzystały z premii motywującej. W trakcie realizacji programu w poszczególnych regionach stwierdzono, że rocznie około 2% - 4% stad uwolnionych od Mhp ulega ponownej reinfekcji. W Szwajcarii, podobnie jak to miało miejsce w innych krajach, w trakcie pilotażowego programu zwalczania MPS wykazano, że w większości przypadków reinfekcja stada związana była z aerogennym szerzeniem się Mhp. Z tego powodu uznano, że tylko zintegrowane podejście do problemu zwalczania 3
MPS ma szanse powodzenia. W ślad za tym w roku 2004 programem objęto w Szwajcarii wszystkie chlewnie. Podstawowe założenia programu opracowanego i nadzorowanego przez SPHS i realizowanego przez: szwajcarską inspekcję weterynaryjną, lekarzy weterynarii specjalistów chorób świń, producentów i hodowców świń oraz licencjonowane laboratoria diagnostyczne to: przyjęcie zasady zwalczania opartej na częściowej depopulacji stad, w których stwierdzano MPS, regularne co 6 miesięcy wizyty lekarzy wet. we wszystkich objętych programem stadach połączone z badaniem klinicznym, ciągłe poubojowe badania monitoringowe w rzeźniach, strategiczne mieszanie warchlaków z różnych stad w tuczarniach oraz badania kliniczne tych stad w celu klinicznego ustalenia sytuacji zdrowotnej w połączonych, pochodzących z różnych źródeł grupach świń, serologiczne, coroczne badania monitoringowe wszystkich zarodowych stad świń. Warto wspomnieć, że koszty próbkobrania oraz badań serologicznych były pokrywane przez budżet państwa. Wszystkie inne koszty programu związane ograniczeniem lub czasowym wstrzymaniem produkcji jako konsekwencja częściowej lub całkowitej depopulacji, ponoszone były przez producentów i hodowców. W przypadku reinfekcji stad uznanych za wolne i konieczności eliminacji zwierząt straty z tego tytułu były kompensowane przez budżet państwa. Podstawą prawną umożliwiającą wdrożenie programu zwalczania MPS w Szwajcarii było wpisanie tej choroby na listę zwalczanych z urzędu, co miało miejsce w maju 2003 roku. Należy dodać, że w momencie uruchomienia programu wprowadzono zakaz stosowania szczepień przeciwko Mhp. Przyjmując założenia programu ustalono definicję ogniska chorobowego. Definicja przyjęta na okres realizacji programu różniła się od tej, którą wprowadzono po zakończeniu programu uwalniania Szwajcarii od MPS. W trakcie realizacji programu za stado zakażone Mhp uznawano takie, które nie uczestniczyło w programie zwalczania MPS oraz takie, które nie miało wyników badań laboratoryjnych dowodzących, że stado jest wolne od czynnika etiologicznego MPS. Po zakończeniu realizacji programu podstawę uznania stada za zakażone Mhp stanowiły wielokrotnie weryfikowane wyniki dodatnie badań klinicznych, laboratoryjnych 4
(histopatologia, izolacja czynnika etiologicznego lub dodatnie wyniki badań serologicznych) i epizootycznych. Wyniki badań dodatnich z laboratoriów terenowych musiały być potwierdzone przez Krajowe Laboratorium Referencyjne. Program nie zakładał prowadzenia serologicznych badań monitoringowych w kierunku obecności przeciwciał dla Mhp. Uwalnianie stad od MPS oparte było, jak wspomniano, na całkowitej wyłącznie w odniesieniu do tuczarń - lub częściowej depopulacji stad. Częściowa depopulacja wykorzystywana w chlewniach zarodowych i fermach o zamkniętym cyklu produkcji zakładała doprowadzenie metodami organizacyjnymi do takiej sytuacji by w gospodarstwie przez okres co najmniej 2 tygodni nie było zwierząt młodszych niż w wieku 10 miesięcy. Po częściowym opróżnieniu obiektu ze wszystkich innych grup wiekowych zwierząt (prosięta warchlaki, tuczniki). dokonywano solidnego sprzątania, mycia i dezynfekcji wszystkich pomieszczeń, natomiast przebywające w chlewni świnie (powyżej 10 miesiąca życia) leczono przy użyciu odpowiednio dobranych antybiotyków. Dwutygodniową przerwę w produkcji starano się ustalić we wszystkich sąsiadujących z sobą chlewniach na ten sam czas. Wybierano zazwyczaj okres letni. Obrót zwierzętami był ściśle kontrolowany. Wszystkie