Program usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Gminy Cisek na lata

Transkrypt

1 GMINA CISEK Program usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Gminy Cisek na lata Cisek, lipiec 28r.

2 Fot. nr 1. Pokrycie dachowe płytami falistymi. ZAMAWIAJĄCY: Urząd Gminy w Cisku ul. Planetorza Cisek WYKONAWCA: OLT-EKO Olga Thym ul. Węgierska 13, 47-4 Racibórz Tel.: , kom biuro@olteko.pl AUTOR: mgr inż. Olga Thym SPIS TREŚCI 2

3 Numer rozdziału Tytuł rozdziału Numer strony I. Wprowadzenie 6 II. Cel i zadania Programu 9 III. Azbest 1 IV. V. 1. Charakterystyka 1 2. Klasyfikacja 1 3. Właściwości Zastosowanie Wpływ na zdrowie człowieka 13 Procedury związane z postępowaniem z wyrobami i odpadami zawierającymi azbest 15 Inwentaryzacja wyrobów azbestowych Krótka charakterystyka Gminy Cisek Źródło danych Wyniki inwentaryzacji Stan techniczny wyrobów zawierających azbest 5 VI. Harmonogram usuwania wyrobów azbestowych 53 VII. Harmonogram realizacji Programu 54 VIII. Koszty usuwania wyrobów azbestowych z terenu Gminy Cisek 6 IX. Źródła finansowania przedsięwzięć przewidzianych w Programie 62 X. Monitoring realizacji Programu 67 XI. Podsumowanie i wnioski 69 XI. Wykorzystane materiały 72 XII. Załączniki 73 WYKAZ ZAŁĄCZNIKÓW 3

4 Załącznik nr 1. Ocena stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest. Załącznik nr 2. Informacja o wyrobach zawierających azbest i miejscu ich wykorzystywania Załącznik nr 3. Informacja o wyrobach zawierających azbest, których wykorzystywanie zostało zakończone Załącznik nr 4. Wzór "Karta ewidencji odpadów" Załącznik nr 5. Wzór "Karta przekazania odpadu" Załącznik nr 6. Wykaz firm uprawnionych do demontażu wyrobów azbestowych na terenie Gminy Cisek Załącznik nr 7. Wykaz aktów prawnych dotyczących azbestu Załącznik nr 8. Wykaz składowisk przyjmujących odpady zawierające azbest WYKAZ TABEL Tabela nr 1. Ilość i masa oraz procentowy udział wyrobów azbestowych w sołectwach Gminy Cisek. Tabela nr 2. Ilość wyrobów azbestowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca według sołectw. Tabela nr 3. Masa wyrobów azbestowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca według sołectw. Tabela nr 4. Zestawienie całkowitej ilości wyrobów zawierających azbest występujących na terenie Gminy Cisek w zależności od własności obiektów. Tabela nr 5. Ilość posesji i ilość obiektów z wyrobami azbestowymi w podziale na właścicieli w sołectwach Gminy Cisek. Tabela nr 6. Ilość i masa wyrobów azbestowych zinwentaryzowanych na terenie Gminy Cisek według rodzaju. Tabela nr 7. Ilość i masa wyrobów azbestowych według rodzajów w podziale na właścicieli. Tabela nr 8. Ilość wyrobów azbestowych według rodzaju obiektów. Tabela nr 9. Ilość wyrobów azbestowych według stopni pilności wymiany. Tabela nr 1. Zestawienie całkowitej ilości wyrobów z azbestem na terenie Gminy Cisek z uwzględnieniem stanu technicznego tych wyrobów. Tabela nr 11. Harmonogram usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Gminy Cisek. Tabela nr 12. Harmonogram realizacji Programu usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Gminy Cisek na lata Tabela nr 13. Przewidywane koszty brutto usunięcia wyrobów zawierających azbest z terenu Gminy Cisek. Tabela nr 14. Wskaźniki monitorowania Programu. WYKAZ WYKRESÓW Wykres nr 1. Ilość wyrobów azbestowych w Gminie Cisek według sołectw. Wykres nr 2. Udział procentowy ilości wyrobów azbestowych według sołectw. 4

5 Wykres nr 3. Ilość wyrobów azbestowych w przeliczeniu na 1 Mieszkańca według sołectw. Wykres nr 4. Masa wyrobów azbestowych w przeliczeniu na 1 Mieszkańca według sołectw. Wykres nr 5. Powierzchnia wyrobów azbestowych na terenie Gminy Cisek według własności obiektów. Wykres nr 6. Ilość obiektów z wyrobami azbestowymi według sołectw. Wykres nr 7. Ilość wyrobów azbestowych na terenie Gminy Cisek według rodzaju. Wykres nr 8. Masa wyrobów azbestowych według rodzaju w podziale na właścicieli posesji. Wykres nr 9. Masa wyrobów azbestowych według rodzaju obiektów. Wykres nr 1. Udział procentowy ilości wyrobów azbestowych według stopnia pilności wymiany. WYKAZ FOTOGRAFII Fot. nr 1. Pokrycie dachowe płytami falistymi. Fot. nr 2. Pęknięta płyta azbestowa. Fot. nr 3. Włókna azbestu. Fot. nr 4. Prace przy demontażu azbestu. Fot. nr 5. Prawidłowo zapakowane odpady azbestowe. Fot. nr 6 i 7. Płyty azbestowo-cementowe typu karo. Fot. nr 8 i 9. Płyty faliste azbestowo-cementowe. I. WPROWADZENIE Azbest jest ogólną nazwą obejmującą włókniste minerały z grupy serpentynów i amfiboli. Jest naturalnym, praktycznie niezniszczalnym surowcem, ale jednocześnie jednym z najbardziej niebezpiecznych czynników rakotwórczych. Bardzo duża elastyczność włókien, 5

6 odporność na wysokie temperatury i działanie czynników chemicznych, dobre własności mechaniczne oraz małe przewodnictwo cieplne zadecydowały o wielostronnym zastosowaniu azbestu w przemyśle maszynowym, energetyce, komunikacji, a przede wszystkim do wytwarzania materiałów budowlanych. W latach 8-tych naszego stulecia stwierdzono, że oprócz pozytywnych właściwości azbestu istnieją również jego negatywne strony, co jest głównie wynikiem włóknistej budowy tego minerału. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) oficjalnie uznała azbest za czynnik rakotwórczy, zaliczając go do dziesięciu substancji o potencjalnie najwyższych właściwościach kancerogennych. Chorobotwórcze działalnie azbestu jest wynikiem wdychania włókien respirabilnych zawieszonych w powietrzu, które mogą wnikać głęboko do układu oddechowego i pozostawać tam na zawsze, powodując po czasie zmiany chorobowe. Emisja takich włókien do powietrza jest wywołana podczas mechanicznego uszkodzenia wyrobów azbestowych oraz podczas naturalnych procesów destrukcji. Należy również zaznaczyć, że płyty azbestowo-cementowe utrzymywane w dobrym stanie technicznym i zabezpieczone przed możliwością emisji włókien azbestowych do otoczenia nie stanowią zagrożenia dla zdrowia ludzi, a właściwe postępowanie z tymi wyrobami minimalizuje ryzyko zachorowania. Płyt azbestowo-cementowych w dobrym stanie technicznym i odpowiednio zabezpieczonych jest jednak na terenie kraju mało. Powszechnie są stosowane płyty niemalowane (surowe), z których uwalnianie się włókien azbestowych na skutek powierzchniowej erozji występuje po okresie 25 do 35 lat użytkowania. Rozpoczęcie działań zmierzających do likwidacji azbestu z terytorium Polski było związane z przyjęciem takich dokumentów jak: 1. Rezolucja Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 czerwca 1997r. w sprawie wycofywania azbestu z gospodarki. 2. Ustawa z dnia 19 czerwca 1997r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest. 3. "Narodowy Program Przygotowania do Członkostwa w Unii Europejskiej", który został przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 26 kwietnia 2r. Konsekwencją istnienia ww. dokumentów było opracowanie pt. "Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski", który został przyjęty przez Radę Ministrów RP w dniu 14 maja 22r. Program ten zakłada, że w ciągu 3-letniego okresu jego realizacji nastąpi: 1) oczyszczenie terytorium Polski z azbestu oraz usunięcie stosowanych od wielu lat wyrobów zawierających azbest, 2) wyeliminowanie negatywnych skutków zdrowotnych u mieszkańców Polski spowodowanych azbestem oraz ustalenie koniecznych do tego uwarunkowań, 3) sukcesywna likwidacja oddziaływania azbestu na środowisko i doprowadzenie, 6

