Program usuwania. azbestu i wyrobów zawierających azbest. na terenie powiatu koszalińskiego. na lata 2010 2032

Starostwo Powiatowe w Koszalinie Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest na terenie powiatu koszalińskiego na lata 2010 2032 Zespół autorski: mgr inż. Iwona Nowak p.o. Dyrektor Wydziału ŚRiL mgr inż. Agnieszka Górak - Inspektor Wydziału ŚRiL Koszalin, kwiecień 2010 r.

SPIS TREŚCI 1. WSTĘP.... 2 1.1. WPROWADZENIE.... 2 1.2. CEL I ZADANIA PROGRAMU.... 3 2. CHARAKTERYSTYKA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST I ODDZIAŁYWANIE AZBESTU NA ZDROWIE CZŁOWIEKA.... 3 2.1. CHARAKTERYSTYKA AZBESTU.... 3 2.1.1. BUDOWA AZBESTU.... 4 2.1.2. RODZAJE AZBESTU.... 4 2.1.3. WŁAŚCIWOŚCI AZBESTU.... 5 2.2. OGÓLNE ZASTOSOWANIE AZBESTU.... 5 2.3. WPŁYW AZBESTU NA ORGANIZM LUDZKI.... 7 2.4. ZANIECZYSZCZENIA ŚRODOWISKA AZBESTEM.... 9 2.5. OGRANICZENIE NEGATYWNYCH SKUTKÓW ODDZIAŁYWANIA AZBESTU....11 3. REGULACJE PRAWNE W ZAKRESIE UŻYTKOWANIA I USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST....12 3.1. AKTY PRAWNE REGULUJĄCE UŻYTKOWANIE, USUWANIE WYROBÓW I ODPADÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST....12 3.2. ZASADY POSTĘPOWANIA Z WYROBAMI ZAWIERAJĄCYMI AZBEST W ASPEKCIE OBOWIĄZUJĄCEGO PRAWA....18 3.2.1. PROCEDURY DOTYCZĄCE POSTĘPOWANIA Z WYROBAMI I ODPADAMI ZAWIERAJĄCYMI AZBEST...18 4. ZADANIA SAMORZĄDÓW LOKALNYCH....25 4.1. ZADANIA NA POZIOMIE KRAJOWYM....25 4.2. ZADANIA NA POZIOMIE WOJEWÓDZKIM....26 4.3. ZADANIA NA POZIOMIE LOKALNYM...26 5. GOSPODAROWANIE WYROBAMI I ODPADAMI ZAWIERAJĄCYMI AZBEST W POWIECIE KOSZALIŃSKIM....28 5.1. CHARAKTERYSTYKA POWIATU KOSZALIŃSKIEGO....28 5.2. WYROBY ZAWIERAJĄCE AZBEST W POWIECIE KOSZALIŃSKIM....31 5.2.1. ILOŚĆ WYROBÓW AZBESTOWYCH....32 5.2.2. PODMIOTY ZAJMUJĄCE SIĘ USUWANIEM ODPADÓW AZBESTOWYCH....34 5.2.3. SKŁADOWISKA ODPADÓW AZBESTOWYCH....41 6. PROGRAM USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST I UNIESZKODLIWIANIA ODPADÓW AZBESTOWYCH NA TERENIE POWIATU KOSZALIŃSKIEGO....43 7. MONITORING REALIZACJI PROGRAMU....45 8. HARMONOGRAM REALIZACJI PROGRAMU USUWANIA AZBESTU I WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST NA TERENIE POWIATU KOSZALIŃSKIEGO NA LATA 2010 2032....46 9. FINANSOWANIE USUWANIA WYROBÓW AZBESTOWYCH....49 10. WNIOSKI KOŃCOWE....50 11. SPIS TABEL....51 12. SPIS RYSUNKÓW....51 1

1. WSTĘP. 1.1. Wprowadzenie. Program usuwania wyrobów zawierających azbest został opracowany na podstawie Programu usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Województwa Zachodniopomorskiego na lata 2010 2013 z perspektywą do roku 2032 (WPUA) oraz w związku z zapisami umieszczonymi w Programie Oczyszczania Kraju z azbestu (POKzA) w latach 2009 2032 przyjętego przez Radę Ministrów RP w dniu 14 lipca 2009r. Program ten jest zmodyfikowaną wersją wcześniejszego Rządowego Programu z 2002 roku. Powstanie krajowego programu usuwania wyrobów zawierających azbest zostało poprzedzone: przyjęciem przez Sejm RP Rezolucji z dnia 19 czerwca 1997 r. w sprawie programu wycofywania azbestu z gospodarki, w której Rade Ministrów zobowiązano do opracowania programu zmierzającego do wycofywania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski, ustawą z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. z 2004 r. Nr 3, poz. 20 z późn. zm.) oraz odpowiednich przepisów wykonawczych do tej ustawy. Krajowy jak i wojewódzki program usuwania produktów zawierających azbest powstał z potrzeby oczyszczenia kraju z wyrobów azbestowych. Podstawowe cele KPUA to: oczyszczenie terytorium Polski z azbestu oraz usuniecie wyrobów zawierających azbest, wyeliminowanie negatywnych skutków zdrowotnych działania azbestu u mieszkańców kraju i ustalenie koniecznych do tego uwarunkowań, stopniowa likwidacja oddziaływania azbestu na środowisko i spełnienie standardów ochrony środowiska, wdrożenie przepisów prawnych Unii Europejskiej oraz norm postępowania z wyrobami zawierającymi azbest. Podstawowe cele i zadania WPUA to: wskazanie działań, mechanizmów i źródeł finansowania bezpiecznego usuwania wyrobów zawierających azbest na terenie województwa zachodniopomorskiego, weryfikacja i aktualizacja Wojewódzkiej Bazy Danych o azbeście (WBDA) dotyczących wytwarzania i gospodarowania odpadami niebezpiecznymi, 2

organizacja kampanii edukacyjno-informacyjnych w zakresie prawidłowego postępowania z wyrobami zawierającymi azbest, monitoring usuwania oraz prawidłowego postępowania z wyrobami zawierającymi azbest, wytworzenie mechanizmów dofinansowania usuwania azbestu dla indywidualnych gospodarstw domowych. 1.2. Cel i zadania programu. Podstawowym celem sporządzenia niniejszego Programu jest wskazanie działań, mechanizmów, sposobów postępowania i wreszcie potencjalnych źródeł finansowania, które spowodują w konkretnej perspektywie czasowej (2010 2032) na bezpieczne usunięcie wyrobów zawierających azbest z obszaru powiatu. Jest to całkowicie zgodne z zapisami zawartymi w Programie oczyszczania Kraju z azbestu (POKzA) oraz w Programie usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Województwa Zachodniopomorskiego na lata 2010 2013 z perspektywą do roku 2032, jako dokumentach nadrzędnych dla tego opracowania. Wśród zadań szczególną uwagę należy poświęcić sposobom eliminowania negatywnych skutków zdrowotnych oddziaływania azbestu tak podczas eksploatowania wyrobów jeszcze funkcjonujących oraz w czasie ich sukcesywnego usuwania. W programie zawarte zostały: Informacje na temat szkodliwości i zagrożeń dla zdrowia, powodowanych narażeniem na emisję pyłu azbestu; Informacje dotyczące rodzaju i klasyfikacji azbestu i wyrobów zawierających azbest; Informacje o ilości azbestu i wyrobów zawierających azbest na terenie powiatu koszalińskiego; Szacunkowe koszty z tytułu prac związanych z usuwaniem wyrobów zawierających azbest; Harmonogram realizacji Programu. 2. CHARAKTERYSTYKA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST I ODDZIAŁYWANIE AZBESTU NA ZDROWIE CZŁOWIEKA. 2.1. Charakterystyka azbestu. Do azbestów należą minerały o budowie włóknistej oraz udowodnionym działaniu kancerogennym. Azbest wykorzystywany był na szeroką skalę przez ostatnie sto lat, 3

w gospodarce światowej i krajowej. Znalazł zastosowanie w ok. 3000 wyrobów, z czego masowo (około 85% całkowitego wykorzystania gospodarczego) w produkcji materiałów budowlanych, głównie wyrobów azbestowo-cementowych w postaci płyt dachowych i elewacyjnych oraz rur. Duże ilości azbestu stosowano również przy wytwarzaniu wyrobów przemysłu motoryzacyjnego, elektromaszynowego, artykułów gospodarstwa domowego, jak również w energetyce, hutnictwie, przemyśle stoczniowym, chemicznym. Azbest jest handlową nazwą, odnoszącą się do włóknistych materiałów nieorganicznych minerałów o unikalnych właściwościach chemicznych i fizycznych. Azbesty, niezależnie od różnic chemicznych i wynikających z budowy krystalicznej, są minerałami naturalnie występującymi w przyrodzie. Ich występowanie jest dość powszechne, ale tylko w niewielu miejscach kuli ziemskiej azbest był i niekiedy jeszcze jest, eksploatowany na skalę przemysłową. Powszechnie wiadomo, że azbesty są minerałami metamorficznymi, które tworzą włókniste odmiany amfiboli i serpentynów. Większość z nich powstała w skałach pochodzenia magmowego, głównie ultra-zasadowych, takich jak: perydotyt, dunit, piroksenit. Najczęściej azbest tworzy wypełnienia szczelin w tych skałach w postaci bardzo cienkich, włóknistych monokryształów, których długość dochodzi niekiedy do kilkudziesięciu centymetrów. 2.1.1. Budowa azbestu. Pod względem chemicznym, azbest to uwodnione krzemiany lub glinokrzemiany, głównie magnezu i żelaza. Azbest, jako specyficzna odmiana amfiboli i serpentynów może współwystępować z innymi minerałami, takimi jak: mika, talk, kalcyt, dolomit, magnezyt. Azbest często zawiera domieszki pierwiastków śladowych, takich jak: nikiel (Ni), chrom (Cr), wanad (V) itd. Barwa azbestu zależy od zawartego w nim żelaza. Włókna azbestu należą do najcieńszych naturalnych włókien występujących w przyrodzie. Obserwowane makroskopowo włókna są wiązkami zbudowanymi z dużej liczby włókien elementarnych, dochodzącej nawet do kilkudziesięciu tysięcy. W tych wiązkach pojedyncze kryształy włókna azbestu są w różnym stopniu ze sobą zespolone i splątane. Substancją spajającą kryształy azbestu jest najczęściej węglan wapnia. Jego obecność sprawia, że rozwłóknianie jest utrudnione a włókna stają się sztywne. Taki azbest w handlowej nomenklaturze nazywany jest twardym. 2.1.2. Rodzaje azbestu. Pod względem mineralogicznym rozróżnia się dwie grupy azbestów: serpentynowe, amfibolowe. Do azbestów serpentynowych należy w zasadzie tylko jedna odmiana azbestu azbest chryzotylowy. Jest on wydobywany i stosowany w największych ilościach. 4

Wśród azbestów amfibolowych przemysłowe znaczenie mają dwie odmiany: azbest amosytowy i krokidolitowy. Istnieją jeszcze inne odmiany azbestu amfibolowego, np. antofyllit, tremolit i aktynolit, które nie posiadają znaczenia przemysłowego. Zamienniki azbestu: erionit, wollastonit, attapulgit, sepiolit. 2.1.3. Właściwości azbestu. Wyjątkowe właściwości chemiczne i fizyczne azbestu to: odporność na wysoką temperaturę, odporność na chemikalia, kwasy, zasady, wodę morską, odporność na ścieranie, duża sprężystość i wytrzymałość mechaniczną, jest izolatorem termicznym i elektrycznym, charakteryzuje się elastycznością, jest złym przewodnikiem ciepła. Cechy te spowodowały, że znalazł on zastosowanie w produkcji wielu elementów. 2.2. Ogólne zastosowanie azbestu. Wyroby azbestowe szczególnie powszechnie wykorzystywano w kilku dziedzinach gospodarki. Właściwości minerałów azbestowych sprawiły, że znalazły one szerokie zastosowanie do wytwarzania rozmaitych produktów. Zawartość azbestu w tych wyrobach obejmuje praktycznie cały zakres stężeń, tj. w ilościach od 1 do 100% wag. Dane pochodzące z roku 1983 wskazują, że na świecie wydobyto około 5 mln ton minerałów azbestowych. Największe znaczenie jako surowiec przemysłowy posiada chryzotyl, na który przypada około 95 proc. masy stosowanych minerałów azbestowych. Pozostałe z wymienionych wcześniej odmian minerałów azbestu w większości krajów nie są traktowane jako surowiec przemysłowy, natomiast mogą występować jako domieszka chryzotylu. Wśród produktów handlowych zawierających minerały azbestu wyróżnić można trzy zasadnicze grupy: luźne kompozycje włókien, składające się z czystego azbestu i różnorodnych materiałów pochodzenia nieorganicznego, jak np. cement, gips, ziemia okrzemkowa, uwodniony krzemian wapnia, zasadowy węglan magnezu itp., 5