świnie były oznakowane stosownymi kolczykami, transporty zwierząt zaopatrzone były w odpowiednie świadectwa weterynaryjne. Zwracano uwagę by środki transportu miały odpowiednią przerwę w ich wykorzystaniu w przypadku transportowania świń z obiektów o różnym statusie zdrowotnym. Po uwolnieniu wszystkich stad w regionie od Mhp. wprowadzano program badań przeglądowych.. Badania przeglądowe uwolnionych od mykoplzm stad oparte były na badaniach klinicznych przeprowadzanych przez lekarzy weterynarii, ocenie zmian poubojowych u świń ubijanych w rzeźniach oraz badaniach serologicznych w fermach zarodowych. W przypadku potwierdzenia występowania Mhp w stadzie wprowadzano program zwalczania wykorzystując metodę całkowitej lub częściowej depopulacji. Zwracano uwagę na szybkie uwolnienie stad od Mhp w celu ograniczenia ryzyka dla stad sąsiadujących. Szczególnie szybkie działania podejmowano w zainfekowanych tuczarniach. W okresie od rozpoczęcia programu zwalczania MPS w Szwajcarii (1994) do chwili jego praktycznego zakończenia ( 2005) odsetek stad zakażonych omawianym drobnoustrojem spadł do 0,2% (22 ogniska MPS w roku 2005). Wyniki analizy ryzyka zakażeń stad Mhp na podstawie obserwacji prowadzonych w trakcie realizacji programu zwalczania MPS w Szwajcarii przedstawiają się następująco. Analiza sezonowości występowania MPS w stadach świń uwidoczniła, że w następstwie 5
wdrożenia programu i związanego z tym ograniczania liczby zakażonych stad ale także w ślad za zmianami w zakresie zasad chowu, a szczególnie wprowadzenia nowych sposobów wentylacji zanikł problem okresowego nasilania się problemów z MPS. Potwierdzono, że powszechnie znane czynniki ryzyka: wielkość stada, gęstość populacji, częstość wprowadzania do stada nowych zwierząt, liczba ferm, z których nabywane są zwierzęta, odległość rampy załadowczej/wyładowczej od świń, typ chowu ( szczególnie narażone są tuczarnie) odgrywają istotną rolę w procesie zwalczania MPS. Dużym ryzykiem obciążony jest wieloetapowy system produkcji niezależnie od tego czy obiekty, w których utrzymywano różne grupy wiekowe (fizjologiczne) były zlokalizowane w bliższej lub nawet znacznej odległości. W tego typu połączonych technologicznie obiektach zwalczanie MPS przebiegało najdłużej, co związane było z częstymi reinfekcjami z powodu dużego obrotu zwierzętami i częstych ich przemieszczeń. Większość reinfekcji związana była z wprowadzeniem do stad wolnych zwierząt zakażonych subklinicznie. Niezwykle ważnym zagadnieniem było kompleksowe podejście do zwalczania MPS w regionie a nawet w całym kraju. W przypadku regionalizacji programu eradykacji Mhp kluczowym było ograniczenie możliwości zawleczenia mykoplazm z regionów, które nie prowadzą programu zwalczania do tych, które ten program realizują. Prawidłowa diagnostyka laboratoryjna jest niezwykle ważna z punktu widzenia skutecznej realizacji programu. Wyniki fałszywie dodatnie mogły bowiem doprowadzić do niepotrzebnych i kosztownych decyzji związanych z bezzasadnym przerwaniem produkcji. Z kolei wyniki fałszywie ujemne umożliwiały utrwalanie infekcji w stadzie, co zagrażało nie tylko pozostałym zwierzętom tego stada ale także stadom sąsiednim. Analiza wyników badań laboratoryjnych wykazała, że ze względu na różną, nie zawsze doskonałą swoistość i czułość różnych stosowanych w programie metod konieczne jest, w przypadku otrzymania wyników zaskakujących uwzględnienie w badaniach laboratoryjnych wykorzystanie kilku metod jednocześnie. Powyższe ma szczególne znaczenie w przypadku występowania w chlewni mało zjadliwych szczepów Mhp, które odpowiedzialne są za infekcje subkliniczne i bardzo łagodny przebieg zakażenia stad. W takich sytuacjach brak czułych metod diagnostycznych utrwala przetrwanie mykoplazm w środowisku. Stąd też za niezwykle zasadne uznaje się wdrożenie do diagnostyki MPS techniki PCR, do której wykorzystane powinny być wymazy z nosa pobierane od kaszlących osobników. Jak dowodzą tego doświadczenia ze Szwajcarii kluczem do osiągnięcia sukcesu w uwalnianiu regionu/kraju od MPS jest stałe komunikowanie się oraz ścisła współpraca 6