7 w określonym czasie, do spełnienia wymogów ochrony środowiska, 4) stworzenie odpowiednich warunków do wdrożenia przepisów prawnych oraz norm postępowania z wyrobami zawierającymi azbest, stosowanych w Unii Europejskiej, 5) unieszkodliwianie odpadów azbestowych znajdujących się na drogach i placach należących do podmiotów gospodarczych i innych jednostek, w tym jednostek samorządy terytorialnego, 6) składowanie odpadów azbestowych na 84 składowiskach o powierzchni od 1 do 5 ha, zlokalizowanych na terenie całego kraju. Realizacja ww. zadań ma przebiegać na 3 poziomach: 1) centralnym, 2) wojewódzkim, 3) lokalnym (samorząd powiatowy i samorząd gminny). Do zadań wyznaczonych do realizacji przez samorząd gminny należą: 1) informowanie mieszkańców gminy o skutkach narażenia na azbest i obowiązku sukcesywnego usuwania go przez właścicieli nieruchomości, 2) przeprowadzenie inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest na terenie gminy, 3) opracowanie sprawozdania dotyczącego stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest, 4) uwzględnienie usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest w gminnych planach gospodarki odpadami, 5) pozyskiwanie środków finansowych. Rada Gminy Cisek, realizując obowiązki wynikające z przepisów ustaw o samorządzie gminnym, Prawo ochrony środowiska oraz ustawy o odpadach, podjęła w dniu 25 lipca 25r. Uchwałę Nr XXXII/156/25 przyjmując do realizacji dokumenty pn. "Program Ochrony Środowiska dla Gminy Cisek na lata , "Plan Gospodarki Odpadami dla Gminy Cisek na lata ". Dokumenty te stanowiąc integralną całość, określają cele środowiskowe między innymi z zakresu gospodarki odpadami, w tym także ujmują zagadnienia związane z azbestem i wyrobami zawierającymi azbest. Jednym z zadań własnych gminy ujętych w Planie Gospodarki Odpadami dla Gminy Cisek na lata była realizacja programu usuwania azbestu i wyrobów azbestowych wraz z opracowaniem szczegółowego harmonogramu usuwania azbestu. 7

8 II. CEL I ZADANIA PROGRAMU Celem Programu jest podjęcie czynności, które doprowadzą do: 1) identyfikacji skali problemu poprzez określenie ilości i rodzaju materiałów azbestowych, jakie występują na terenie Gminy Cisek, 2) przedstawienia celów strategicznych, 8

9 3) przedstawienia źródeł finansowania prac związanych z sukcesywnym usuwaniem wyrobów zawierających azbest z terenu Gminy Cisek, 4) oczyszczenia obszaru Gminy Cisek z azbestu, 5) bezpiecznego usunięcia z terenu gminy stosowanych od wielu lat wyrobów zawierających azbest, 6) wyeliminowania negatywnych skutków zdrowotnych u mieszkańców gminy spowodowanych azbestem, 7) sukcesywnej likwidacji negatywnego oddziaływania azbestu na środowisko poprzez zdeponowanie azbestu i wyrobów zawierających azbest na składowiskach odpadów niebezpiecznych. Zadaniem Programu jest określenie warunków dla sukcesywnego usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu gminy w określonym horyzoncie czasowym. III. AZBEST 1. Charakterystyka azbestu Azbest jest rynkową nazwą szeregu występujących w przyrodzie włóknistych minerałów krzemianowych z grupy serpentynów (chryzotyle) i amfiboli. Wyróżnia się 6 typów azbestów: chryzotyl - minerał skałotwórczy z grupy serpentynów oraz 5 minerałów z grupy amfiboli: amozyt, 9

10 krokidolit, tremolit, aktynolit i antofyllit. Najpowszechniej stosowany był azbest chryzotylowy (tzw. azbest biały). W mniejszym stopniu stosowano krokidolit (tzw. azbest niebieski) a jeszcze rzadziej stosowano amozyt (tzw. azbest brązowy). Włókna azbestu zaliczane są do najcieńszych naturalnych włókien, będących wiązkami zbudowanymi z dużej liczby włókien elementarnych, dochodzącej nawet do kilkudziesięciu tysięcy. W wiązkach pojedyncze kryształy, włókna azbestu są w różnym stopniu ze sobą zespolone i splątane. Substancją sklejającą kryształy azbestu jest najczęściej węglan wapniowy. 2. Klasyfikacja wyrobów zawierających azbest W zależności od trwałości oraz ilości zastosowanego spoiwa wiążącego wyroby zawierające azbest oraz odpady azbestowe można podzielić na: 1) wyroby miękkie o gęstości < 1 kg/m3 (słabo spoiste) zaliczane do KLASY I - zawierają powyżej 2% azbestu i małą ilość lepiszcza. Wyroby te łatwo ulegają uszkodzeniom mechanicznym, czemu towarzyszy znaczna emisja włókien azbestu do otoczenia stwarzając poważne zagrożenie dla zdrowia ludzkiego. Najczęściej stosowanymi w tej klasie były wyroby tekstylne z azbestu takie jak, koce gaśnicze, szczeliwa plecione, tektury uszczelkowe oraz materiały i wykładziny cierne. 2) wyroby twarde o gęstości > 1 kg/m3 zaliczane do KLASY II zawierające poniżej 2% azbestu. Włókna azbestowe w tych wyrobach są mocno związane i nawet w przypadku mechanicznego uszkodzenia materiału w stosunkowo niewielkiej ilości przedostają się do otoczenia. Wyroby "twarde" są odporne na destrukcję, a duże niebezpieczeństwo zanieczyszczenia środowiska i zagrożenia zdrowia ludzkiego występuje przy ich obróbce mechanicznej (cięcie, wiercenie otworów) oraz rozbijanie w wyniku zrzucania z wysokości w trakcie prac remontowych. Do tej klasy wyrobów zaliczane są między innymi: powszechnie stosowane płyty azbestowo-cementowe faliste, płyty "karo" oraz płyty płaskie wykorzystywane jako elewacje w budownictwie wielokondygnacyjnym. W znacznie mniejszych ilościach stosowane były inne wyroby azbestowo-cementowe, w postaci rur służących do wykonywania instalacji wodociągowych, kanalizacyjnych czy kominów i zsypów. 3. Właściwości azbestu Do specyficznych właściwości azbestu należy przede wszystkim jego włóknista budowa. Długość włókien azbestu jest bardzo różna i zależy od jego odmiany. Azbest posiada szczególne właściwości fizyczno-chemiczne, dzięki którym znalazł on zastosowanie w produkcji wielu wyrobów. Do właściwości tych zalicza się: 1