związane kompozycje włókien minerałów azbestowych z materiałami pochodzenia zarówno nieorganicznego (cement portlandzki, uwodniony krzemian wapnia), jak i organicznego (elastomery, rozmaite masy plastyczne, masy bitumiczne), wyroby włókiennicze zawierające azbest, jak np. przędza, tekstylia itp. Największe ilości minerałów azbestowych zużywa się do wyrobu: kompozycji azbestowo-cementowych stosowanych w budownictwie, jak np. azbestocementu, płyt azbestowo-cementowych (eternitu), wielkogabarytowych rur kanalizacyjnych i wodociągowych itp., które zawierają 10-15% wag. azbestu, zazwyczaj chryzotylu, ogniotrwałych i odpornych na działanie czynników chemicznych płyt, tynków izolacyjnych itp., zawierających 25-40% wag. azbestu, izolacyjnych połączeń i płyt azbestowo-kauczukowych do wyrobu uszczelek, o zawartości azbestu w zakresie 25-85% wag., materiałów ciernych (ponad 2000 typów okładzin hamulcowych i sprzęgłowych) w których zawartość azbestu sięga 70% wag.), winylo azbestowych płytek i wykładzin podłogowych, zawierających do 7,5% wag., papieru, tektury azbestowej i wojłoku, w których zawartość azbestu waha się w granicach 25-98% wag., przędzy i tkanin izolacyjnych (ubrania ochronne, rękawice, osłony przeciwogniowe i izolacje elektryczne) o zawartości azbestu w granicach 25-98%. Azbest stosowano w wyrobach budowlanych powszechnego użycia: eternit, czyli płyty faliste azbestowo-cementowe o zawartości azbestu 10-13% do pokryć dachowych, płyty prasowane płaskie o zbliżonej zawartości azbestu, płyty KARO dachowe pokrycia lub elewacje, rury azbestowo-cementowe wysokociśnieniowe (krokidolit) i kanalizacyjne, stosowane jako przewody wentylacyjne i dymowospalinowe (zawartość azbestu ok. 22%), kształtki azbestowo-cementowe oraz elementy wielkowymiarowe, stosowane w budownictwie ogólnym i przemysłowym. Azbest był stosowany w budownictwie wszędzie tam, gdzie potrzebna była podwyższona odporność ogniowa i zabezpieczenia ogniochronne elementów narażonych lub potencjalnie narażonych na wysoką temperaturę (przeciwpożarowe klapy, ciągi telekomunikacyjne, tablice rozdzielcze elektryczne, węzły ciepłownicze, obudowa klatki schodowej, przejścia kabli elektrycznych, przewodów ciepłowniczych i wentylacyjnych między stropami, zabezpieczenia elementów stropowych i ściennych strychów, piwnic, dróg ewakuacyjnych, konstrukcji stalowych). Azbest stosowano także w tkaninach wygłuszających hałas. Azbest stosowano w elektrociepłowniach, w obmurzach kotłów (jako izolacje termiczne w formie sznurów i tektur na uszczelnieniach dylatacji podgrzewaczy 6

powietrza), a także w uszczelnieniach urządzeń poddanych wysokiej temperaturze, w zaworach, wymiennikach ciepła, w izolacjach tras ciepłowniczych (jako płaszcze azbestowo-cementowe lub azbestowo-gipsowe). Wyroby zawierające azbest umiejscowione są w kominach o dużej wysokości, chłodniach kominowych, także chłodniach wentylacyjnych, rurach zraszających parę, zraszalnikach itp. Azbest stosowano w termoizolacji i izolacji elektrycznych urządzeń grzewczych w elektrowozach, tramwajach, wagonach, metrze (maty azbestowe w grzejnikach i tablicach rozdzielni elektrycznych), w termoizolacji silników pojazdów mechanicznych, w uszczelkach pod głowicę, elementach kolektorów wydechowych oraz elementach ciernych sprzęgłach i hamulcach. Powszechnie stosuje się azbest w kolejnictwie, w przemyśle lotniczym i stoczniowym, np. w statkach, szczególnie w miejscach narażonych na ogień, wymagających zwiększonej odporności na wysoka temperaturę. Z azbestu wykonuje się przepony stosowane w elektrolitycznej produkcji chloru. Ponadto azbest wykorzystywany jest w hutach szkła (np. w wałach ciągnących). W latach 80-tych zużywano w Polsce około 100 000 ton azbestu rocznie. Od roku 1999 obowiązuje w Polsce zakaz stosowania azbestu, odraczany wielokrotnie ze względów społecznych (bezrobocie). Jego ograniczone wykorzystanie, tam gdzie nie można znaleźć jego zamienników, np. do produkcji ubrań żaroodpornych, podlega ścisłej reglamentacji. Zamiast azbestu stosuje się obecnie inne materiały o strukturze włóknistej. Materiałem zastępczym są często: włókna szklane, węglowe, wata bazaltowa lub tzw. włókna mineralne nienaturalnego pochodzenia, zwykle z tworzyw sztucznych. Niestety brak pełnej znajomości mechanizmu szkodliwego działania azbestu powoduje, że nie wiadomo czy nowe materiały nie mają także jego szkodliwych własności. Są znane już doniesienia wskazujące, że nowe materiały włókniste, przynajmniej niektóre z nich, są również szkodliwe dla zdrowia, choć nie jest pewne czy w podobny sposób jak azbest. Dalsze wykorzystanie azbestu zależeć będzie nie tylko od wymogów bezpieczeństwa, lecz i od dostępności surowca. Ogólnoświatowe zasoby azbestu są dzisiaj bardzo poważnie uszczuplone. Chemicy od dawna pracują nad jego zamiennikami, jednak idealny produkt nie został na razie wynaleziony. Paradoksalnie historia azbestu zatoczyła więc pełne koło. Substancja tak potępiana może obecnie nadal uchodzić za pożyteczną i poszukiwaną. Zresztą zszargana opinia wydaje się dobrze pasować do nieugaszonego kamienia. 2.3. Wpływ azbestu na organizm ludzki. Wzmianki o szkodliwości azbestu pojawiły się już od bardzo dawna. Obserwowano występowanie chorób wśród górników i osób pracujących nad przetwarzaniem tego materiału. Nikt nie zdawał sobie jednak sprawy z jego zabójczego działania. Zwolennicy stosowania azbestu wskazywali na jego korzystne właściwości, zaś przeciwnicy, w znaczącej mniejszości, nie posiadali wystarczającej 7

argumentacji, by przekonać większość do swojej negatywnej opinii na temat stosowania tego materiału. Choć termin azbestoza pojawił się po raz pierwszy w roku 1927, to działanie rakotwórcze azbestu zostało ostatecznie udokumentowane i powszechnie uznane dopiero w latach 80-tych XX wieku. Szacuje się, iż na świecie rocznie z powodu chorób wywołanych azbestem umiera ok. 100 tys. osób. Dlatego tez azbest został uznany za jeden z najbardziej rakotwórczych czynników mających wpływ na organizm ludzki. Poprzez wprowadzanie odpowiednich przepisów dotyczących ograniczenia stosowania wyrobów zawierających azbest podjęto aktywną walkę o usuniecie tego szkodliwego czynnika z naszego środowiska. I tak np. Zarządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 12 marca 1996 roku w sprawie dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia, wydzielanych przez materiały budowlane, urządzenia i elementy wyposażenia w pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi (M.P. z 1996 r. Nr 19, poz. 231) z dniem 1 stycznia 1997 roku zakazano stosować azbest jako dodatek w materiałach budowlanych. Dopiero kolejne regulacje w tym zakresie wprowadzała ustawa (wielokrotnie nowelizowana) z dnia 19 czerwca 1997r o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. z 2004 r. Nr 3, poz. 20 z późn. zm.). Pył azbestowy może dostać się do organizmu człowieka przez układ oddechowy wraz z wdychanym powietrzem lub drogą pokarmową. Można przyjąć, iż chorobotwórcze działanie azbestu jest praktycznie wynikiem wdychania włókien zawieszonych w powietrzu, gdyż ryzyko wynikające dla zdrowia człowieka z wchłaniania pyłu drogą pokarmową jest znikome. Szczególną cechą azbestu jest to, że włókna gromadzą się i pozostają w tkance płucnej w ciągu całego życia. W ten sposób nagromadzone włókna azbestu mogą być przyczyną powstania zmian chorobowych, nawet po kilkudziesięciu latach od momentu ekspozycji. Wyróżnia się trzy rodzaje narażenia na pyły azbestowe: ekspozycję zawodową - związaną z pracą w warunkach narażenia na pył azbestu, ekspozycję parazawodową dotyczy mieszkańców sąsiadujących z kopalniami i zakładami przetwarzającymi azbest oraz rodzin pracowników tych zakładów, ekspozycję środowiskową: związana jest z występowaniem azbestu w powietrzu atmosferycznym, wodzie pitnej i artykułach spożywczych. Ekspozycje te różnią się w istotny sposób wielkością stężeń włókien, ich rozmiarami, długością trwania narażenia, a co za tym idzie skutkami dla zdrowia i wielkością ryzyka wystąpienia określonych nowotworów złośliwych. Narażenie zawodowe na pył azbestu może być przyczyną pylicy azbestowej (azbestozy), łagodnych zmian opłucnowych, raka płuca i międzybłoniaków, natomiast głównym skutkiem ekspozycji parazawodowej i środowiskowej jest międzybłoniak opłucnej. Poprzez przeprowadzone badania epidemiologiczne udowodniono obecnie, 8

że wszystkie typy azbestu powodują raka płuc. W badaniach nad skutkami, jakie wywołuje azbest po wchłonięciu do organizmu człowieka sugeruje się również, iż może on być przyczyną nowotworów krtani, żołądka i jelit, trzustki czy jajnika. Jest to związane z procesami zachodzącymi w organizmie ludzkim (np. translokacja i usuwanie pyłu z organizmu), które mogą powodować iż szkodliwe oddziaływanie azbestu może się ujawniać w odległych od układu oddechowego narządach i tkankach. Często trudno jest określić dokładnie powód danej choroby, gdyż np. postać histopatologiczna raka płuc spowodowanego paleniem papierosów i azbestem jest taka sama, przy czym prawdopodobieństwo zachorowania na raka płuc spowodowanego azbestem osoby palącej jest 50-krotnie większe niż osoby niepalącej. Oprócz występowania azbestu w powietrzu atmosferycznym obserwuje się również jego obecność w wodzie pitnej. Azbest jest wprowadzany do wody poprzez: wypłukiwanie ze skał, rud, minerałów i gleb zanieczyszczonych azbestem, dopływ ścieków przemysłowych, zanieczyszczenia atmosferyczne, wypłukiwanie cząstek azbestu z rur azbestowo-cementowych. Po raz pierwszy stwierdzono obecność w wodzie pitnej w Kanadzie w 1971 roku, a następnie potwierdziły to badania w USA, Niemczech i Wielkiej Brytanii. Tak samo jak do wody pitnej azbest również może się przedostać do innej żywności, przy czym zanieczyszczenie produktów spożywczych azbestem jest mało przebadane. Biologiczna agresywność pyłu azbestu jest związana ze stopniem penetracji i ilością włókien w dolnej części układu oddechowego. Proces ten zależy od fizycznych i aerodynamicznych cech włókien przede wszystkim od ich średnicy i długości. Największe zagrożenie dla organizmu ludzkiego stwarzają włókna tzw. respirabilne, które mają zdolność przenikania do pęcherzyków płucnych. Ich średnica jest mniejsza od 3 μm, a długość jest większa od 5 μm. Analizując szkodliwość azbestu i jego wpływ na organizm ludzki należy pamiętać, iż azbest jest praktycznie niezniszczalny, zaś groźny dla zdrowia ludzi jest wtedy, gdy jego elementarne włókna znajdują się we wdychanym powietrzu. Azbest zabezpieczony w sposób uniemożliwiający uwalnianie się włókien do powietrza nie stanowi żadnego zagrożenia dla zdrowia. 2.4. Zanieczyszczenia środowiska azbestem. Azbest jest ogólną nazwa sześciu różnych minerałów z grupy serpentynów oraz amfiboli, powszechnie występujących w skorupie ziemskiej. W Polsce nie występują złoża azbestu nadające się do eksploatacji, a sam azbest występuje na Dolnym Śląsku jako zanieczyszczenie złóż innych surowców mineralnych, między innymi melafiru, gabra, rudy niklu czy magnezytu. 9