wszystkich zainteresowanych w efektywnym zakończeniu przedsięwzięcia. Jak wyliczyli to specjaliści szwajcarscy, a także eksperci z innych krajów całkowite nakłady związane z uwolnieniem stad od MPS zwracają się w okresie od 3 do 12 miesięcy od momentu uzdrowienia stada. Doświadczenia własne wskazują, że w ogromnej większości przypadków dla zwiększenia prawdopodobieństwa uwolnienia stada od Mhp konieczne jest jednoczesne wprowadzenie terapii pozostawionych w chlewni zwierząt stada podstawowego. Jak wspomniano lekiem z wyboru jest w tym przypadku tiamulina. Lek podajemy wszystkim pozostawionym w fermie zwierzętom stada podstawowego ( knurom, lochom, loszkom- te powinny mieć ukończone 10 miesięcy życia) przez 3 tygodnie w dawce 7,5 mg/kg m.c. W praktyce stosuje się Tiamutin premix 10% w dawce 6,5kg/ tonę paszy lub Tiamutin premix 2% w dawce 32.5kg/ tonę paszy. Dodatkowo na 3 tygodnie przed terminem porodu loszek przeprowadzić należy dodatkową 14 dniową kurację tiamuliną w dawce 6,5mg/kg m.c W okresie 3 tygodniowej kuracji wszystkie lochy, loszki i knury które będą wykazywały osłabiony apetyt ( nie zwracając uwagi na powód) powinny być poddane leczeniu tiamuliną w iniekcji w dawce 10 mg/ kg m.c. Lek podać należy 3 krotnie co drugi dzień. Prosięta urodzone w trakcie kuracji macior powinny być włączone do programu eradykacjii poprzez zastosowanie w 2, 8 i 14 dniu życia tiamuliny w iniekcji w dawce 10mg/kg m.c. W wielu programach eradykacjii chemioterapię poprzedza się 2 krotnym szczepieniem wszystkich samic w kierunku Mhp szczepionką zarejestrowaną do stosowania dla loch. Zmodyfikowana metoda częściowej depopulacji umożliwiająca jednoczesną eliminację PRRS i MPS Zmodyfikowana metoda częściowej depopulacji polega na eradykacji Mhp w stadzie zdepopulowanym, w którym pozostawiono wyłącznie lochy i knury stada podstawowego w wieku powyżej 10 miesięcy oraz wprowadzone do stada remontowe loszki. W stadzie tym nieprzerwanie ma miejsce inseminacja lub krycie samic oraz ciągła produkcja prosiąt, które po odsadzeniu odchowywane są w oddzielnej chlewni lub sprzedawane. Ten sposób postępowania umożliwia jednoczesną eradykację Mhp i wirusa PRRS. Jest to jak najbardziej uzasadnione postępowanie, szczególnie wtedy, gdy ferma ma być zamknięta z powodu PRRS na okres minimum 200 dni, co jest niezbędnym warunkiem w procesie eliminacji tego wirusa. Należy zwrócić uwagę jest fakt, aby całe stado, w okresie ponownego wprowadzania zdrowych loszek remontowych, było w wieku powyżej 10 7
miesięcy. Wiek wprowadzonych do stada loszek, jeszcze przed rozpoczęciem procesu eliminacji, determinuje w dużym stopniu czas zamknięcia fermy. Ostatnie badania w tym zakresie wykazały, że siewstwo Mhp może przedłużać się nawet do 240 dni, stąd zamknięcie stada dla zwierząt remontowych na okres 8 miesięcy wydaje się być uzasadnione. Opisany sposób postępowania umożliwiającego jednoczesne zwalczenie PRRS i MPS uwzględnia następujące podstawowe zasady: Zamknięcie fermy na okres min. 8 miesięcy ( umozliwia to powstanie odpowiedniego poziomu odporności u zwierząt dorosłych, a w konsekwencji zanik siewstwa Mhp i zakażania tym drobnoustrojem nowo narodzonych prosiąt). Szczepienia całego stada podstawowego przeciw MPS w celu podniesienia poziomu immunologicznego stada (immunizacja, prowadzona co 3 miesiące w okresie zamknięcia fermy). Terapia wszystkich zwierząt dorosłych w stadzie oraz prosiąt przed rozpoczęciem procesu regularnego wprowadzania do obiektu wolnych od Mhp loszek remontowych. Szczegółowe dane na temat poszczególnych etapów proponowanej metody zaprezentowano w tabeli 1. Tabela 1. Zmodyfikowana metoda częściowej depopulacji i plan leczenia (wg Yeske, 2007) Kolejne tygodnie Czynności w trakcie realizacji programu 1 Wprowadzenie do chlewni odpowiedniej liczby loszek remontowych w różnym wieku i zamknięcie stada na min. 8 miesięcy. Wiek i waga loszek powinny być tak dobrane, aby po 8 miesiącach najmłodsze zwierzęta były w wieku 10 miesięcy. Pierwsze szczepienie przebywających na kwarantannie loszek przeciwko Mhp. 3 II szczepienie loszek przeciwko Mhp. 4-8 Wprowadzanie loszek remontowych do sektora rozrodu. Włącznie loszek do stada powinno odbywać się regularnie, w zależności od potrzeby. 6 Szczepienie loch przeciwko Mhp w celu podniesienia poziomu immunologicznego stada. 19 Immunizacja przeciw Mhp całego stada, włącznie z loszkami - raz na kwartał. 8