11 1) odporność na wysokie temperatury, 2) odporność na działanie chemikaliów, kwasów, zasad, wody morskiej, 3) właściwości termoizolacyjne, 4) właściwości dźwiękochłonne, 5) wytrzymałość na rozciąganie, ściskanie, ścieranie, 6) dużą sprężystość, 7) wytrzymałość mechaniczną, 8) słabe przewodnictwo ciepła. 4. Zastosowanie azbestu Azbest dzięki swoim wyjątkowym właściwościom fizyczno-chemicznym znalazł szerokie zastosowanie w wielu dziedzinach gospodarki, m.in. w : 1) budownictwie, 2) energetyce, 3) transporcie, 4) przemyśle chemicznym. Najwięcej, bo około 85 % wszystkich wytworzonych wyrobów azbestowych było wykorzystywanych w budownictwie. W tej dziedzinie azbest był stosowany w formie wyrobów budowlanych powszechnego użycia, tj. tzw. eternit - płyty faliste azbestowo-cementowe, płyty płaskie, płyty KARO wysokociśnieniowe i - dachowe kanalizacyjne, pokrycia lub kształtki elewacje, rury azbestowo-cementowe azbestowo-cementowe oraz elementy wielkowymiarowe. Wyroby azbestowo-cementowe dla budownictwa produkowane do 1998 r. w Polsce stanowią: 1) płyty azbestowo-cementowe dachowe (udział azbestu 11 13%): - płyty faliste nieprasowane nisko- i wysokofaliste oraz gąsiory (PN-68/B-1441), - płyty płaskie prasowane tzw. płyty karo" (PN-66/B-144), 2) płyty azbestowo-cementowe okładzinowe (udział azbestu 9,5 11%): - płyty płaskie prasowane, okładzinowe (PN-7/B-1444), - płyty płaskie, autoklawizowane o nazwie Kolorys i Acekol, - płyty płaskie prasowane typu karo (PN-66/B-144), 3) rury i kształtki azbestowo-cementowe (udział azbestu 14 18%): - ciśnieniowe - wodociągowe (PN-68/B-1475), - bezciśnieniowe - kanalizacyjne (PN-68/B-1475), - kształtki kanalizacyjne (PN-68/B-14752), 11

12 - kształtki do przewodów wentylacyjnych (BN-73/8865-1). Rury i kształtki zawierają oprócz azbestu chryzotylowego również krokidolitowy. 4) natryskiwane izolacje stanowiące mieszaninę azbestu i cementu, stosowane jako zabezpieczenie ogniochronne konstrukcji stalowych oraz izolację ogniochronną i akustyczną w obiektach użyteczności publicznej. W przemyśle energetycznym wyroby zawierające azbest stosowano w: - kominach o dużej wysokości, - chłodniach kominowych, - chłodniach wentylatorowych, - w izolacjach tras ciepłowniczych, - rurach odprowadzających parę, zraszalnikach w formie izolacji cieplnej ze sznura azbestowego). W transporcie azbest znalazł wykorzystanie do termoizolacji elektrycznych urządzeń grzewczych w elektrowozach, tramwajach, wagonach, metrze, w termoizolacji silników pojazdów mechanicznych, w uszczelkach pod głowicę, elementach kolektorów wydechowych oraz elementach ciernych (sprzęgła, hamulce). Azbest stosowano także w kolejnictwie, w przemyśle lotniczym i stoczniowym (zwłaszcza w miejscach narażonych na ogień). W przemyśle chemicznym azbest znalazł wykorzystanie w przeponach stosowanych w elektrolitycznej produkcji chloru. Azbest występuje w wałach ciągnących w hutach szkła. Fot. nr 2. Pęknięta płyta azbestowa Fot. nr 3. Włókna azbestu (źródło: 5. Wpływ azbestu na zdrowie człowieka Na początku XX wieku zauważono, że narażenie na pył powstający przy przetwórstwie azbestu może być przyczyną wystąpienia pylicy płuc - azbestozy. W latach 3-tych ubiegłego stulecia zrodziło się podejrzenie, że azbest może być także przyczyną powstawania nowotworów układu oddechowego. Związek przyczynowy pomiędzy narażeniem na azbest a reakcją biologiczną ustalono na podstawie badań, dopiero w końcu lat 5-tych. Azbest staje się zagrożeniem dla zdrowia, gdy dojdzie do uszkodzenia lub korozji wyrobów 12

13 zawierających ten minerał. W takich sytuacjach następuje uwalnianie do powietrza włókien azbestu, które mogą zostać przeniesione przez układ oddechowy do płuc. Na występowanie i typ patologii wpływa rodzaj azbestu, wymiary tworzących go włókien i ich stężenie oraz czas trwania narażenia. Biologiczna agresywność pyłu azbestowego jest zależna od stopnia penetracji i ilości włókien w dolnej części układu oddechowego jak również od fizycznych i aerodynamicznych cech włókien. Szczególne znaczenie ma w tym przypadku średnica włókien. Włókna cienkie o średnicy poniżej 3 mikrometrów przenoszone są łatwiej i odkładają się w końcowych odcinkach dróg oddechowych, podczas gdy włókna grube, o średnicy powyżej 5 mikrometrów, zatrzymują się w górnej części układu oddechowego. Skręcone włókna chryzotylu o dużej średnicy mają tendencję do zatrzymywania się wyżej w porównaniu z igłowatymi włóknami azbestów amfibolowych, z łatwością przenikających do obrzeży płuc. Największe zagrożenie dla organizmu ludzkiego stanowią włókna respirabilne tzn. takie, które mogą występować w postaci trwałego aerozolu w powietrzu i przedostawać się z wdychanym powietrzem do organizmu. Są one dłuższe od 5 mikrometrów, mają grubość nie większą niż 3 mikrometry, a stosunek długości ich włókna do jego grubości nie jest mniejszy niż 3 : 1. Włókna te przenikają do pęcherzyków płucnych, z których nie mogą być wydalane. Szkodliwe działanie azbestu polega na długotrwałym drażnieniu tkanki miękkiej, ma więc charakter fizyczny, a nie chemiczny. Ze względu na to, że włókna azbestu chryzotylowego są łatwiej zatrzymywane w górnych partiach układu oddechowego, w porównaniu z włóknami azbestów amfibolowych, narażenie na kontakt z azbestem amfibolowym niesie ze sobą większe ryzyko zachorowania. Zgodnie z raportem WHO z 1986 r. nie można określić progowej, bezpiecznie niskiej dawki zanieczyszczeń powietrza włóknami azbestu, którą może przyjąć organizm bez ujemnych skutków zdrowotnych. Wśród przyczyn braku możliwości zdefiniowania takiej dawki wymienia się: różną odporność osobniczą, różnice w poziomach zanieczyszczenia środowiska i inne czynniki kancerogenne, z którymi azbest współoddziaływuje na organizm. Wyróżnia się trzy rodzaje narażenia na pyły azbestowe, tzw. ekspozycje: 1) zawodową związaną z pracą w kopalni azbestu, w zakładach produkujących i stosujących wyroby azbestowe oraz obecnie z pracą przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest, 2) parazawodową dotyczącą mieszkańców terenów sąsiadujących z kopalniami i zakładami przetwarzającymi azbest oraz rodzin pracowników tych zakładów, 3) środowiskową związaną z występowaniem azbestu w powietrzu atmosferycznym, wodzie pitnej i artykułach spożywczych. 13