Ze względu na swoje właściwości i praktycznie niezniszczalność, azbest wprowadzony do środowiska otaczającego człowieka utrzymuje się w nim przez czas nieokreślony. Włókna przedostają się do powietrza atmosferycznego zarówno w wyniku procesów naturalnych, wietrzenia formacji geologicznych, jak i działalności człowieka. Wielkość emisji włókien azbestu do powietrza atmosferycznego związana jest z takimi czynnikami fizycznymi jak wibracja powietrza, temperatura i wilgotność oraz ich zmienność. Włókna azbestu wprowadzone w atmosferę są przenoszone przez prądy wertykalne (0,1 m/sek) oraz prądy poziome (1-10 m/sek). Jedynym sposobem oczyszczania powietrza są opady atmosferyczne. Źródłami naturalnymi włókien azbestu są zanieczyszczenia skorupy ziemskiej, zanieczyszczenie wód przepływających przez złoża zawierające azbest, zanieczyszczenie azbestem eksploatowanych złóż węgla kamiennego, rud miedzi, kamieni budowlanych, talku i innych. Potencjalnie rakotwórcze włókna są wszechobecne z powodu wietrzenia i korozji formacji geologicznych, częściowo także z powodu działalności człowieka. Z raportów międzynarodowych wynika, że prawdopodobnie większość włókien jest emitowana ze źródeł naturalnych. Jednakże brak jest obecnie danych dotyczących pomiarów ilości włókien uwalnianych do atmosfery przez naturalne procesy wietrzenia skał. Źródła naturalne w praktyce mają jednak mniejsze znaczenie ze względu na znaczne rozproszenie oraz występowanie na terenach stosunkowo rzadko zaludnionych, podczas gdy źródła związane z działalnością człowieka dotyczą zwykle terenów o dużej gęstości zaludnienia. W latach 70-tych w Polsce przerabiano rocznie ok. 100 tys. ton azbestu, w latach 80-tych zużycie azbestu spadło do ok. 60 tys. ton, a w roku 1991 wynosiło 30 tys. ton. Azbest w Polsce używano do: wyrobów azbestowo-cementowych stosowanych w budownictwie, azbestowo cementowych rur ciśnieniowych (kanalizacyjnych i wodociągowych), ognioodpornych płyt izolacyjnych, wyrobów izolacyjnych łącznie z izolacjami natryskowymi, złącz i uszczelek, materiałów ciernych, wyrobów włókienniczych, płytek i wykładzin podłogowych, wyrobów z mas plastycznych i obudowy akumulatorów, wypełniaczy, wzmocnień i wyrobów z nich produkowanych (kartony, papier, filtry, kity, kleje, powłoki ochronne itp.). W każdym z powyższych wyrobów znajduje się od 10 100% różnego typu azbestu (chryzotyl, krokidolit, amosyt). 10

Źródła zanieczyszczeń środowiska azbestem, związane z działalnością człowieka, można zatem podzielić w następujący sposób: tereny wydobywania i produkcji azbestu oraz zakłady przetwórstwa azbestu, miejsca składowania odpadów zawierających azbest, korozja płyt azbestowo-cementowych, którą przyspieszają kwaśne deszcze i inne chemiczne zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, środki transportu (np. ścierania tarcz sprzęgłowych i hamulcowych, kruszenie powłok termoizolacyjnych silników pojazdów mechanicznych itd.), źródła wewnątrz pomieszczeń: urządzenia grzewcze, wentylacyjne, klimatyzacyjne i izolacje zawierające azbest. 2.5. Ograniczenie negatywnych skutków oddziaływania azbestu. Wyroby zwierające azbest nie były w Polsce oznakowane lub nazwane w sposób ułatwiający identyfikację w nich azbestu. Skutkiem tego obecne prace remontowe często prowadzą do nieświadomego ich uszkodzenia i spowodowania niekontrolowanej emisji pyłu azbestowego. Warunkiem podjęcia działań specjalistycznych w celu zmniejszenia wpływu azbestu na środowisko jest jego identyfikacja i lokalizacja w obiekcie oraz ocena stanu technicznego wyrobu i ryzyka emisji pyłu. Powinno być to poprzedzone inwentaryzacją wyrobów zwierających azbest oraz określeniem rodzaju azbestu zawartego w danym wyrobie. Przy inwentaryzacji należy zwrócić szczególną uwagę na: fakt, iż każdy obiekt (np. w przemyśle energetycznym, ciepłowniczym, zakładach chemicznych itd.) może zawierać materiały i wyroby, w których skład wchodzi azbest, a prawdopodobieństwo jego występowania wzrasta w obiektach starszych (budowanych do lat 80-tych), istnienie w budynkach stref o dużym prawdopodobieństwie występowania azbestu; należą do nich elementy instalacji wentylacyjnych, urządzeń wodnokanalizacyjnych i grzewczych, zabezpieczenie ognioochronne konstrukcji stalowych, wszelkiego rodzaju izolacje termiczne, ogniochronne i elektryczne, brak w dokumentacji technicznej obiektów informacji o użytych wyrobach zawierających azbest, Stan ten prowadzi do sytuacji, iż podczas prowadzenia prac remontowych stwierdzenie obecności materiałów zawierających azbest może nastąpić tylko po przeprowadzeniu badań laboratoryjnych. Jest to o tyle niebezpieczne, iż prowadzący remont ze względów finansowych bądź napiętych terminów może nie wprowadzić specjalnych zabezpieczeń wymaganych w pracy z azbestem. 11

Obowiązujące wartości NDS (najwyższe dopuszczalne stężenia na stanowiskach pracy) dla pyłów zawierających azbest: pyły zawierające azbest i inne materiały włókniste, z wyjątkiem krokidolitu i antygorytu włóknistego: pył całkowity 1 mg/m 3, włókna respirabilne 0,2 wł./cm 3, pyły zawierające krokidolit: pył całkowity 0,5 mg/m 3, włókna respirabilne 0,2 wł./cm 3. Należy mieć świadomość, że pojęcie stężeń dopuszczalnych w przypadku azbestu (tak jak innych substancji rakotwórczych) jest umowne i stanowi kompromis między wymaganiami medycyny, a możliwościami techniki. Tendencją działań UE jest ograniczenie NDS do możliwego minimum. 3. REGULACJE PRAWNE W ZAKRESIE UŻYTKOWANIA I USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST. 3.1. Akty prawne regulujące użytkowanie, usuwanie wyrobów i odpadów zawierających azbest. Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (tekst jednolity Dz. U. z 2004 r. Nr 3, poz. 20 z późn. zm.), Ustawa weszła w życie 28 września 1997 roku. Zakazuje ona wprowadzania na polski obszar celny wyrobów zawierających azbest, azbestu, produkcji wyrobów zawierających azbest oraz obrotu azbestem i wyrobami zawierającymi ten surowiec. Ustawa przedłużała o 12 miesięcy produkcję płyt falistych azbestowo-cementowych dla budownictwa w czterech zakładach wymienionych w załączniku nr 2 do ustawy. Zgodnie z ustawą produkcja płyt została zakończona we wszystkich zakładach do 28 września 1998r., a z dniem 28 marca 1999r. nastąpił zakaz obrotu tymi płytami. Wyjątek stanowiły tylko azbest i wyroby zawierające azbest dopuszczone do produkcji lub do wprowadzania na polski obszar celny spośród wyrobów określonych w załączniku nr 1 do w/w ustawy. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.), Ustawa ta jest podstawowym aktem prawnym w prawodawstwie polskim, regulującym zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów, z uwzględnieniem wymagań zrównoważonego rozwoju, a szczególności ustala zasady: 12

ustalania warunków ochrony zasobów środowiska, ustalania warunków wprowadzania substancji lub energii do środowiska, określania kosztów korzystania ze środowiska, udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie, udziału społeczeństwa w postępowaniu w sprawie ochrony środowiska, podziału kompetencji organów administracji i inspekcji, kar i odpowiedzialności za nieprzestrzeganie zasad i przepisów dotyczących ochrony środowiska. Ustawa ta dokonuje w zakresie swojej regulacji wdrożenia szeregu dyrektyw Wspólnot Europejskich, między innymi dyrektywy Rady 87/217/EWG z dnia 19 marca 1987 roku w sprawie ograniczenia zanieczyszczenia środowiska azbestem i zapobiegania temu zanieczyszczeniu (Dz. Urz. WE L 85 z 28.03.1987 r. str. 40). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251 z późn. zm.), Ustawa ta jest podstawowym aktem prawnym określającym zasady postępowania z odpadami. Założeniem tych regulacji jest, aby przyjęte sposoby postępowania z odpadami zapewniały ochronę życia i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Celem tych przepisów jest zapobieganie powstawaniu odpadów i ich negatywnego oddziaływania na środowisko. Ustawa reguluje całokształt spraw administracyjnych, związanych z postępowaniem przy zbieraniu, transporcie, odzysku i unieszkodliwianiu (w tym składowaniu) odpadów. W ustawie tej zawarto również wymagania techniczne i organizacyjne dla składowisk odpadów. Zostały w niej określone obowiązki wytwórców i posiadaczy odpadów, w tym odpadów niebezpiecznych. Wytwórcy odpadów zawierających azbest muszą zatem uregulować swój stan prawny w tym zakresie zgodnie z ww. przepisami. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o wprowadzeniu ustawy - Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach oraz zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2001 r. Nr 100, poz. 1085 z późn. zm.), Ustawa ta w sposób szczegółowy regulowała okresy przejściowe spowodowane zmianą przepisów w zakresie ochrony środowiska. W swoich zapisach odniosła się także do problematyki azbestu, wprowadzając odpowiednie zmiany w ustawie z dnia 19 czerwca 1997 roku o zakazie stosowania wyrobów zwierających azbest. Ustawa udzielała także delegację ministrowi właściwemu do spraw gospodarki dla określenia w drodze rozporządzenia sposobów i warunków bezpiecznego usuwania wyrobów zawierających azbest. 13

Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118 z późn. zm.), Ustawa ta jest podstawowym aktem prawnym normującym działalność obejmująca sprawy projektowania, budowy, utrzymania i rozbiórki obiektów budowlanych oraz określa zasady działania organów administracji publicznej w tych dziedzinach. Reguluje zasady wydawania pozwoleń na budowę, przyjmowania zgłoszeń przystąpienia do określonych prac itd. W art. 30 ust. 7 ustawa ta wprowadza możliwość nałożenia w drodze decyzji wydawanej przez właściwy organ obowiązku uzyskania pozwolenia na wykonanie określonego obiektu lub robót budowlanych objętych obowiązkiem zgłoszenia, jeżeli ich realizacja może naruszać ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub spowodować: 1) zagrożenie bezpieczeństwa ludzi lub mienia, 2) pogorszenie stanu środowiska lub stanu zachowania zabytków, 3) pogorszenie warunków zdrowotno-sanitarnych, 4) wprowadzenie, utrwalenie bądź zwiększenie ograniczeń lub uciążliwości dla terenów sąsiednich. Przepis ten powoduje, iż przy zgłoszeniu robót polegających na zabezpieczaniu lub usuwaniu wyrobów zawierających azbest składający wniosek winien liczyć się z możliwością konieczności uzyskania pozwolenia na wykonanie planowanych robót. Ustawa z dnia 28 października 2002 r. o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 199, poz. 1671 z późn. zm.), Ustawa określa zasady przewozu drogowego towarów niebezpiecznych, wymagania w stosunku do kierowców i innych osób wykonujących czynności związane z tym przewozem, zasady dokonywania oceny zgodności ciśnieniowych urządzeń transportowych oraz organy właściwe do sprawowania nadzoru i kontroli w tych sprawach. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 stycznia 2010 r. w sprawie wartości odniesienia dla niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. z 2010 r. Nr 16, poz. 87), Rozporządzenie określa wartości odniesienia, wyrażone jako poziomy substancji w powietrzu, zróżnicowane dla terenu kraju, obszarów parków narodowych i obszarów ochrony uzdrowiskowej. W rozporządzeniu podano warunki w jakich ustala się wartości odniesienia, takie jak temperatura i ciśnienie, oznaczenie numeryczne substancji pozwalające na jednoznaczną jej identyfikację oraz okresy dla których uśrednione są wartości odniesienia. 14