32 Kolejne szczepienie przeciw Mhp całego stada, włącznie z loszkami raz na kwartał 33 Mycie, dezynfekcja pomieszczeń sektora kryć, sektora loch prośnych jak również pomieszczeń, przeznaczonych dla loszek. 34-35 Leczenie całego stada przy użyciu odpowiedniego antybiotyku w paszy (Tiamulina) lub w wodzie (Linkomycyna) lub w iniekcji (Draxxin). Metafilakltyce poddać wszystkie rodzące się prosięta przy użyciu Draxxinu lub Linkomycyny. Kontynuować metafilaktyczne podawanie chemioterapeutyków prosiętom aż do odsadzenia; przy użyciu Linkomycyny trzykrotnie w odstępie 7 dni, a przy użyciu Draxxinu dwukrotnie w odstępie 14 dni. 36 Regularne wprowadzanie wolnych od Mhp loszek remontowych do stada. 39 i 42 Ostatnie prosięta poddane metafilaktyce po raz pierwszy po urodzeniu (7 dzień życia Linkomycyna lub Draxxin) oraz po raz drugi w 14 (llinkomycyna) i 21 (Draxxin) dniu życia prosiąt. Mycie, dezynfekcja i deratyzacja istotne elementy organizacyjnych metod uwalniania stad od MPS Doświadczenia własne oraz dane uzyskane z literatury wskazują, że dla zwiększenia prawdopodobieństwa uwolnienia stada od Mhp konieczne jest też jak najbardziej dokładne przeprowadzenie dezynfekcji. Opróżnione ze zwierząt budynki należy dokładnie posprzątać i umyć a następnie przeprowadzić dezynfekcję np. Virkonem. Pomieszczenia te powinny pozostać puste przez co najmniej 1 tydzień. Budynki, w których przebywają zwierzęta powinny być myte i dezynfekowane ( Virkon) raz dziennie. Mycie narzędzi i butów. Bezpośrednio przed wdrożeniem programu eradykacji MPS wszystkie pojazdy, narzędzia, obuwie powinny być umyte i wydezynfekowane. Jednocześnie należy przeprowadzić deratyzację gryzoni oraz możliwie maksymalnie ograniczyć populację much. Dezynfekcja kanałów gnojowych. Przed wprowadzeniem programu eradykacji Mhp należy również przeprowadzić solidne mycie i dezynfekcję kanałów gnojowicowych i zbiorników z gnojowicą przy użyciu wapna gaszonego (50kg uwodnionego tlenku wapnia/1mm3 płynnej gnojowicy). Zalecając stosowanie uwodnionego tlenku wapnia zwraca się uwagę na konieczność przestrzegania wszystkich związanych z tym przepisów BHP. 9
Jednocześnie należy zachować wszelkie środki ostrożności związane z bezpieczeństwem zwierząt w tym przede wszystkim nie sypać tlenku wapna na podłogi i ruszt w obecności zwierząt, tlenek wapnia działa silnie drażniąco na układ oddechowy. Należy też pamiętać, że przy bezpośrednim kontakcie tlenek wapnia, może spowodować uszkodzenie skóry i racic. Przedstawione dane wskazują, że uwolnienie stada od Mhp jest możliwe, metody prowadzące do osiągnięcia końcowego sukcesu są znane. Konieczna jest jednak przede wszystkim determinacja zainteresowanego/ zainteresowanych oraz konsekwentna, solidna współpraca hodowcy z lekarzem i laboratorium diagnostycznym. Wydaje się, że w przypadku naszego kraju proces uwalniania stad od MPS powinni zainicjować producenci materiału zarodowego. Jest oczywistym, że wszystkie stada produkujące materiał genetyczny powinny być wolne od tej bardzo kosztownej choroby. Dopiero po eradykacji Mhp ze stad zarodowych powinno przystąpić się do zwalczania MPS z innych chlewni. Najlepiej by zgodnie z dotychczasowymi doświadczeniami programem objęte zostały regiony, w których gospodarstwa swoje mają najlepsi i świadomi konsekwencji ekonomicznych MPS producenci świń. Piśmiennictwo dostępne w reeakcji. 10
11