14 Narażenie zawodowe na pył azbestowy może być przyczyną zmian skórnych oraz chorób układu oddechowego. Krótkookresowe narażenie na działanie azbestu może prowadzić do zaburzeń oddechowych, bólów w klatce piersiowej oraz podrażnienia skóry i błon śluzowych. Chroniczna ekspozycja na włókna azbestowe może być przyczyną takich chorób układu oddechowego, jak: pylica azbestowa (azbestoza) - rodzaj pylicy płuc spowodowanej wdychaniem włókien azbestowych. Przejawia się suchym, męczącym kaszlem, dusznością wysiłkową, bólami w klatce piersiowej oraz objawami nieżytu oskrzeli i rozedmy płuc. Włókna azbestowe wnikają aż do najgłębszych części płuc. Powstają ciała żelaziste, które powodują uszkodzenia i zwłóknienia tkanki płucnej. W latach rozpoznano w Polsce 1314 przypadków azbestozy płuc. Powodowana jest przez stosunkowo duże stężenia włókien, a jej okres rozwoju może trwać nawet 3-4 lat. łagodne zmiany opłucnej - występują już przy niewielkim narażeniu na włókna azbestowe. Powodują one ograniczenie funkcjonowania płuc, a także zwiększają ryzyko zachorowania na raka oskrzeli i międzybłoniaka opłucnej, rak płuc - najczęściej powodowanym przez azbest nowotworem dróg oddechowych jest rak oskrzeli. Jest to seria nienaprawionych defektów genetycznych w komórkach, prowadzących do rozwoju guza. W zależności od poziomu ekspozycji jest obserwowany wzrost ryzyka raka płuc, międzybłonniaki opłucnej i otrzewnej (nowotwory o wysokiej złośliwości) - powstają na skutek długotrwałej ekspozycji na azbest. Jest to postępująca choroba prowadząca do śmierci. Okres rozwoju może wynosić nawet 25 4 lat, a śmierć następuje po dwóch latach od wystąpienia objawów. Nowotwór ten rozwija się u osób zawodowo narażonych na kontakt z azbestem oraz u osób mieszkających w okolicach kopalni i zakładów przetwórstwa azbestu. Za powstanie tego typu schorzeń odpowiedzialne są wszystkie rodzaje azbestu, ale największa szkodliwość przypisuje się azbestom amfibolowym. Ilość wykrywanych tego typu nowotworów zwiększa się o około 1% rocznie. W Polsce co roku umiera na międzybłoniaka około 12 osób. IV. Procedury związane zawierającymi azbest1 z postępowaniem z wyrobami i odpadami PROCEDURA 1. Obowiązki i postępowanie właścicieli oraz zarządców, przy użytkowaniu obiektów i terenów z wyrobami zawierającymi azbest. 1 Sporządzenie Oceny stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów Przeprowadzenie inwentaryzacji Opracowano na podstawie: Informator o przepisach i procedurach dotyczących bezpiecznego zawierających azbest. wyrobów zawierających azbest. postępowania z wyrobami azbestowymi, MGPiPS, Warszawa

15 Sporządzenie Oceny stanu m Prowadzenie inwentaryzacji Opracowanie corocznego planuplanu kontroli Opracowanie corocznego jakości powietrza dla pomieszczeń jakości powietrza dla pomieszczeń zawierających azbest. Zawierających azbest. burmistrza/prezydenta (co wójta/burmistrza/prezydenta Opracowanie instrukcji bezpiecznego postępowania i użytkowania postępowania i użytkowania pomieszczenia z wyrobami zawierai pomieszczenia z wyrobami azbest. zawierającymi azbest. Sporządzenie informacji dla (corocznie) znajdują się pomieszczeń, urządzenia gdzie lu Oznakowanie znajdują się urządzenia lub instalacje z wyrobami zawierającymi azbest. Zaznaczenie na planach sytuacyjnych terenu miejsc z wyrobami zawierającymi azbest. Cel procedury: Celem procedury jest przedstawienie zakresu obowiązków i zasad postępowania właścicieli, użytkowników i zarządców budynków, budowli, instalacji lub urządzeń oraz terenów, gdzie znajduje się obecnie lub był w przeszłości azbest lub wyroby zawierające azbest. Procedura dotyczy bezpiecznego ich użytkowania. Zakres procedury: Zakres obejmuje cały okres, w którym budynek, budowla, instalacja lub urządzenie przemysłowe lub teren, niezależnie od ich wielkości lub stanu, charakteryzuje się tym, że znajdują się tam wyroby zawierające azbest. Opis szczegółowy: Właściciel, zarządca lub użytkownik obiektu lub terenu z wyrobami zawierającymi azbest ma obowiązek sporządzenia - w 2 egzemplarzach Oceny stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest (załącznik nr 1 do Programu). Właściciele lub zarządcy, którzy spełnili ten obowiązek wcześniej sporządzają następne Oceny... w terminach wynikających z warunków poprzedniej Oceny... tzn.: 1. po 5-u latach, jeżeli wyroby zawierające azbest są w dobrym stanie technicznym 15

16 i nieuszkodzone, 2. po roku, jeżeli przy poprzedniej Ocenie... ujawnione zostały drobne (do 3% powierzchni wyrobów) uszkodzenia. Wyroby, które posiadały lub posiadają duże i widoczne uszkodzenia powinny zostać bezzwłocznie usunięte. Jeden egzemplarz Oceny... właściciel lub zarządca zobowiązany jest złożyć właściwemu terenowo organowi architektoniczno-budowlanemu lub powiatowemu inspektorowi nadzoru budowlanego w terminie do 3-u dni od dnia jej sporządzenia. Drugi egzemplarz zachowuje przy dokumentacji budynku, budowli, instalacji lub urządzenia przemysłowego oraz terenu do czasu sporządzenia następnej Oceny... Kolejnym etapem jest dokonanie przez właścicieli obiektów z azbestem inwentaryzacji (spisu z natury) wyrobów zawierających azbest. Wyniki inwentaryzacji powinny służyć do sporządzenia informacji przedkładanej do: 1) wójta, burmistrza lub prezydenta miasta w przypadku osób fizycznych niebędących przedsiębiorcami, 2) marszałka województwa* - w przypadku przedsiębiorców. * obowiązuje od r. - zmiana wprowadzona przez art. 19 pkt 1 ustawy z dnia 29 lipca 25r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze zmianami w podziale zadań i kompetencji administracji terenowej (Dz. U. Nr 175, poz. 1462). Wzory formularzy informacji zostały określone w załącznikach nr 2 i 3 do rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 października 23r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest (Dz. U. Nr 192, poz. 1876). Wzory stanowią załączniki nr 2 i 3 do Programu. Załącznika nr 2 do Programu Informacja o wyrobach zawierających azbest i miejscu ich wykorzystywania. Załącznika nr 3 do Programu Informacja o wyrobach zawierających azbest, których wykorzystywanie zostało zakończone. Informacje przedkłada się corocznie, celem wykazania ewentualnych zmian w ilości posiadanych wyrobów zawierających azbest co pozwoli na ocenę zagrożenia dla ludzi i środowiska w danym rejonie. Właściciel lub zarządca budynku, budowli, instalacji lub urządzenia oraz terenu, gdzie występują wyroby zawierające azbest, ma ponadto obowiązki: oznakowania pomieszczeń, gdzie znajdują się urządzenia lub instalacje z wyrobami zawierającymi azbest odpowiednim znakiem ostrzegawczym dla azbestu, 16

17 opracowania i wywieszenia na widocznym miejscu instrukcji bezpiecznego postępowania i użytkowania pomieszczenia z wyrobami zawierającymi azbest, zaznaczenia na planie sytuacyjnym terenu miejsc z wyrobami zawierającymi azbest. Ponadto, jeżeli w budynku, budowli, instalacji lub urządzeniu oraz na terenie znajdują się wyroby zawierające azbest o gęstości objętościowej mniejszej niż 1 kg/m3 (tzw. miękkie ), lub jeżeli wyroby zawierają azbest krokidolit, a także jeżeli te wyroby znajdują się w zamkniętych pomieszczeniach, lub istnieje uzasadniona obawa dużej emisji azbestu do środowiska właściciel lub zarządca powinien opracować plan kontroli jakości powietrza (monitoringu), a jego wyniki uwzględnić przy dalszej eksploatacji lub usuwaniu wyrobów zawierających azbest. PROCEDURA 2. Obowiązki i postępowanie właścicieli i zarządców, przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest z obiektów lub terenów. Podjęcie decyzji o usuwaniu wyrobów zawierających azbest. Identyfikacja azbestu w wyrobach przeznaczonych do usunięcia. Zgłoszenie właściwemu organowi architektoniczno-budowlanemu lub powiatowemu inspektorowi nadzoru budowlanego na 3 dni przed rozpoczęciem prac zamiaru usuwania wyrobów zawierających azbest celem uzyskania pozwolenia na budowę wraz z określonymi warunkami. 17