W rozporządzeniu tym określono, iż dla azbestu wartość odniesienia w powietrzu dla terenu całego kraju, uśredniona do jednej godziny wynosi 2350 włókien/1m 3, a uśredniona dla roku kalendarzowego 250 włókien/1m 3. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. z 2002 r. Nr 217, poz. 1833 z późn. zm.), W rozporządzeniu ustalono wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Obowiązujące wartości NDS dla pyłów zawierających azbest: a) pyły zawierające azbest i inne materiały włókniste, z wyjątkiem krokidolitu i antygorytu włóknistego: pył całkowity 1 mg/m 3, włókna respirabilne 0,2 wł./cm 3, b) pyły zawierające krokidolit: pył całkowity 0,5 mg/m 3, włókna respirabilne 0,2 wł./cm 3. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. z 2004 r. Nr 71, poz. 649), Rozporządzenie określa: obowiązki wykonawcy prac polegających na bezpiecznym użytkowaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest, sposoby i warunki bezpiecznego użytkowania oraz usuwania wyrobów zawierających azbest, warunki przygotowania do transportu i transportu wyrobów i odpadów zawierających azbest do miejsc ich składowania, wymagania jakim powinno odpowiadać oznakowanie wyrobów i odpadów zawierających azbest. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 października 2005 r. w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów (Dz. U. z 2005 r. Nr 216, poz. 1824), Rozporządzenie to określa obowiązki pracodawcy zatrudniające pracowników przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest. Pracodawca obowiązany jest stosować środki ochrony pracowników przed szkodliwym działaniem pyłu zawierającego azbest, a także kontrolować stopień narażenia pracowników na 15

działanie pyłu azbestu w sposób określony w przepisach dotyczących badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Pracownicy zatrudnieni przy pracach w kontakcie z azbestem, pracodawcy i osoby kierujące takimi pracami powinni być przeszkoleni w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, zgodnie z programem określonym w załączniku do rozporządzenia. Rozporządzenie szczegółowo reguluje zasady prowadzenia prac w warunkach narażenia na pył azbestowy. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 października 2003 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest (Dz. U. z 2003 r. Nr 192, poz. 1876 z późn. zm.), Rozporządzenie określa: 1. wymagania w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu lub wyrobów zawierających azbest oraz oznaczania miejsc ich występowania; 2. wymagania w zakresie wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawierające azbest; 3. wymagania techniczne, jakie należy spełnić przy wykorzystywaniu i przemieszczaniu wyrobów zawierających azbest oraz przy wykorzystywaniu i oczyszczaniu instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawierające azbest; 4. sposób oznaczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawierające azbest, oraz pomieszczeń, w których one się znajdują; 5. sposób inwentaryzowania azbestu lub wyrobów zawierających azbest, w miejscach ich wykorzystywania; 6. terminy przedkładania odpowiednio wojewodzie albo wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta informacji o: a) rodzaju, ilości i miejscach występowania wykorzystywanych wyrobów zawierających azbest, b) instalacjach i urządzeniach, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawierające azbest, c) czasie i sposobie usuwania azbestu lub wyrobów zawierających azbest, d) czasie i sposobie zastąpienia azbestu i wyrobów zawierających azbest innymi substancjami i wyrobami, mniej szkodliwymi dla środowiska; 7. formę i układ przedkładanych informacji, o których mowa w pkt 6; 8. przypadki i terminy, w których powinny być oczyszczone instalacje lub urządzenia, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawierające azbest. 16

Rozporządzenie dopuszcza wykorzystywanie azbestu lub wyrobów zawierających azbest w użytkowanych instalacjach lub urządzeniach, nie dłużej jednak niż do dnia 31 grudnia 2032 r. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 23 czerwca 2003 r. w sprawie informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (Dz. U. z 2003 r. Nr 120, poz. 1126), Rozporządzenie określa zakres i formę informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz szczegółowy zakres robót budowlanych, stwarzających zagrożenie bezpieczeństwa i zdrowia ludzi. W paragrafie 6 tego rozporządzenia, podającym szczegółowy zakres robót budowlanych wymieniono roboty polegające na usuwaniu i naprawie wyrobów budowlanych zawierających azbest. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. z 2004 r. Nr 280, poz. 2771 z późn. zm.), Rozporządzenie to zalicza do wykazu substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym azbest. W rozporządzeniu podano między innymi sposób rejestrowania tych czynników, prowadzenia prac, pracowników zatrudnionych przy tych pracach, wzory dokumentów oraz szczegółowe warunki ochrony pracowników. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2009 r. w sprawie sposobu przedkładania marszałkowi województwa informacji o występowaniu substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska (Dz. U. z 2009 r. Nr 124, poz. 1033) Rozporządzenie określa terminy przedkładania wojewodzie informacji o rodzaju, ilości i miejscach występowania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska oraz podaje formę przedkładania tej informacji. Azbest jest uznany w tym rozporządzeniu jako jedna z substancji stwarzająca zagrożenie i określono dla niego formę i terminy przedkładania przedmiotowej informacji. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz. U. z 2001 r. Nr 112, poz. 1206), Rozporządzenie określa katalog odpadów wraz z listą odpadów niebezpiecznych oraz sposób klasyfikowania odpadów. Katalog odpadów dzieli odpady w zależności 17

od źródła ich powstawania na 20 grup, każdej przyporządkowując podgrupy i rodzaje odpadów wraz z kodem. Kod z gwiazdką oznacza odpad niebezpieczny. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie wzorów dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów (Dz. U. z 2006 r. Nr 30, poz. 213), Rozporządzenie określa wzory dokumentów stosowanych do prowadzenia ilościowej i jakościowej ewidencji odpadów celem zapewnienia kontroli ich przemieszczania. Do prowadzenia ewidencji odpadów obowiązani są posiadacze odpadów (w tym wytwórcy). Ewidencję odpadów prowadzi się za pomocą dwóch dokumentów: karty ewidencji odpadów oraz karty przekazania odpadów (prowadzący działalność związaną tylko z transportem odpadów nie mają obowiązku prowadzenia kart ewidencji odpadów). Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 sierpnia 2004 r. w sprawie leczenia uzdrowiskowego osób zatrudnionych przy produkcji wyrobów zawierających azbest (Dz. U. z 2004 r. Nr 185, poz. 1920 z późn. zm.), Rozporządzenie określa tryb kierowania na leczenie uzdrowiskowe oraz rozliczania przez instytucje powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego kosztów z tytułu korzystania z leczenia uzdrowiskowego przez osoby uprawnione, zdefiniowane przedmiotowym rozporządzeniem. 3.2. Zasady postępowania z wyrobami zawierającymi azbest w aspekcie obowiązującego prawa. Przepisy określające zasady bezpiecznego postępowania z wyrobami i odpadami zawierającymi azbest narzuciły szereg obowiązków, zarówno na właścicieli obiektów i urządzeń, gdzie został użyty azbest jak i na prowadzących wszelkiego rodzaju prace związane z usuwaniem bądź transportem czy umieszczaniem na składowisku wyrobów i odpadów zawierających azbest. 3.2.1. Procedury dotyczące postępowania z wyrobami i odpadami zawierającymi azbest. Procedury są swego rodzaju przewodnikiem dla osób i instytucji uczestniczących w procesach unieszkodliwiania azbestu. Z uwagi na zakres opracowania program skupia się na procedurach dotyczących demontażu eternitu. 18

Problematyka bezpiecznego postępowania z wyrobami i odpadami zawierającymi azbest została uszeregowana w bloku tematycznym obejmującym łącznie 6 procedur. Grupa I Procedury obowiązujące właścicieli i zarządzających obiektami, instalacjami i urządzeniami zawierającymi azbest lub wyroby zawierające azbest. Procedura 1 dotycząca obowiązków w czasie użytkowania obiektów, instalacji i urządzeń. Procedura 2 dotycząca obowiązków przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest, Grupa II Procedury obowiązujące wykonawców prac polegających na usuwaniu wyrobów zawierających azbest wytwórców odpadów niebezpiecznych. Procedura 3 dotycząca postępowania przy pracach przygotowawczych do usunięcia wyrobów zawierających azbest. Procedura 4 dotycząca prac polegających na usuwaniu wyrobów zawierających azbest wytwarzaniu odpadów niebezpiecznych, wraz z oczyszczaniem obiektu (terenu) instalacji. Grupa III Procedura obowiązująca prowadzących działalność w zakresie transportu odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. Procedura 5 dotycząca przygotowania i transportu odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. Grupa IV Procedura obowiązująca zarządzających składowiskami odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. Procedura 6 dotycząca składowania odpadów na składowisku przeznaczonym do wyłącznego składowania odpadów zawierających azbest lub innym, spełniającym odpowiednie warunki techniczne. 19

PROCEDURA 1. Dotycząca obowiązków i postępowania właścicieli oraz zarządców przy użytkowaniu obiektów i terenów z wyrobami zawierającymi azbest. Sporządzenie Oceny stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest. Przeprowadzenie inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest. Opracowanie corocznego planu kontroli jakości powietrza dla pomieszczeń zawierających azbest. Sporządzenie informacji dla wójta/burmistrza/prezydenta (corocznie) Opracowanie instrukcji bezpiecznego postępowania i użytkowania pomieszczenia z wyrobami zawierającymi azbest. Oznakowanie pomieszczeń, gdzie znajdują sie urządzenia lub instalacje z wyrobami zawierającymi azbest. Zaznaczenie na planach sytuacyjnych terenu miejsc z wyrobami zawierającymi azbest. Cel procedury Celem procedury jest przedstawienie zakresu obowiązków oraz zasad postępowania właścicieli i zarządców budynków, budowli, instalacji i urządzeń oraz terenów gdzie znajduje sie azbest lub wyroby zawierające azbest. Wyznacza ona obowiązki i kierunki działań, jakie obowiązani są podejmować właściciele/zarządzający obiektami, na których zidentyfikowano wyroby zawierające azbest. Procedura dotyczy, wiec mówiąc skrótowo bezpiecznego ich użytkowania. 20

PROCEDURA 2. Dotycząca obowiązków i postępowania właścicieli i zarządców przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest z obiektów lub terenów. Podjecie decyzji o usuwaniu wyrobów zawierających azbest. Identyfikacja azbestu w wyrobach przeznaczonych do usunięcia przez uprawnione laboratorium (alternatywnie). Zgłoszenie właściwemu organowi architektonicznobudowlanemu na 30 dni przed rozpoczęciem prac zamiaru usuwania wyrobów zawierających azbest celem uzyskania pozwolenia na budowę wraz z określonymi warunkami. Dokonanie wyboru wykonawcy prac i zawarcie umowy. Określenie obowiązków stron, również w zakresie zabezpieczenia przed emisją azbestu. Poinformowanie mieszkańców/użytkowników obiektu o usuwaniu niebezpiecznych materiałów i sposobach zabezpieczenia. Uzyskanie od wykonawcy prac świadectwa czystości powietrza po wykonaniu robót oraz jego przechowywanie, przez co najmniej 5 lat (nieobowiązkowe tylko na żądanie) Opis procedury Procedura dotyczy obowiązków i sposobów postępowania właścicieli lub zarządzających obiektami z zabudowanymi wyrobami z azbestem w toku czynności zmierzających do usuwania wyrobów azbestowych. Cel procedury Celem procedury jest przedstawienie zakresu obowiązków i postępowania właścicieli oraz zarządców budynków, budowli, instalacji lub urządzeń i terenów z wyrobami zawierającymi azbest przed i w czasie wykonywania prac usuwania lub zabezpieczania wyrobów. 21

PROCEDURA 3. Dotycząca postępowania przy pracach przygotowawczych do usuwania wyrobów zawierających azbest. Opracowanie programu gospodarki odpadami niebezpiecznymi zawierającymi azbest, (powyżej 0,1 Mg/rok) i uzyskanie jego zatwierdzenia przez właściwego dla siedziby podmiotu starostę. Opracowanie i przedłożenie właściwemu staroście na 30 dni przed rozpoczęciem działalności powodującej powstawanie odpadów (poniżej 0,1 Mg/rok) informacji o wytwarzanych odpadach oraz sposobach gospodarowania. Przyjęcie zlecenia-zawarcie umowy na wykonanie prac usuwania wyrobów zawierających azbest, wraz z oczyszczaniem miejsca prac z azbestem Opracowanie planu prac Przygotowanie miejsca i wskazanie tymczasowego sposobu magazynowania odpadów Określenie stanu środowiska przed przystąpieniem do prac, w tym strefy przyszłych prac. Przygotowanie dokumentów ewidencji odpadów Opracowanie planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia ( bioz ) Przeszkolenie pracowników Zawarcie porozumienia z zarządzającym składowiskiem odpowiednim dla odpadów zawierających azbest Skompletowanie wyposażenia technicznego Przygotowanie rejestru pracowników narażonych na działanie azbestu. Organizacja zaplecza, w tym socjalnego i bhp Skompletowanie środków ochrony pracowników Zgłoszenie rozpoczęcia prac usuwania wyrobów zawierających azbest do właściwego organu nadzoru budowlanego oraz okręgowego inspektora pracy Zawarcie umowy z laboratorium o prowadzenie monitoringu powietrza w przypadku, gdy zachodzi konieczność wykonania takich badań (żądanie właściciela) Cel procedury Celem procedury jest przedstawienie zasad postępowania podczas prac przygotowawczych do usuwania wyrobów zawierających azbest lub ich zabezpieczenia. Procedura dotyczy podmiotów gospodarczych zajmujących się 22

gospodarka odpadami niebezpiecznymi (azbestem) oraz ich współpracy z właścicielem/inwestorem. PROCEDURA 4. Dotycząca prac polegających na usuwaniu wyrobów zawierających azbest, wytwarzaniu odpadów niebezpiecznych, wraz z oczyszczaniem obiektu/terenu/instalacji azbestu. Zabezpieczenie obiektu i terenu wokół obiektu Izolowanie miejsc pracy Wytwarzanie odpadów zawierających azbest Pakowanie odpadów Oznakowanie odpadów Wystawienie dokumentów ewidencyjnych odpadów Karta ewidencji odpadu Karta przekazania odpadów Przygotowanie odpadów do odbioru Oczyszczenie pola prac i otoczenia terenu robót z pozostałości azbestu Przedstawienie dokumentu stwierdzającego rzetelność wykonania prac i oczyszczenia z azbestu Cel procedury Celem procedury jest przedstawienie zakresu obowiązków i zasad postępowania wykonawców prac polegających na zabezpieczeniu lub usuwaniu wyrobów zawierających azbest będących, w rozumieniu ustawy o odpadach wytwórcami odpadów niebezpiecznych, Zakres procedury Zakres procedury obejmuje okres od rozpoczęcia do zakończenia prac polegających na zabezpieczeniu lub usuwaniu wyrobów zawierających azbest wytwarzaniu odpadów niebezpiecznych, wraz z oczyszczaniem budynku, budowli, instalacji lub urządzenia i terenu z pozostałości azbestu. 23

PROCEDURA 5. Dotycząca przygotowania i transportu odpadów zawierających azbest. Uzyskanie od starosty właściwego ze względu na miejsce siedziby zezwolenia na prowadzenie działalności w zakresie transportu odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. Odbiór odpadów zawierających azbest od poprzedniego posiadacza Przygotowanie pojazdu do przewozu odpadów niebezpiecznych Przygotowanie dokumentów Dokument przewozowy z opisem przewożonych towarów niebezpiecznych Zaświadczenie ADR z przeszkolenia kierowcy pojazdów przewożących towary niebezpieczne Sprawdzenie prawidłowości i szczelności opakowania Karta przekazania odpadu Zabezpieczenie ładunku przed przesuwaniem Załadunek odpadów w pakietach foliowych Oznakowanie pojazdu zgodnie z umowa ADR Transport odpadów na składowisko przeznaczone do składowania odpadów zawierających azbest Przekazanie odpadów na składowisko odpadów Karta przekazania odpadu Cel procedury Procedura ta wskazuje podstawowe obowiązki podmiotu wykonującego transport odpadów niebezpiecznych, zawierających azbest. Ukazuje zasady pakowania odpadów i przygotowania środka transportowego do przewożenia odpadów azbestowych. Zakres procedury Procedura obowiązuje od momentu odbioru spakowanych prawidłowo odpadów azbestowych, poprzez czas przewozu ich do miejsca unieszkodliwienia, aż do 24

rozładunku i wystawieniu potwierdzenia umieszczenia odpadów w miejscu do tego uprawnionym. PROCEDURA 6. Dotycząca składowania odpadów na składowiskach odpadów niebezpiecznych lub w wydzielonych kwaterach składowisk komunalnych przeznaczonych do wyłącznego składowania odpadów zawierających azbest: Przyjecie partii odpadów niebezpiecznych zawierających azbest na składowisko Potwierdzenie odbioru na Karcie przekazania odpadu Pobranie opłaty za skorzystanie ze składowiska Składowanie odpadów zgodnie z przepisami dotyczącymi odpadów niebezpiecznych zawierających azbest oraz zatwierdzona instrukcja eksploatacji składowiska Przeszkolenie pracowników w zakresie bezpiecznych metod postępowania z odpadami zawierającymi azbest Sporządzenie zbiorczego zestawienia danych o rodzaju i ilości odpadów Cel procedury Prawidłowe funkcjonowanie składowiska mogącego przyjmować odpady niebezpieczne zawierające azbest. 4. ZADANIA SAMORZĄDÓW LOKALNYCH. 4.1. Zadania na poziomie krajowym. Interdyscyplinarność Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski powoduje konieczność koordynacji działań wszystkich jednostek i instytucji przedmiotowo odpowiedzialnych za realizację poszczególnych zadań lub pośrednio biorących udział w ich realizacji. Dlatego też zadania będą realizowane na trzech poziomach: Centralnym Rada Ministrów, minister właściwy do spraw gospodarki i w strukturze ministerstwa Główny Koordynator Programu szczebla krajowego; Wojewódzkim marszałek, samorząd województwa; 25

Lokalnym samorząd powiatowy, samorząd gminy. Niezbędnym elementem Programu... jest powołanie Głównego Koordynatora, jako osoby odpowiedzialnej za współdziałanie poszczególnych jednostek i instytucji oraz podejmowanie inicjatyw w jego wdrażaniu. Należy zaznaczyć, że Program... powinien być realizowany przez istniejące struktury samorządu terytorialnego i nie powodować tworzenia nowych stanowisk w administracji. Nieodzownym elementem wspierającym założenia Programu... będzie także współpraca z organizacjami pozarządowymi, instytutami naukowymi oraz mediami. 4.2. Zadania na poziomie wojewódzkim. Do zadań samorządu wojewódzkiego należy: Koordynacja działań na poziomie powiatowym i gminnym wraz ze stałym informowaniem o postępie działań w zakresie realizacji Programu usuwania azbestu, Współpraca z uczelniami i instytucjami naukowymi, organizacjami pozarządowymi, ekspertami, lokalnymi mediami w zakresie niezbędnym dla realizacji Programu, Opracowanie planu skupisk azbestu na terenie województwa i zlokalizowanie terenów zagrożenia, Opracowanie planu usuwania wyrobów zawierających azbest na terenie województwa. 4.3. Zadania na poziomie lokalnym. Do zadań samorządów gmin i powiatów należy: Uwzględnianie usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest w planach gospodarki odpadami, Współpraca z lokalnymi mediami celem rozpowszechniania informacji dotyczących zagrożeń powodowanych przez azbest oraz wyroby z azbestem, Przygotowywanie wykazów obiektów zawierających azbest oraz rejonów występującego narażenia na ekspozycję azbestu, Przygotowywanie i przyjmowanie rocznych sprawozdań finansowych z realizacji zadań Programu. 26

Rys. 1. Schemat ilustrujący współpracę organów administracji rządowej, samorządu terytorialnego, jednostek inspekcyjnych i organizacji pozarządowych. Organy centralne MF, MŚ, MI, MRR, MSWiA, MRiRW, BOŚ, GINB, GIOŚ, GIP, GIS Minister właściwy ds. gospodarki Główny Koordynator Rada Programowa POZIOM CENTRALNY Wojewódzki Inspektor Nadzoru Budowlanego Okręgowy Inspektor Pracy Marszałek Województwa Wojewódzki Inspektor Nadzoru Budowlanego Wojewódzki Inspektor Nadzoru Budowlanego POZIOM WOJEWÓDZKI Powiatowy Inspektor Nadzoru Budowlanego Powiatowy Inspektor Sanitarny Starosta Powiatu Związek Gmin Organizacje społeczne dla usuwania azbestu GMINY POZIOM LOKALNY źródło: Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032 27

5. GOSPODAROWANIE WYROBAMI I ODPADAMI ZAWIERAJĄCYMI AZBEST W POWIECIE KOSZALIŃSKIM. 5.1. Charakterystyka Powiatu Koszalińskiego. Powiat koszaliński położony jest w północno-wschodniej części województwa zachodniopomorskiego i graniczy z powiatami: sławieńskim, szczecineckim, białogardzkim i kołobrzeskim, a od północy z Morzem Bałtyckim. W skład powiatu wchodzi 8 gmin: Bobolice, Będzino, Biesiekierz, Manowo, Mielno, Polanów, Sianów, Świeszyno. Trzy z nich: Bobolice, Polanów i Sianów to gminy miejsko wiejskie. Pozostałe pięć to gminy wiejskie. Powiat koszaliński zajmuje powierzchnię 1653,40 km². Przez teren powiatu i miasto Koszalin przebiega droga międzynarodowa E28 (Berlin Szczecin Gdańsk Kaliningrad), której część stanowi drogę krajową nr 6 (Szczecin-Gdańsk). Przez powiat koszaliński przebiegają również: droga krajowa nr 11 (Kołobrzeg-Bytom) oraz droga krajowa nr 25 (Bobolice Oleśnica). W zakresie komunikacji kolejowej powiat obsługują: linia kolejowa nr 402: Koszalin Goleniów, linia kolejowa nr 202: Stargard Szczeciński Gdańsk Główny. Powiat koszaliński, podobnie jak całe zachodniopomorskie, należy do obszarów bogatych w naturalne zbiorniki jeziorne. Ich rozmieszczenie nie jest jednak równomierne. Największą ilość jezior spotyka się w gminie Bobolice, Polanów i Manowo. Najmniej zbiorników wodnych występuje w gminie Biesiekierz, Mielno, Będzino i Świeszyno. Natomiast brak jest większych, naturalnych zbiorników wodnych w gminie Sianów. W granicach tej gminy znajdują się jedynie linie brzegowe Jeziora Jamno i Bukowo oraz dwa sztuczne zbiorniki jezioro Topiele i Małe Świdno. Wszystkie jeziora na terenie powiatu są pochodzenia lodowcowego. Jak już wcześniej wspomniano powiat koszaliński to obszar o dużym nasyceniu w naturalne zbiorniki wód powierzchniowych. Na terenie znajdują się 23 jeziora powyżej 10,0 ha powierzchni lustra wody oraz dwa duże zbiorniki sztuczne, wykorzystywane na potrzeby energetyki wodnej. 28

Pow. ogółem Użytki rolne Grunty leśne Grunty zurbaniz owane Użytki kopalne Wody Użytki ekologic zne Nieużytki i tereny różne Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych W granicach powiatu koszalińskiego znajdują się cztery zlewnie rzek i strefa bezodpływowa. Największą zlewnię tworzy rzeka Radew i jej dopływy rzeka Kłosówka, Czarna, Chotla, Bielica, Mszanka, Drężnianka, Zgniła Struga i Chociel rzeka Radew i jej dopływy należą do dorzecza Parsęty. Znaczna część obszaru powiatu znajduje się w zlewni rzeki Grabowej. Ponadto obszary z gminy Manowo, Sianów, Będzino należą do zlewni jeziora Jamno. Ogólna powierzchnia powiatu wg bazy danych ewidencji gruntów wynosi 165340 ha, w tym: użytki rolne - 76637 ha, użytki leśne 73857 ha, pozostałe 14846 ha. Poniższa tabela przedstawia dane na temat użytkowania gruntów w powiecie koszalińskim z podziałem na poszczególne gminy. Tabela 1. Użytkowanie gruntów w powiecie koszalińskim [ha] Gmina Będzino 16619 13540 2020 620 4 70 12 353 Biesiekierz 11660 8354 2312 466 0 90 13 425 Miasto i Gmina Bobolice 36756 14780 18986 935 21 417 661 956 Manowo 18831 4517 12632 414 0 489 2 777 Mielno 6213 2315 726 545 0 2413 0 214 Miasto i Gmina Polanów Miasto i Gmina Sianów 39329 14642 22137 828 20 604 152 946 22676 11034 10264 766 35 132 184 261 Świeszyno 13256 7455 4780 437 0 142 0 442 Powiat koszaliński 165340 76637 73857 5011 80 4357 1024 4374 źródło: Starostwo Powiatowe w Koszalinie na podstawie prowadzonej ewidencji gruntów stan na dzień 01.01.2010r. Struktura użytkowania gruntu w powiecie koszalińskim wskazuje na największy procentowy udział gruntów użytkowanych na cele rolne i leśne. Według danych z GUS stan na dzień 30.06.2009r., w powiecie koszalińskim zamieszkiwało 64 849 osób. Z dniem 01.01.2010 roku obręby: Jamno i Łabusz należące do gminy Będzino włączono do miasta Koszalin. W związku z powyższym 29

liczba mieszkańców powiatu zmniejszyła się o liczbę mieszkańców wymienionych obrębów. Z informacji uzyskanych w urzędzie gminy Będzino liczba mieszkańców gminy zmniejszyła się o 913 osób, więc analogicznie liczba mieszkańców powiatu zmniejszyła się również o 913 osób i wynosi 63 936. Poniższa tabela zawiera ogólne dane na temat ludności w powiecie koszalińskim w podziale na poszczególne gminy. Tabela 2. Liczba mieszkańców w powiecie koszalińskim Herb Gmina Liczba mieszkańców Gmina Będzino 8435 Gmina Biesiekierz 5771 Gmina Bobolice 9740 Gmina Manowo 6422 Gmina Mielno 5052 Gmina Polanów 9166 Gmina Sianów 13386 Gmina Świeszyno 5964 Powiat Koszaliński 63 936 źródło: GUS 30