18 Dokonanie wyboru wykonawcy prac i zawarcie umowy. Określenie obowiązków stron, również w zakresie zabezpieczenia przed emisją azbestu. Poinformowanie mieszkańców-użytkowników obiektu o usuwaniu niebezpiecznych materiałów i sposobach zabezpieczenia. Uzyskanie od wykonawcy prac świadectwa czystości powietrza po wykonaniu robót oraz jego przechowywanie przez co najmniej 5 lat Cel procedury: Celem procedury jest przedstawienie zakresu obowiązków i postępowania właścicieli i zarządców budynków, budowli, instalacji lub urządzeń oraz terenów z wyrobami zawierającymi azbest przed i w czasie wykonywania prac usuwania lub zabezpieczania takich wyrobów. Zakres procedury: Zakres procedury obejmuje okres od podjęcia decyzji o zabezpieczeniu lub usuwaniu wyrobów zawierających azbest, do zakończenia tych robót i uzyskania stosownego oświadczenia wykonawcy prac. Opis szczegółowy: Właściciel lub zarządca budynku, budowli, instalacji lub urządzenia oraz terenu, gdzie znajduje się azbest lub wyroby zawierające azbest powinien dokonać identyfikacji rodzaju i ilości azbestu w wyrobach, przez uprawnione do takich prac laboratorium. Identyfikacja azbestu powinna nastąpić w okresie użytkowania wyrobów, jeszcze przed rozpoczęciem wykonywania prac zabezpieczenia lub usuwania takich wyrobów o ile informacja ta, nie jest podana w innych dokumentach budowy przedmiotowego obiektu. Identyfikacja azbestu jest obowiązkiem właściciela lub zarządcy, wynikającym z tytułu własności 18

19 oraz odpowiedzialności prawnej, dotyczącej ochrony osób trzecich od szkód mogących wynikać z nieodpowiedniej eksploatacji przedmiotu stanowiącego własność. Wyniki identyfikacji azbestu powinny być uwzględniane przy: Sporządzaniu Oceny... Sporządzaniu informacji dla marszałka województwa lub wójta, burmistrza, prezydenta miasta Zawieraniu umowy na wykonanie prac zabezpieczania lub usuwania wyrobów zawierających azbest z wykonawcą tych prac wytwarzającym odpady niebezpieczne. Właściciel lub zarządca może zlecić innym fachowo przygotowanym osobom lub podmiotom prawnym przeprowadzenia czynności wykonania identyfikacji azbestu w wyrobach. W każdym przypadku powinno to mieć miejsce przed rozpoczęciem prac zabezpieczenia lub usuwania wyrobów zawierających azbest. Właściciel lub zarządca budynku, budowli, instalacji lub urządzenia oraz terenu z wyrobami zawierającymi azbest, ma obowiązek zgłoszenia na 3 dni przed rozpoczęciem prac, wniosku o pozwolenie na budowę (remont), wraz z określonymi warunkami. Zatajenie informacji o występowaniu azbestu w wyrobach, które będą przedmiotem prac remontowo-budowlanych skutkuje na podstawie ustawy Prawo ochrony środowiska odpowiedzialnością prawną. Po dopełnieniu obowiązków formalnoprawnych, właściciel lub zarządca dokonuje wyboru wykonawcy prac wytwórcy odpadów niebezpiecznych. Zawiera umową na wykonanie prac zabezpieczenia lub usuwania wyrobów zawierających azbest oraz oczyszczenia budynku, budowli, instalacji lub urządzenia oraz terenu z azbestu. W umowie powinny być jasno sprecyzowane obowiązki stron, również w zakresie zabezpieczenia przed emisją azbestu w czasie wykonywania prac. Niezależnie od obowiązków wykonawcy prac, właściciel lub zarządca powinien poinformować mieszkańców lub użytkowników budynku, budowli, instalacji lub urządzenia oraz terenu, o usuwaniu niebezpiecznych materiałów zawierających substancje stwarzające szczególne zagrożenie dla ludzi oraz sposobach zabezpieczenia przed ta szkodliwością. Na końcu właściciel lub zarządca powinien uzyskać od wykonawcy prac, pisemne oświadczenie o prawidłowości wykonania robót i oczyszczenia z azbestu, a następnie przechowywać je przez okres co najmniej 5-lat, wraz z inna dokumentacją budynku, budowli, instalacji lub urządzenia oraz terenu. 19

20 PROCEDURA 3. Postępowanie przy pracach przygotowawczych do usuwania wyrobów zawierających azbest. Opracowanie programu gospodarki odpadami niebezpiecznymi zawierającymi azbest, (powyżej,1 Mg/rok) i uzyskanie jego zatwierdzenia przez właściwego marszałka lub starostę Opracowanie i przedłożenie właściwemu marszałkowi lub staroście na 3 dni przed rozpoczęciem działalności powodującej powstawanie odpadów (do,1 Mg/rok) informacji o wytwarzanych odpadach oraz sposobach gospodarowania. Określenie stanu środowiska przed przystąpieniem do prac, w tym strefy przyszłych prac. 2

21 Przyjęcie zlecenia-zawarcie umowy na wykonanie prac usuwania wyrobów zawierających azbest, wraz z oczyszczaniem miejsca prac z azbestem Opracowanie planu prac Przygotowanie dokumentów ewidencji odpadów Opracowanie planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia ( bioz ) Przygotowanie miejsca i wskazanie tymczasowego sposobu magazynowania odpadów Przeszkolenie pracowników Zawarcie porozumienia z zarządzającym składowiskiem odpowiednim dla odpadów zawierających azbest Skompletowanie środków ochrony pracowników Przygotowanie rejestru pracowników narażonych na działanie azbestu. Skompletowanie wyposażenia technicznego Organizacja zaplecza, w tym socjalnego i bhp Zawarcie umowy z laboratorium o prowadzenie monitoringu powietrza Cel procedury: Celem procedury jest przedstawienie zasad postępowania podczas prac przygotowawczych do usuwania wyrobów zawierających azbest lub ich zabezpieczenia. Zakres procedury: Zakres procedury obejmuje całokształt prac oraz postępowania dotyczącego przygotowania do zabezpieczenia lub usuwania wyrobów zawierających azbest. Opis szczegółowy: Wykonawca prac polegających na zabezpieczeniu lub usuwaniu wyrobów zawierających azbest, 21