Rys. 2. Mapa powiatu koszalińskiego z podziałem na gminy. 5.2. Wyroby zawierające azbest w Powiecie Koszalińskim. Gminy z terenu Powiatu Koszalińskiego przeprowadziły inwentaryzację obiektów budowlanych należących do osób prywatnych, osób prawnych oraz różnych instytucji gminnych i państwowych. Na podstawie przeprowadzonej przez gminy inwentaryzacji, stwierdzono duże ilości materiałów zawierających azbest w istniejących budowlach. Z inwentaryzacji tej wynika, że największą ilość azbestu umiejscowiona jest w pokryciach dachowych z eternitu. Inne wyroby zawierające azbest zinwentaryzowano w małych ilościach (rury wodociągowe w gminie Będzino). Dane te można traktować jako wyjściowe dla oszacowania skali problemu na terenie powiatu. Na ich podstawie można stwierdzić, że niezbędne będzie podjęcie działań przez samorządy, zmierzających do pomocy ich mieszkańcom w usunięciu i unieszkodliwieniu odpadów azbestowych. Nadmienić należy, że najpilniej powinny być usunięte pokrycia dachowe uszkodzone, które zagrażają zdrowiu ludzi oraz środowisku. 31

5.2.1. Ilość wyrobów azbestowych. Łącznie na terenie powiatu zinwentaryzowano dotychczas 900 004,5 m 2 wyrobów zawierających azbest. W tabeli nr 3 przedstawiono zestawienie ilości wyrobów azbestowych w poszczególnych gminach. Tabela 3. Ilość wyrobów azbestowych w poszczególnych gminach Lp. Gmina Ilość azbestu [m 2 ] 1 Gmina Będzino 82 859 2 Gmina Biesiekierz 96 704 3 Gmina Bobolice 146 536 4 Gmina Manowo 75 096,5 5 Gmina Mielno 44 834 6 Gmina Polanów 178 041 7 Gmina Sianów 209 674 8 Gmina Świeszyno 66 260 źródło: informacje z Urzędów Gmin POWIAT 900 004,5 Z zestawienia tego wynika, że najwięcej tego typu wyrobów znajduje się na terenie gmin Sianów i Polanów. Najmniej natomiast na terenie gminy Mielno. Rys. 3. Udział procentowy wyrobów azbestowych dla poszczególnych gmin w powiecie koszalińskim 23% 20% 8% Będzino 9% 11% 16% 8% 5% Biesiekierz Bobolice Manowo Mielno Polanów Sianów Świeszyno źródło: opracowanie własne 32

Rysunek 4. Rozmieszczenie wyrobów zawierających azbest na terenie powiatu koszalińskiego źródło: opracowanie własne na podstawie inwentaryzacji z gmin 33

5.2.2. Podmioty zajmujące się usuwaniem odpadów azbestowych. Wytwarzanie materiałów zawierających azbest (w ilości powyżej 0,1 Mg/rok), jak również ich zbieranie i transportowanie wymaga stosownych zezwoleń. Na dzień 31.12.2007, na terenie powiatu, zezwolenie na zbieranie i transport odpadów o kodach: 17 06 01* (materiały izolacyjne zawierające azbest) oraz 17 06 05* (materiały konstrukcyjne zawierające azbest) posiadała firma F.U.H. AL-EKO (Świeszyno 39A) oraz PGK Koszalin, w roku 2009 wydano dodatkowo zezwolenie na zbieranie i transport tych odpadów na terenie gminy Sianów dla Ochotniczej Straży Pożarnej w Sianowie oraz firmy ART-MALL z siedzibą w m. Ratajki 1a. Na terenie Powiatu Koszalińskiego uprawnionych do usuwania wyrobów zawierających azbest jest 51 podmiotów gospodarczych, w tym: firmy rodzime 3 (Zakład Ogólnobudowlany KOZBUD" BIS, Ochotnicza Straż Pożarna w Sianowie oraz ART. Mall, Artur Jabłoński wszystkie firmy mają siedzibę w miejscowości Sianów; firmy z innych powiatów 48 Wszystkie podmioty posiadają decyzje zatwierdzające programy gospodarki odpadami niebezpiecznymi na terenie Powiatu Koszalińskiego, jedynie Ochotnicza Straż Pożarna w Sianowie oraz ART. Mall, Artur Jabłoński posiadają decyzje na zbieranie oraz transport odpadów tylko na terenie gminy i miasta Sianów. W decyzjach tych określono dopuszczalne zgłoszone we wnioskach ilości odpadów wytwarzanych w ciągu roku przez dany podmiot wykaz podmiotów przedstawiono w tabeli nr 4, str. 35. Pracodawca zatrudniający pracowników przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest ma szczególne obowiązki określone w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 14 października 2005r. w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów (Dz. U. z 2005 r. Nr 216, poz. 1824). Pracodawca zobowiązany jest stosować środki ochrony pracowników przed szkodliwym działaniem pyłu zawierającego azbest, a przed przystąpieniem do prac sporządzić ich szczegółowy plan. Pracownicy zatrudnieni przy pracach w kontakcie z azbestem, pracodawcy i osoby kierujące takimi pracami powinni być przeszkoleni w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy zgodnie z programem określonym w załączniku do w/w rozporządzenia. Przedsiębiorcy zobowiązani są do prowadzenia ilościowej i jakościowej ewidencji odpadów celem zapewnienia kontroli ich przemieszczania. Wzory stosowanych dokumentów określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie wzorów dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów (Dz. U. z 2006 r. Nr 30, poz. 213). 34

Ewidencję prowadzi się za pomocą dwóch dokumentów: karty ewidencji odpadów oraz karty przekazania odpadów. Karta przekazania odpadu wypełniana jest w dwóch egzemplarzach przez posiadacza przekazującego odpady na rzecz innego posiadacza odpadów. Karty informacyjne służą do naliczania opłat za umieszczanie w danym roku odpadów na składowisku, wnoszonych na rachunek dystrybucyjny urzędu marszałkowskiego, właściwego ze względu na miejsce składowania odpadów. Tabela 4. Zestawienie podmiotów gospodarczych posiadających zatwierdzone programy gospodarki odpadami niebezpiecznymi (odpady azbestowe). Lp. Nazwa Adres 1 Firma Usługowo-Handlowa; WOD- PRZEM TORUŃ Oddział w Płocku; 87-100 Płock ul. Konopnickiej 28 Dopuszczalna ilość wytwarzanych odpadów [Mg/rok] 110 2 Przedsiębiorstwo Budowlane TELMET Eugeniusz Tymoszuk ul. Chełmońskiego 13i15; 76-100 Sławno 25 3 TAGEN-SERWIS GENDERA TADEUSZ ul. Piłsudzkiego 10/2; 76-200 Słupsk 190 4 EKOCHEM EKOSERWIS Sp. z o.o. 5 6 7 Centrum Gospodarki Odpadami, Azbestu i Recyklingu "CARO" Przedsiębiorstwo Robót Termoizolacyjnych i Antykorozyjnych "TERMOEXPORT" Przedsiębiorstwo Produkcyjno - Handlowo-Usługowe Sp. z o.o. "Abba Ekomed" 8 RAMID - Mirosław Dec 9 SINTAC POLSKA Sp. z o.o. 10 P.H.U. "JUKO"; Szczukocki Jerzy ul. Kościuszki 99; 90-441Łódź ul. Zamoyskiego 51; 22-400 Zamość ul. Żurawia 24/7; 00-515 Warszawa ul. Poznańska 152 87-100 Toruń ul. Kowalskiego 1/54; 03-288 Warszawa ul. Armii Krajowej 86; 05 075 Warszawa Wesoła ul. 1-go Maja 25; 97-300 Piotrków Trybunalski 400 200 800 1600 500 570 360 11 Zakład Ogólnobudowlany KOZBUD" BIS ; Walenty Kozubal ul. Łubuszan 41A; 76-004 Sianów 150 12 Przedsiębiorstwo Budowlano- Instalacyjne "Skarbiński" ul. Szczecińska 42; 75-137 Koszalin 500 13 "EKO-REMBUD-ZREMB" Sp. zo.o ul. Fabryczna 19-20; 66-400 Gorzów Wlkp. 175 35

14 P.P.U.H. "EKO-MIX" 15 "KASTOR" Tomasz Janiszewski ul. Grabiszyńska 163; 50-950 Wrocław ul. Kolonia 198/2; 67-321 Leszno Górne 1600 109 16 MAXMED Zakład Usługowo- Handlowy; Marcin Murzyn ul. Źródlana 4; 84-230 Rumia 550 17 Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe "MAR-JON"; Marian Ilecki ul. Spasowskiego 13a/6; 75-451 Koszalin 150 18 ALGADER HOFMAN Sp. z o.o. 19 Transport-Metalurgia Sp. z o.o. ul. Wólczyńska 133, bud. 11B; 01-919 Warszawa ul. Reymonta 62; 97-500 Radomsko 999 7000 20 Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe "DELTA" Tomasz Wysocki ul. Szyprów 12; 75-207 Koszalin 1600 21 Firma Usługowa "AZBEST-MAR" 22 E PIK Usługi Ekologiczne Sp. z o.o ul. Bosmańska; 75-333 Koszalin ul. Grunwaldzka 269/1; 60-179 Poznań 1700 350 23 Przedsiębiorstwo Budowlano- Usługowe LECHBUD Sp. z o.o. ul. A. Struga 82b; 70 777 Szczecin 350 24 Usługowy Zakład Ogólnobudowlany; Zygmunt Ciechanowski ul. 1 Maja 4/3; 75 800 Koszalin 100 25 Przedsiębiorstwo Usługowe DAGO ul. Bohaterów Warszawy 4; 75 211 Koszalin 100 26 EKOLOGIA FAIR PLAY; Plewko Grzegorczyk ul. Mickiewicza 2; 74 400 Dębno 10 27 EXITO, Grzegorz Marek ul. Bema 9B/20, 66 400 Gorzów Wlkp. 1600 28 Zakład Usług Technicznych ZAK, Wacław Zakęs ul. Kutrzeby 1/35, 66 400 Gorzów Wlkp. 110 29 T.K.J. Matuszewski S.J. 30 PHU EKO FLORA Sp. z o.o. 31 Agencja Remontowo Budowlana PRO DOMO, Katarzyna Federkiewicz 32 GAJAWI P.P.H.U., Gabriel Rogut ul. Por. Krzycha 5, 86 300 Grudziądz Wielkie Rychnowo 92, 87 410 Kowalewo Pomorskie ul. Śmiała 7, 75 380 Koszalin ul. Kopernika 56/60, 90 553 Łódź 400 1600 500 2000 36

33 P.U.P.H. BUDMAR 34 ALBECO Sp. J. ul. Na Skarpie 17; 75 343 Koszalin Sikory 27; 87 500 Rypin 4800 900 35 Zakład Budowlany; Eugeniusz Madejski ul. Wopistów 11; 75 688 Koszalin 10 36 Firma Remontowo Budowlana MIK BUD; mgr inż. Mikołaj Jankowski ul. Lechicka 8/1; 75 843 Koszalin 110 37 F.U.H. DRAWKAR ; Stanisław Karaś ul. Sikorskiego15/1; 78 500 Drawsko Pom. 1100 38 P.H. Mega Met; Piotr Sobieraj ul. Zdobywców Wału Pom. 43; 75 136 Koszalin 800 39 Zakład Usługowy SPEC DACH, Mariusz Waleński ul. Piłsudskiego 14/7, 75-501 Koszalin 1000 40 PHU Cross Jacek Aronowski ul. Wielichowska 2, 64 000 Kościan Pelikan 100 41 AM Trans Progres Sp. z o.o. Ochrona Środowiska ul. Sarmacka 7, 61 616 Poznań 4005 42 Zakład Budowlany EKSPERTDACH, Jerzy Łepkowski ul. Zwycięstwa 190 p. 218, 75 611 Koszalin 110 43 Zakład Ogólnobudowlany Dariusz Nowakowski ul. Podgórna 12/3, 73 155 Węgorzyno 100 44 SLAVBUD, Sławomir Błędkowski ul. Spławie 1, 76 150 Darłowo 110 45 Przedsiębiorstwo Wielobranżowe IM BUD ul. Sianowska 17, 75 643 Koszalin 150 46 Przedsiębiorstwo Usługowo Handlowe; Piotr Fira Kraśnik Koszaliński 44a, 76 039 Biesiekierz 150 47 Zakład Górniczy Góra II, L. Łapaj ul. Zamostna 14e, 84 250 Bolszewo 700 48 Przedsiębiorstwo Handlowo Usługowe EKONOMIK Stare Dębno 32, 78 220 Tychowo 150 49 Zakład Budownictwa Ogólnego s.c. 50 Ochotnicza Straż Pożarna w Sianowie 51 ART. Mall, Artur Jabłoński źródło: opracowanie własne ul. Koszalińska 64c, 76 100 Sławno ul. Piastów 1, 76 004 Sianów Ratajki 1a, 76 004 Sianów 800 50 50 37

Średnia masa 1 m 2 płyt azbestowo cementowych wynosi 15 kg, taki przelicznik zastosowano przy obliczeniu ilości płyt azbestowo cementowych, które po usunięciu z obiektów budowlanych podlegać będą składowaniu jako odpady azbestowe. Znając powierzchnię wyrobów azbestowo-cementowych oraz wagę 1 m 2 płyty falistej można obliczyć wagę wszystkich płyt azbestowych. 900 004,5 [m 2 ] 0,015 Mg = 13 500,07 [Mg] Ilość wyrobów azbestowych 900 004,5 [m 2 ] Średnia waga 1 m 2 płyt azbestowo cementowych 0,015 [Mg] Waga wyrobów azbestowych w powiecie 13 500,07 [Mg] Porównując szacowane ilości odpadów zawierających azbest znajdujących się na terenie powiatu tj. ok. 13 500,4 Mg z ilościami odpadów azbestowych zawartymi w decyzjach Starosty Koszalińskiego zatwierdzających programy gospodarki odpadami niebezpiecznymi dla firm zajmujących się usuwaniem tych odpadów tj. 41 603 Mg/rok można uznać, że w najbliższej przyszłości zapewnione będą moce przerobowe usuwania odpadów na terenie Powiatu Koszalińskiego. Nadmienić należy, że ustawowy termin usunięcia odpadów azbestowych na terenie kraju to 2032 r. 38

ilość wyrobów azbestowych [kg] [Mg/mieszkaoca] Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych Rys. 5. Ilość wyrobów azbestowych przypadająca na jednego mieszkańca powiatu. 0,35 średnia powiatowa 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 Gmina Będzino Gmina Biesiekierz Gmina Bobolice Gmina Manowo Gmina Mielno Gmina Polanów Gmina Sianów Gmina Świeszyno źródło: opracowanie własne. Rys. 6. ilość wyrobów azbestowych przypadających na jednego mieszkańca w gminie. 300,00 250,00 251,35 225,67 291,36 234,96 200,00 150,00 147,35 175,40 133,12 166,65 100,00 50,00 0,00 źródło: opracowanie własne. 39

Tabela 5. Ilość wyrobów azbestowych przypadająca na mieszkańca w gminie. Gmina Ilość wyrobów zawierających azbest [Mg] Ilość wyrobów zawierających azbest przypadająca na mieszkańca [Mg/mieszk.] Gmina Będzino 1 242,89 0,15 Gmina Biesiekierz 1 450,56 0,25 Gmina Bobolice 2 198,04 0,23 Gmina Manowo 1 126,45 0,18 Gmina Mielno 672,51 0,13 Gmina Polanów 2 670,62 0,29 Gmina Sianów 3 145,11 0,23 Gmina Świeszyno 993,90 0,17 POWIAT 13 500,07 0,21 źródło: opracowanie własne. Rys. 7. Ilości wyrobów zawierających azbest w m 2 w przeliczeniu na 1 km 2 powierzchni. Gmina Sianów Gmina Biesiekierz Gmina Mielno Gmina Świeszyno Gmina Będzino Gmina Polanów Gmina Manowo Gmina Bobolice 0,00 200,00 400,00 600,00 800,00 1000,00 [m 2 /km 2 ] źródło: opracowanie własne. 40

5.2.3. Składowiska odpadów azbestowych. Odpady zawierające azbest są unieszkodliwiane poprzez składowanie. Ten sposób postępowania jest zgodny z obecnymi wymaganiami prawnymi oraz środowiskowymi. Przy unieszkodliwianiu tego typu odpadów stosuje się metodę D5 składowanie. Na ternie powiatu funkcjonuje obecnie jedno składowisko z wydzieloną kwaterą do składowania odpadów zawierających azbest zlokalizowane w Sianowie przy ulicy Łubuszan 80 Zakład Odzysku Odpadów w Sianowie. ZOO w Sianowie administrowany jest przez Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Spółka z o. o. z siedzibą w Koszalinie, które jest użytkownikiem wieczystym terenu i zarządcą obiektu. Pojemność użytkowa w/w kwatery wynosi około 35 923 m 3, z danych zawartych w Programie usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Województwa Zachodniopomorskiego wynika, że PGK Sp. z o.o. na składowisko może jeszcze przyjąć 15 685 m 3 odpadów azbestowych. Zakład funkcjonuje na podstawie pozwolenia zintegrowanego, wydanego przez Wojewodę Zachodniopomorskiego, znak decyzji: K-SR-Ś-6-6619/9/05 z dnia 22.03.2005 r. z późniejszymi zmianami. W/w pozwolenie wydane dla PGK Sp. z o.o. wykazuje możliwości składowania odpadów o kodzie 17 06 01* (materiały izolacyjne zawierające azbest) w ilości 200 Mg/rok, zaś o kodzie 17 06 05* (materiały konstrukcyjne zawierające azbest) w ilości 5 000 Mg/rok. Stosując przelicznik m 3 na Mg w postaci 1:2,2 okazuje się że możliwości składowania tego składowiska kształtują się na poziomie ok. 35 tys. Mg. Rys. 8. Lokalizacja składowisk odpadów azbestowych na terenie województwa zachodniopomorskiego źródło: Baza wyrobów i zawierających azbest www.bazaazbestowa.pl 41

W związku z sukcesywnym wypełnieniem się miejsc przeznaczonych na składowanie odpadów azbestowych, należy już teraz rozpocząć działania zmierzające do powstania nowych miejsc do tego przeznaczonych. Z uwagi na to, że jest to proces długotrwały i wymagający czasochłonnych procedur nie należy odkładać tych działań w czasie. Poniższy wykres przedstawia proces wypełniania się istniejącego składowiska odpadów zawierających azbest. Roczne ilości usuwanego azbestu przyjęto na podstawie przewidywanej ilości wyrobów azbestowych na terenie województwa zachodniopomorskiego (wg danych z POKzA) w procesie stopniowego usuwania. Rys. 9. Wypełnienie się istniejących składowisk wg Procesu powolnego demontażu w Mg/rok 120 000 100 000 80 000 ilości usuwane rocznie wolna pojemność na istniejących składowiskach 60 000 40 000 20 000 0-20 000 źródło: Program usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Województwa Zachodniopomorskiego na lata 2010 2013 Dane na wykresie pokazują, że istniejące składowiska w województwie zachodniopomorskim wypełnią się w 2017 roku, a w 2018 będzie potrzeba zeskładowania około 20 000 Mg odpadów azbestowych. 42

Rys. 10. Wypełnienie kwatery azbestowej na składowisku w Sianowie odpadami azbestowymi z terenu powiatu koszalińskiego. 40 000,00 35 000,00 ilości usuwane rocznie wolna pojemność skladowiska 30 000,00 25 000,00 20 000,00 15 000,00 10 000,00 5 000,00 0,00 źródło: opracowanie własne na podstawie POKzA Dane pokazują, że kwatera azbestowa w Sianowie po przyjęciu wszystkich odpadów zawierających azbest z terenu powiatu koszalińskiego w ilości 13 500,07 Mg będzie jeszcze mogła przyjąć ok. 25 712,43 Mg odpadów azbestowych. 6. PROGRAM USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST I UNIESZKODLIWIANIA ODPADÓW AZBESTOWYCH NA TERENIE POWIATU KOSZALIŃSKIEGO. Zgodnie z założeniami przedstawionymi w Programie usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski z roku 2002 oraz w Programie Oczyszczania Kraju z Azbestu z roku 2009 usuwanie tych wyrobów powinno być zakończone do 2032 roku. Naturalnie jest to proces długotrwały, wymagający zaangażowania dużych nakładów finansowych oraz ścisłej współpracy pomiędzy poszczególnymi szczeblami administracji samorządowej. Programy te wyznaczają strategię postępowania z wyrobami zawierającymi azbest w całej Polsce, zaś założeniem naszego Programu jest jego wdrażanie na terenie powiatu koszalińskiego. Program zgodnie z POKzA od 2009 do 2032 roku podzielono na 3 przedziały czasowe, tj.: przedział I obejmuje lata 2009 2012; 43

W tym czasie założono usunięcie około 28% całej pozostałej ilości odpadów, przedział II obejmuje lata 2013 2022; Tu przewiduje się usunięcie około 35% ogólnej ilości odpadów, przedział III obejmuje lata 2023 2032; Zaś tu pozostałą ilość tj. około 37% odpadów Poniższy wykres przedstawia symulację ilości przewidzianych do usunięcia w latach 2009 2032 wg POKzA. Ilość wyrobów przewidzianych do usunięcia w danym roku ustalona jest w celu rytmicznego usuwania wyrobów azbestowych, tak aby zrealizować poziomy usuwania wyrobów zawarte w POKzA. Rys. 11. Ilości wyrobów azbestowych przewidzianych do usunięcia w latach w Mg. 14 000 12 000 10 000 8 000 6 000 4 000 2 000 0 ilość do usunięcia w danym roku źródło: opracowanie własne na podst. POKzA ilość pozostała do usunięcia Jakkolwiek na ten podział patrzeć, wartości w nim zawarte są niezwykle optymistyczne zwłaszcza w dwóch pierwszych przedziałach czasowych. Proces stopniowego usuwania wyrobów. Uwzględniając potrzeby wynikające ze stopnia pilności i porównując je z możliwościami finansowymi właścicieli obiektów należy rozłożyć w czasie prowadzenie procesu usuwania wyrobów azbestowych. W początkowym okresie realizacji Programu usuwane rocznie ilości wyrobów zawierających azbest będą niewielkie. Następnie należy spodziewać się przyspieszenia tego procesu z uwagi na starzenie się wyrobów i koniec możliwości ich dalszego wykorzystywania. Na przyspieszenie to wpłynie również zmiana 44

struktury własności obiektów (przejmowanie obiektów, ich remontowanie bądź wyburzanie), zwiększenie areału upraw, zwiększenie wielkości średniego gospodarstwa rolnego (mniejsze zagęszczenie ludności na km 2 ). W końcu bogacenie się społeczeństwa i wzrost świadomości społecznej wynikającej z prowadzonych kampanii informacyjnych. Rys. 12. Ilości wyrobów azbestowych przewidzianych do usunięcia w latach w Mg w procesie stopniowego usuwania - wartości sugerowane w PUA 14 000 12 000 10 000 8 000 6 000 4 000 2 000 0 ilość do usunięcia w danym roku źródło: opracowanie własne na podst. PUA ilość pozostała do usunięcia Realizacja procesu w rozpisaniu na kolejne lata i przy założeniu postępu: usuwania po 2% do końca 2010, po 3% od 2011 do 2015, po 4% od 2016 do 2021, po6% od 2022 do 2025 i po 8% wyrobów azbestowych od 2026 do 2029. Rozbicia takiego dokonano na podstawie założenia, iż w pierwszych latach funkcjonowania programu zainteresowanie usuwaniem będzie na poziomie niewielkim. Z upływem czasu będzie ono rosło z dwóch powodów tj. znajomości programu i starzenia się istniejących pokryć, co zmusi właścicieli do usuwania tychże pokryć. 7. MONITORING REALIZACJI PROGRAMU. Niezbędnym elementem skutecznego zarządzania Programem na poziomie lokalnym jest koordynacja przez powiat działań poszczególnych jednostek i instytucji oraz podejmowanie inicjatyw w jego wdrażaniu oraz kontrola stopnia realizacji Programu i przedstawianie co 4 lata raportu z realizacji Programu Radzie Powiatu. Należy zaznaczyć, że Program powinien być realizowany przez istniejące struktury samorządu powiatowego i nie powodować tworzenia nowych stanowisk 45