22 jest w zrozumieniu przepisów ustawy z dnia 19 grudnia 22 r. Art. 3 ust. 1- wytwórcą odpadów powstających w wyniku świadczenia usług, w zakresie budowy, rozbiórki, remontu obiektów, czyszczenia zbiorników lub urządzeń oraz sprzątania, konserwacji i napraw jest podmiot, który świadczy usługę, chyba, że umowa o świadczeniu usługi stanowi inaczej. Z powyższej definicji wynika, że wytwórcą odpadów może być np. właściciel lub zarządzający, który we własnym zakresie wykonuje prace zabezpieczenia lub usuwania wyrobów zawierających azbest i zleca do wykonania tylko część robót. W takim przypadku na nim też spoczywać będą wszystkie obowiązki wynikające z przepisów i procedur postępowania z odpadami niebezpiecznymi zawierającymi azbest. Wytwórcę odpadów obowiązuje postępowanie określone przepisami ustawy o odpadach, z późniejszymi zmianami. Podstawową czynnością dla przedsiębiorcy, który zamierza podjąć działalność w zakresie wytwarzania odpadów niebezpiecznych zawierających azbest, w ilości powyżej 1 kg rocznie, jest opracowanie programu gospodarki odpadami niebezpiecznymi i zawierającymi azbest i uzyskanie jego zatwierdzenia przez właściwego, ze względu na miejsce wytwarzania odpadów niebezpiecznych, marszałka lub starostę. Marszałek zatwierdza programy gospodarki odpadami niebezpiecznymi dla przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko, a starosta dla pozostałych przedsięwzięć. Program gospodarki odpadami niebezpiecznymi dołączony do wniosku o wydanej decyzji zatwierdzającej, powinien zawierać: 1. wyszczególnienie rodzajów odpadów niebezpiecznych, przewidzianych do wytwarzania, a w przypadku gdy określenie rodzaju nie jest wystarczające do ustalenia zagrożeń, jakie mogą powodować odpady niebezpieczne, właściwy organ może wezwać wnioskodawcę do podania składu chemicznego i właściwości odpadów. 2. określenia ilości odpadów niebezpiecznych poszczególnych rodzajów przewidzianych do wytworzenia w ciągu roku. 3. informację wskazującą na sposoby zapobiegania powstawaniu odpadów niebezpiecznych lub ograniczenia ilości odpadów i ich negatywnego oddziaływania na środowisko. 4. opis dalszego gospodarowania odpadami niebezpiecznymi, z uwzględnieniem zbierania, transportu, odzysku lub unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych. 5. wskazanie miejsca i sposobu oraz rodzaju magazynowanych odpadów. 6. określenie czasu prowadzenia działalności związanej z wytwarzaniem odpadów. Wytwórca odpadów (wytwarzający rocznie do,1 Mg odpadów niebezpiecznych) na 3 dni przed rozpoczęciem działalności powodującej powstawanie odpadów opracowuje i składa właściwemu marszałkowi lub staroście informację, w 4-ch egzemplarzach, o wytwarzanych odpadach oraz 22

23 sposobach gospodarowania. Informacja powinna zawierać: wyszczególnienie rodzajów odpadów przewidzianych do wytwarzania, a w przypadku, gdy określenie rodzaju nie jest wystarczające, do ustalenia zagrożeń, jakie te odpady mogą powodować, właściwy organ może wezwać wnioskodawcę do podania podstawowego składu chemicznego i właściwości odpadów, określenie ilości odpadów poszczególnych rodzajów przewidzianych do wytwarzania w ciągu roku, informację wskazującą na sposoby zapobiegania powstawaniu odpadów lub ograniczania ilości odpadów i ich negatywnego oddziaływania na środowisko, opis dalszego sposobu gospodarowania odpadami z uwzględnieniem zbierania, transportu, odzysku i unieszkodliwiania odpadów, wskazanie miejsca i sposobu oraz rodzaju magazynowanych odpadów. Do rozpoczęcia działalności powodującej powstawanie odpadów można przystąpić, jeżeli organ właściwy do przyjęcia informacji, w terminie 3 dni od dnia złożenia informacji nie wniesie sprzeciwu, w drodze decyzji. Wytwórca odpadów może zlecić wykonanie obowiązku gospodarowania odpadami innemu posiadaczowi odpadów. Posiadacz odpadów może je przekazywać wyłącznie podmiotom, które uzyskały zatwierdzenie właściwego organu na prowadzenie działalności w zakresie gospodarki odpadami, chyba, ze działalność taka wymaga zezwolenia. Po dopełnieniu obowiązków wynikających z ogólnych zasad postępowania wykonawca prac uprawniony jest do przyjęcia zlecenia i zawarcia umowy na wykonanie prac zabezpieczenia lub usuwania wyrobów zawierających azbest, wraz z oczyszczaniem miejsca prac z azbestem. Dla prawidłowego zawarcia umowy, jak wyżej, koniecznym jest określenie stanu środowiska przed przystąpieniem do prac, w tym strefy przyszłych prac. Pozwoli to na określenie stopnia narażenia na azbest w miejscu pracy oraz prawidłowe przygotowanie planu prac. Plan pracy powinien być sporządzony zgodnie ze stosownymi przepisami i zawierać: określenie rodzaju azbestu w wyrobach przeznaczonych do usunięcia, aktualną Ocenę stanu... przewidywaną ilość wytwarzanych odpadów do usunięcia, ustalenie odpowiednich sposobów usuwania wyrobów zawierających azbest, określenie rodzajów i metod pracy, określenie sposobów eliminowania lub ograniczenia uwalniania się pyłu azbestu do powietrza. 23

24 Następnie powinien zostać opracowany plan bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, zwany planem bioz, obejmujący m.in. 4) informacje dotyczącą przewidywanych zagrożeń, występujących podczas realizacji robót budowlanych, określającą skalę i rodzaje zagrożeń oraz miejsca i czas wystąpienia 5) informacje o wydzieleniu i oznakowaniu miejsc prowadzenia robót budowlanych, stosownie do rodzaju zagrożenia, 6) informację o sposobie prowadzenia instruktażu pracowników przed przystąpieniem do realizacji robót szczególnie niebezpiecznych w tym: a/ określenia zasad postępowania w przypadku wystąpienia zagrożenia, b/ konieczność stosowania przez pracowników środków ochrony indywidualnej, zabezpieczającej przed skutkami zagrożeń, c/ zasady bezpośredniego nadzoru nad pracami szczególnie niebezpiecznymi, przez wyznaczone w tym celu osoby. 1. określenie sposobu przechowywania i przemieszczania materiałów, wyrobów, substancji oraz preparatów niebezpiecznych na terenie budowy, 2. wskazanie środków technicznych i organizacyjnych, zapobiegających niebezpieczeństwom wynikającym z wykonywania robót budowlanych w strefach szczególnego zagrożenia zdrowia lub w ich sąsiedztwie. Pracodawca ma obowiązek zapoznania pracowników lub ich przedstawicieli z planem prac, szczególnie dotyczącego bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Wykonawca prac ma obowiązek przeszkolenia wszystkich osób pozostających w kontakcie z azbestem, pracowników bezpośrednio zatrudnionych, kierujących i nadzorujących prace w zakresie bezpiecznego postępowania z wyrobami zawierającymi azbest i ich odpadami a także bezpieczeństwa i higieny takich prac. Szkolenie powinno być przeprowadzone zgodnie z przepisami odpowiedniego rozporządzenia Ministra Pracy, przez upoważnioną do takiej działalności instytucję i potwierdzone odpowiednim świadectwem lub zaświadczeniem. Skompletowanie środków ochrony pracowników tj. odpowiednich ubrań roboczych w takiej ilości, aby zabezpieczyć pracowników przez cały czas trwania robót i oczyszczania terenu po tych robotach. Pracodawca będący wytwórcą odpadów niebezpiecznych, zawierających azbest zobowiązany jest do przygotowania, prowadzenia i przechowywania rejestru pracowników narażonych na działanie azbestu. Ważną sprawą jest przygotowanie miejsca i sposobu tymczasowego magazynowania odpadów 24

25 niebezpiecznych na placu budowy po ich demontażu a jeszcze przed transportem na składowisko. Miejsce takie powinno być wydzielone i zabezpieczone przed dostępem osób niepowołanych oraz oznakowane znakami ostrzegawczymi o treści: Uwaga! Zagrożenie azbestem!, Osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony. Dla prawidłowości obrotu odpadami niebezpiecznymi wytwórca odpadów przygotowuje właściwe dokumenty, którymi są: Karta ewidencji odpadu (załącznik nr 4 do Programu) Karta przekazania odpadu (załącznik nr 5 do Programu). Celem zapewnienia składowania odpadów niebezpiecznych powstałych po usuwaniu wyrobów zawierających azbest, wytwórca odpadów powinien przed przeprowadzeniem robót, zawrzeć porozumienie z zarządzającym składowiskiem odpowiednim dla odpadów niebezpiecznych zawierających azbest (składowanie oddzielne lub odpowiednio przygotowana kwatera na innym składowisku). Ważne znaczenie dla prawidłowego przygotowania robót na skompletowanie wyposażenia technicznego, w tym narzędzi ręcznych i wolnoobrotowych, narzędzi mechanicznych, urządzeń wentylacyjnych oraz podstawowego sprzętu przeciwpożarowego. Na tym etapie należy też zabezpieczyć techniczne środki zapobiegające emisji azbestu w miejscu pracy oraz środowisku w zależności od określenia stanu środowiska, dokonanego przed przystąpieniem do wykonywania prac. Jeżeli usuwane wyroby o gęstości objętościowej mniejszej niż 1kg/m3, lub inne mocno uszkodzone, a także zawierające krokidolit oraz wyroby znajdujące się w pomieszczeniach zamkniętych niezbędne jest zawarcie umowy z laboratorium upoważnionym do prowadzenia monitoringu powietrza. Duże znaczenie ma również przygotowanie i organizacja zaplecza budowy, w tym części socjalnej, obejmującej: Urządzenia sanitarno-higieniczne, z możliwością umycia się i natrysku po pracy w kontakcie z azbestem, Pomieszczenia na szatnie czyste i brudne, Pomieszczenia dla spożywania posiłków oraz regeneracji. W planie prac w zależności od wielkości lub specyfiki budynku, budowli, instalacji lub urządzenia, a również terenu, gdzie prowadzone będą prace zabezpieczenia lub usuwania wyrobów zawierających azbest a także występującego stopnia narażenia na azbest mogą zostać określone również inne niezbędne wymagania. 25

26 Fot. nr 4. Prace przy demontażu azbestu (Źródło: Fot. nr 5. Prawidłowo zapakowane odpady azbestowe (Źródło: PROCEDURA 4. Prace polegające na usuwaniu wyrobów zawierających azbest, wytwarzaniu odpadów niebezpiecznych, wraz z oczyszczeniem obiektu, terenu, instalacji z azbestu. Zabezpieczenie obiektu i terenu prac Izolowanie miejsc pracy Wytwarzanie odpadów zawierających azbest Pakowanie odpadów Oznakowanie odpadów 26

27 Wystawienie dokumentów ewidencyjnych odpadów Karta ewidencji odpadu Karta przekazania odpadów Przygotowanie odpadów do odbioru Oczyszczenie pola prac i otoczenia terenu robót z pozostałości azbestu Przedstawienie dokumentu stwierdzającego prawidłowość wykonania prac i oczyszczenia z azbestu Cel procedury: Celem procedury jest przedstawienie zakresu obowiązków i zasad postępowania wykonawców prac polegających na zabezpieczeniu lub usuwaniu wyrobów zawierających azbest będących, w zrozumieniu ustawy o odpadach wytwórcami odpadów niebezpiecznych. Zakres procedury: Zakres procedury obejmuje okres od rozpoczęcia do zakończenia prac polegających na zabezpieczeniu lub usuwaniu wyrobów zawierających azbest wytwarzaniu odpadów niebezpiecznych, wraz z oczyszczaniem budynku, budowli, instalacji lub urządzenia i terenu z pozostałości azbestu. Opis szczegółowy: Na początku należy wykonać odpowiednie zabezpieczenia obiektu, będącego przedmiotem prac i miejsc ich wykonywania, a także terenu wokół przed emisją pyłu azbestu, która może nastąpić w wyniku prowadzenia prac. Teren należy ogrodzić, zachowując bezpieczną odległość od traktów komunikacyjnych dla pieszych, nie mniej niż 2 m przy zastosowaniu osłon. Teren prac należy ogrodzić poprzez oznakowanie taśmami ostrzegawczymi w kolorze biało-czerwonym i umieszczenie tablic 27

28 ostrzegawczych z napisami Uwaga! Zagrożenie azbestem!, Osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony lub Zagrożenie azbestem krokidolitem. Przy pracach elewacyjnych powinny być stosowane odpowiednie kurtyny zasłaniające fasadę obiektu, aż do gruntu, a terem wokół objęty kurtyną, powinien być wyłożony gruba folią, dla łatwego oczyszczania po każdej zmianie roboczej. Ogólne zasady postępowania przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest określają następujące wymagania techniczne: nawilżania wodą wyrobów zawierających azbest przed ich usuwaniem i utrzymywanie w stanie wilgotnym przez cały czas pracy, demontażu całych wyrobów (płyt, rur, kształtek itp.) bez jakiegokolwiek uszkodzenia, tam gdzie jest to technicznie możliwe, odspajania wyrobów trwale związanych z podłożem przy stosowaniu wyłącznie narzędzi ręcznych lub wolnoobrotowych narzędzi mechanicznych, wyposażonych w miejscowe instalacje odciągające powietrze, prowadzenia kontrolnego monitoringu powietrza, w przypadku występowania stężeń pyłu azbestu, przekraczających dopuszczalne wartości dla miejsca pracy, składowanie na tej samej zmianie roboczej, usuniętych odpadów zawierających azbest, po ich szczelnym opakowaniu na miejscu tymczasowego magazynowania odpadów, codzienne, staranne oczyszczanie strefy prac i terenu wokół, dróg wewnętrznych oraz maszyn i urządzeń z wykorzystaniem podciśnieniowego sprzętu odkurzającego, zaopatrzonego w filtry o dużej skuteczności ciągu (99,99% lub na mokro. Niedopuszczalne jest ręczne zamiatanie na sucho, jak również czyszczenie pomieszczeń i narzędzi pracy przy użyciu sprężonego powietrza. W przypadku prowadzenia prac z wyrobami azbestowo-cementowni, których gęstość objętościowa wynosi mniej niż 1kg/m3 (tzw. miękkie), a także z innymi wyrobami, których powierzchnia jest, w widoczny sposób uszkodzona lub zniszczona lub jeżeli prace prowadzone są na obiektach, z wyrobami zawierającymi azbest krokidolit, lub też w pomieszczeniach zamkniętych to powinny być zastosowane szczególne zabezpieczenia strefy prac i ochrony pracowników oraz środowiska, niezależnie od ogólnych zasad postępowania. Należą do nich: komory dekontaminacyjne (śluzy) dla całych pomieszczeń lub stanowiące łącznik izolacyjny między pomieszczeniem stanowiącym strefę prac, a innymi pomieszczeniami lub na zewnątrz obiektu. zaostrzone rygory przestrzegania stosowania środków ochrony osobistej, inne metody, określone na etapie prac przygotowawczych. 28