w administracji. Istotnym elementem wspierającym założenia Programu będzie także współpraca z organizacjami pozarządowymi, instytutami naukowymi oraz mediami. Raport z realizacji Programu winien być wykonany przy uwzględnieniu podanych w tabeli poniżej wskaźników monitorowania. Tabela 6. Wskaźniki monitorowania "Programu usuwania wyrobów zawierających azbest" Lp. Wskaźniki monitoringu Jednostka Efektywności realizacji Programu 1 Ilość usuniętego azbestu i wyrobów zawierających azbest Mg/rok, m2/rok 2 Ilość unieszkodliwionych odpadów zawierających azbest Mg/rok, m2/rok 3 Stopień usunięcia płyt azbestowo-cementowych (procentowa ilość usuniętych odpadów w stosunku do ilości zinwentaryzowanej w 2009 roku) Świadomości społecznej 1 Ilość wniosków zgłaszanych przez mieszkańców dotyczących usunięcia azbestu i wyrobów zawierających azbest % szt./rok 2 Ilość kampanii edukacyjno informacyjnych szt./opis źródło: opracowanie własne W oparciu o analizę w/w wskaźników będzie możliwa ocena efektywności realizacji Programu. Lista przedstawionych wskaźników nie jest ostateczna i może ulec zmianie. 8. HARMONOGRAM REALIZACJI PROGRAMU USUWANIA AZBESTU I WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST NA TERENIE POWIATU KOSZALIŃSKIEGO NA LATA 2010 2032. Harmonogram realizacji zadań został sporządzony po analizie stanu gospodarki odpadami azbestowymi w poszczególnych gminach powiatu koszalińskiego, w oparciu o obowiązujące przepisy i akty prawne oraz uzupełniony o zadania wynikające z Programu Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032. Odpady zawierające azbest, jako odpady niebezpieczne, wymagają szczególnego sposobu postępowania i powinny być objęte programem likwidacji azbestu i odpadów zawierających azbest. Ważnym aspektem w podejściu do sposobu rozwiązania problemu usuwania azbestu jest fakt, iż stosowane w przeszłości w budownictwie i innych dziedzinach gospodarki wyroby z udziałem azbestu nie stanowią zagrożenia, dopóki materiały te nie są uszkodzone. Zagrożeniem może być ich niewłaściwe usuwanie, bowiem w czasie obróbki mechanicznej (np. kruszenie, cięcie itp.) następuje uwalnianie się włókien azbestowych do powietrza i zachodzi niebezpieczeństwo ich wchłaniania. W tym kontekście usuwanie pokryć dachowych, elewacyjnych i innych materiałów 46

budowlanych zawierających azbest będzie procesem długotrwałym i w każdym przypadku należy oceniać celowość podejmowania ich demontażu z punktu widzenia ochrony zdrowia i zagrożenia ekologicznego. Proces ten powinien być przeprowadzony ze szczególnym zachowaniem zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Ze względu na niewielką znajomość problematyki azbestu wśród mieszkańców Powiatu Koszalińskiego w niniejszym Programie zakłada się, iż poprzez odpowiednie działania informacyjno edukacyjne należy doprowadzić do zapobiegania sytuacjom, w których dochodzi do usuwania wyrobów zawierających azbest przez właścicieli obiektów bez żadnego zabezpieczenia i wywożenia ich na dzikie wysypiska. Z uwagi na wysoki koszt usuwania i unieszkodliwiania odpadów azbestowych istotne jest, także zachęcenie do prawidłowego usuwania wyrobów zawierających azbest poprzez dofinansowanie przedsięwzięć związanych z ich usuwaniem, podejmowanych przez osoby fizyczne, ze środków publicznych oraz zewnętrznych środków pomocowych. Poniżej w tabeli zestawiono konieczne do realizacji zadania związane z likwidacją odpadów zawierających azbest na terenie Powiatu Koszalińskiego oraz zaproponowano okresy ich wykonania (harmonogram). Równocześnie w tabeli tej określono rolę samorządów Gminnych i samorządu Powiatowego przy realizacji poszczególnych zadań. Tabela 7. Harmonogram rzeczowo - finansowy "Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terenie powiatu koszalińskiego na lata 2010 2032 Termin Lp. Zadanie Finansowanie realizacji 1 2 3 4 5 Zebranie informacji na temat wyrobów zawierających azbest stosowanych na terenie gmin powiatu Opracowanie Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terenie powiatu koszalińskiego na lata 2010 2032 Usuwanie i unieszkodliwianie ok. 28% całkowitej ilości wyrobów zawierających azbest Usuwanie i unieszkodliwianie ok. 35% całkowitej ilości wyrobów zawierających azbest Usuwanie i unieszkodliwianie pozostałej ilości wyrobów zawierających azbest (ok. 37%) 2010 2010 2009 2012 2012 2022 2022 2032 środki własne gminy środki własne starostwa budżety gmin, środki prywatne, finansowanie zewnętrzne budżety gmin, środki prywatne, finansowanie zewnętrzne budżety gmin, środki prywatne, finansowanie zewnętrzne 6 Działalność informacyjna skierowana do osób 2010 2032 środki własne 47

7 fizycznych i prawnych oraz podmiotów gospodarczych Aktualizacja bazy danych o ilości wyrobów zawierających azbest na terenie powiatu 2010 2032 8 Monitoring i ocena Programu 2010 2032 źródło: opracowanie własne starostwa i gmin środki własne starostwa i gmin środki własne starostwa W celu ustalenia kosztów usunięcia wyrobów zawierających azbest uzyskano informację od kilku firm posiadających zezwolenie na wytwarzanie tego typu odpadów. Jedyną metodą unieszkodliwiania odpadów azbestowych jest ich składowanie. Pod uwagę wzięta została cena demontażu azbestu, pakowania, transportu i unieszkodliwiania na składowisku. Firmy prowadzące działalność związaną z usuwaniem odpadów azbestowych przekazują je podmiotom posiadającym zezwolenie na transport w/w odpadów. Firmy transportowe wywożą je na składowiska przystosowane do unieszkodliwiania odpadów azbestowych. Aktualnie w województwie zachodniopomorskim wydzielono kwatery do składowania odpadów azbestowo-cementowych na składowiskach w miejscowościach: Dalsze, Sianów. Tabela 8. Koszty usunięcia 1m 2 płyt azbestowo - cementowych (demontaż, pakowanie, transport, unieszkodliwianie) cena usługi [zł] Firma I Firma II Firma III Firma IV Netto - ogółem 25,00 28,00 30,00 35,00 Brutto budynki mieszkalne (7% Vat) Brutto budynki pozostałe (22% Vat) źródło: opracowanie własne 42,50 47,60 51,00 59,50 30,50 34,16 36,60 42,70 Tabela 9. Koszt utylizacji 1 tony odpadów azbestowych w Zakładzie Odzysku Odpadów w Sianowie obszar cena utylizacji netto [zł] cena utylizacji brutto (7% Vat) [zł] gminy Sianów 300 510 z pozostałych gmin powiatu 400 680 poza terenem powiatu 500 850 źródło: opracowanie własne 48

9. FINANSOWANIE USUWANIA WYROBÓW AZBESTOWYCH. Usuwanie i unieszkodliwianie oraz wymiana wyrobów zawierających azbest jest nie tylko zadaniem długookresowym (do 2032 roku), lecz przede wszystkim wymagających znacznych środków finansowych. Wielu posiadaczy i użytkowników azbestu, posiadających niewielkie dochody, zwłaszcza na terenach wiejskich (obszary po byłych PGR, drobni rolnicy, emeryci i inni), nie są w stanie pokryć nawet częściowych kosztów związanych z wymianą produktów azbestowych - dotyczy to głównie pokryć dachowych. Dlatego tak duże, długotrwałe i kosztowne przedsięwzięcie wymaga określonej strategii postępowania i finansowania. Właściwe finansowanie zadań związanych z usuwaniem i unieszkodliwianiem azbestu jest podstawą powodzenia Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych. Źródła finansowania inwestycji ekologicznych związanych z gospodarką odpadami można podzielić na trzy grupy: Publiczne np. pochodzące z budżetu państwa, miasta lub gminy lub pozabudżetowych instytucji publicznych, Prywatne np. z banków komercyjnych, funduszy inwestycyjnych, towarzystw leasingowych, Prywatno publiczne np. ze spółek prawa handlowego z udziałem gminy. Dominującymi formami finansowania inwestycji ekologicznych są: Zobowiązania kapitałowe kredyty, pożyczki, obligacje, leasing Udziały kapitałowe akcje i udziały w spółkach Dotacje W Polsce występują najczęściej następujące formy finansowania inwestycji w zakresie gospodarki odpadami: fundusze własne inwestorów, pożyczki, dotacje i dopłaty do oprocentowania preferencyjnych kredytów udzielane przez Narodowy i Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, kredyty preferencyjne udzielane np. przez Bank Ochrony Środowiska (BOŚ S.A.) z dopłatami do oprocentowania lub ze środków donatorów, kredyty komercyjne, kredyty konsorcjalne, zagraniczna pomoc finansowa udzielana poprzez fundacje i programy pomocowe, kredyty międzynarodowych instytucji finansowych (Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju - EBOiR, Bank Światowy), kredyty i pożyczki udzielane przez banki komercyjne, leasing. 49

10. WNIOSKI KOŃCOWE. Odpady azbestowe zaliczane są do odpadów niebezpiecznych i w związku z tym postępowanie z nimi oraz ich unieszkodliwianie powinno być prowadzone wyłącznie przez specjalistyczne firmy pod nadzorem służb budowlanych; Skalę problemu uwidacznia przeprowadzona przez gminy inwentaryzacja wyrobów zawierających azbest (pokrycia dachowe z eternitu). Dane te zostały ujęte w niniejszym Programie i posłużą jako podstawa do dalszych działań w zakresie likwidacji zagrożenia azbestem na terenie Powiatu Koszalińskiego; W Programie wskazano możliwości uzyskania pomocy finansowej dla posiadaczy wyrobów zawierających azbest (ze środków krajowych i unijnych); W związku z długofalowym procesem usuwania odpadów azbestowych (do 2032 r.) konieczny jest stały monitoring oraz aktualizacja danych zawartych w powiatowym oraz gminnych programach usuwania azbestu; 50

11. SPIS TABEL. TABELA 1. UŻYTKOWANIE GRUNTÓW W POWIECIE KOSZALIŃSKIM [HA]...29 TABELA 2. LICZBA MIESZKAŃCÓW W POWIECIE KOSZALIŃSKIM...30 TABELA 3. ILOŚĆ WYROBÓW AZBESTOWYCH W POSZCZEGÓLNYCH GMINACH...32 TABELA 4. ZESTAWIENIE PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH POSIADAJĄCYCH ZATWIERDZONE PROGRAMY GOSPODARKI ODPADAMI NIEBEZPIECZNYMI (ODPADY AZBESTOWE)....35 TABELA 5. ILOŚĆ WYROBÓW AZBESTOWYCH PRZYPADAJĄCA NA MIESZKAŃCA W GMINIE....40 TABELA 6. WSKAŹNIKI MONITOROWANIA "PROGRAMU USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST"...46 TABELA 7. HARMONOGRAM RZECZOWO - FINANSOWY "PROGRAMU USUWANIA AZBESTU I WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST STOSOWANYCH NA TERENIE POWIATU KOSZALIŃSKIEGO NA LATA 2010 2032...47 TABELA 8. KOSZTY USUNIĘCIA 1M 2 PŁYT AZBESTOWO - CEMENTOWYCH (DEMONTAŻ, PAKOWANIE, TRANSPORT, UNIESZKODLIWIANIE)...48 TABELA 9. KOSZT UTYLIZACJI 1 TONY ODPADÓW AZBESTOWYCH W ZAKŁADZIE ODZYSKU ODPADÓW W SIANOWIE...48 12. SPIS RYSUNKÓW. RYS. 1. SCHEMAT ILUSTRUJĄCY WSPÓŁPRACĘ ORGANÓW ADMINISTRACJI RZĄDOWEJ, SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO, JEDNOSTEK INSPEKCYJNYCH I ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH.... 27 RYS. 2. MAPA POWIATU KOSZALIŃSKIEGO Z PODZIAŁEM NA GMINY.... 31 RYS. 3. UDZIAŁ PROCENTOWY WYROBÓW AZBESTOWYCH DLA POSZCZEGÓLNYCH GMIN W POWIECIE KOSZALIŃSKIM... 32 RYSUNEK 4. ROZMIESZCZENIE WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST NA TERENIE POWIATU KOSZALIŃSKIEGO... 33 RYS. 5. ILOŚĆ WYROBÓW AZBESTOWYCH PRZYPADAJĄCA NA JEDNEGO MIESZKAŃCA POWIATU.... 39 RYS. 6. ILOŚĆ WYROBÓW AZBESTOWYCH PRZYPADAJĄCYCH NA JEDNEGO MIESZKAŃCA W GMINIE.... 39 RYS. 7. ILOŚCI WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST W M 2 W PRZELICZENIU NA 1 KM 2 POWIERZCHNI.... 40 RYS. 8. LOKALIZACJA SKŁADOWISK ODPADÓW AZBESTOWYCH NA TERENIE WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO... 41 RYS. 9. WYPEŁNIENIE SIĘ ISTNIEJĄCYCH SKŁADOWISK WG PROCESU POWOLNEGO DEMONTAŻU W MG/ROK... 42 RYS. 10. WYPEŁNIENIE KWATERY AZBESTOWEJ NA SKŁADOWISKU W SIANOWIE ODPADAMI AZBESTOWYMI Z TERENU POWIATU KOSZALIŃSKIEGO.... 43 RYS. 11. ILOŚCI WYROBÓW AZBESTOWYCH PRZEWIDZIANYCH DO USUNIĘCIA W LATACH W MG.... 44 RYS. 12. ILOŚCI WYROBÓW AZBESTOWYCH PRZEWIDZIANYCH DO USUNIĘCIA W LATACH W MG W PROCESIE STOPNIOWEGO USUWANIA - WARTOŚCI SUGEROWANE W PUA... 45 51