29 W obiekcie przylegającym do strefy prac, należy zastosować odpowiednie zabezpieczenia, w tym uszczelnienie otworów okiennych i drzwiowych, a także inne, właściwe dla stopnia narażenia, środki zabezpieczające. Wszystkie zdemontowane wyroby zawierające azbest powinny być szczelnie opakowane w folie z polietylenu, lub polipropylenu o grubości nie mniejszej niż,2 mm i zamykane w sposób uniemożliwiający przypadkowe otwarcie (zgrzewem ciągłym lub taśmą klejącą). Niedopuszczalne jest stosowanie worków papierowych. Odpady powstałe z wyrobów o gęstości objętościowej większej niż 1kg/m3 a więc płyty i rury azbestowo-cementowe, lub ich części powinny być szczelnie opakowane w folie. Pył azbestowy oraz odpady powstałe z wyrobów o gęstości objętościowej mniejszej niż 1kg/m3 powinny być zestalone przy użyciu cementu lub żywic syntetycznych i po związaniu spoiwa szczelnie zapakowane w folię. Pakowanie usuniętych wyrobów zawierających azbest powinno odbywać się wyłącznie do opakowań przeznaczonych do ostatecznego składowania i wyraźnie oznakowane, w sposób określony dla azbestu. Etykiety i zamieszczone na nich napisy powinny być trwałe, nie ulegające zniszczeniu, pod wpływem warunków atmosferycznych niebezpiecznych zawierających i czynników azbest oraz mechanicznych. ich transportu Dla usuniętych odpadów na składowisko odpadów niebezpiecznych, właściwe dla azbestu stosuje się: Kartę ewidencji odpadu (załącznik nr 4 do Programu), Kartę przekazania odpadów (załącznik nr 5 do Programu). Po zakończeniu prac polegających na usuwaniu wyrobów zawierających azbest wytwarzaniu odpadów niebezpiecznych wykonawca prac ma obowiązek dokonania prawidłowego oczyszczenia strefy prac i otoczenia z pozostałości azbestu. Oczyszczenie powinno nastąpić przez zastosowanie urządzeń filtracyjno-wentylacyjnych z wysoko-skutecznym filtrem (99,99%) lub na mokro. Wykonawca prac ma obowiązek przedstawienia właścicielowi lub zarządcy obiektu, będącego przedmiotem prac oświadczenia stwierdzającego rzetelność wykonania prac i oczyszczenia z azbestu. W przypadku, kiedy przedmiotem prac były wyroby o gęstości objętościowej mniejszej niż 1kg/m3 lub wyroby mocno uszkodzone i zniszczone lub prace obejmowały wyroby zawierające azbest krokidolit lub prowadzone były w pomieszczeniach zamkniętych, wykonawca prac ma obowiązek przedstawienia wyników badania powietrza przeprowadzonego przez uprawnione do tego laboratorium lub instytucję. 29

30 PROCEDURA 5. Przygotowanie i transport odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. Uzyskanie od starosty właściwego ze względu na miejsce siedziby zezwolenia na prowadzenie działalności w zakresie transportu odpadów niebezpiecznych zawierających azbest Odbiór odpadów zawierających azbest od poprzedniego posiadacza Karta przekazania odpadu Sprawdzenie prawidłowości i szczelności opakowania Przygotowanie pojazdu do przewozu odpadów niebezpiecznych 3

31 Czyszczenie skrzyni pojazdu, wyłożenie odpowiednią folią Przygotowanie dokumentów Dowód rejestracyjny pojazdu Świadectwo dopuszczenia pojazdu do przewozu drogowego towarów niebezpiecznych Dokument przewozowy z opisem przewożonych towarów niebezpiecznych Karta przekazania odpadu Zaświadczenie ADR z przeszkolenia kierowców pojazdów przewożących towary niebezpieczne Załadunek odpadów w pakietach foliowych Zabezpieczenie ładunku przed przesuwaniem Oznakowanie pojazdu zgodnie z umową ADR Transport odpadów na składowisko przeznaczone do składowania odpadów zawierających azbest Przekazanie odpadów na składowisko odpadów Karta przekazania odpadu Cel procedury: Celem procedury jest przedstawienie zakresu obowiązków i zasad postępowania dotyczących przygotowania i transportu odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. Zakres procedury: Zakres procedury obejmuje działania począwszy od uzyskania zezwolenia na transport odpadów niebezpiecznych zawierających azbest, poprzez pozostałe czynności i obowiązki transportującego takie odpady aż do ich przekazania na składowisko odpadów, przeznaczone do wyłącznego składowania odpadów zawierających azbest. 31

32 Opis szczegółowy: Posiadacz odpadów, który prowadzi działalność w zakresie transportu odpadów jest obowiązany uzyskać zezwolenie na prowadzenie tej działalności. Zezwolenie na prowadzenie działalności w zakresie transportu odpadów wydaje starosta, właściwy ze względu na miejsce siedziby lub zamieszkania posiadacza odpadów. Wniosek o zezwolenie na prowadzenie działalności w zakresie zbierania lub transportu odpadów powinien zawierać: 1. wyszczególnienie rodzajów odpadów przewidzianych do zbierania lub transportu, w przypadku gdy określenie rodzaju jest niewystarczające do ustalenia zagrożeń, jakie te odpady mogą powodować dla środowiska, właściwy organ może wezwać wnioskodawcę do podania podstawowego składu chemicznego i właściwości odpadów, 2. oznaczenie obszaru prowadzenia działalności, 3. wskazanie sposobu i środków transportu odpadów, 4. przedstawienie możliwości technicznych i organizacyjnych pozwalających należycie wykonywać działalność w zakresie transportu odpadów, 5. przewidywany okres wykonywania działalności w zakresie transportu odpadów. Zezwolenie na prowadzenie działalności w zakresie transportu odpadów jest wydawane w drodze decyzji przez właściwy organ na czas oznaczony nie dłuższy niż 1 lat. Transportem odpadów niebezpiecznych zawierających azbest może zajmować się wytwórca odpadów lub inny, uprawniony do tego podmiot prawny. W każdym przypadku konieczne jest uzyskanie od właściwego starosty zezwolenia na transport odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. Przekazanie partii odpadów zawierających azbest przez wytwórcę odpadów innemu posiadaczowi odpadów niebezpiecznych, np. w celu ich dalszego transportu odbywa się z zastosowaniem Karty przekazania odpadu sporządzonej przez wytwórcę odpadów. Do obowiązków posiadacza odpadów niebezpiecznych prowadzącego działalność wyłącznie w zakresie ich transportu na składowisko należy : posiadanie Karty przekazania odpadu z potwierdzeniem przejęcia odpadu, posiadanie dokumentu przewozowego z opisem towarów (odpadów) niebezpiecznych, posiadanie świadectwa dopuszczenia pojazdu do przewozu odpadów niebezpiecznych, posiadanie przez kierowcę zaświadczenia ADR o ukończeniu kursu dokształcającego dla kierowców pojazdów przewożących towary niebezpieczne, oznakowanie pojazdu odblaskowymi tablicami ostrzegawczymi, utrzymanie czystości skrzyni ładunkowej pojazdu, 32

33 sprawdzenie stanu opakowań i ich oznakowanie literą a, sprawdzenie umocowania sztuk przesyłki z odpadami w pojeździe. Transport odpadów niebezpiecznych zawierających azbest należy prowadzić z zachowaniem przepisów dotyczących transportu towarów niebezpiecznych spełniając określone w tych przepisach kryteria klasyfikacyjne. Odpady zawierające azbest pochodzące z budowy, remontu i demontażu obiektów budowlanych oraz odpady izolacyjne zawierające azbest, zgodnie z ADR zaliczone zostały do klasy 9 różne materiały i przedmioty niebezpieczne, z czego wynikają określone wymagania przy transporcie. Posiadacz odpadów, dokonujący ich transportu obowiązany jest do posiadania dokumentu przewozowego materiałów niebezpiecznych, który według ADR powinien zawierać: numer rozpoznawczy odpadu nadawanego do przewozu i jego pełną nazwę, klasę, do której należy odpad nadawany do przewozu, liczbę sztuk przesyłki, całkowitą ilość przewożonych odpadów, nazwy i adresy nadawcy oraz odbiorcy przewożonych odpadów (składowiska). Do przewożenia odpadów zawierających azbest mogą być używane samochody ciężarowe z nadwoziem skrzyniowym, bez przyczepy lub z jedną przyczepą. Pojazdy przewożące odpady niebezpieczne powinny być zaopatrzone w świadectwo dopuszczenia pojazdu do przewozu towarów niebezpiecznych. Świadectwo to wystawiane jest przez Dyrektora Transportowego Dozoru Technicznego na podstawie badania technicznego pojazdu dokonanego przez okręgową stację kontroli pojazdów oraz sprawdzenia dokonanego przez Transportowy Dozór Techniczny. Kierowca wyznaczony do przewozu odpadów zawierających azbest obowiązany jest posiadać poza prawem jazdy zaświadczenie ADR ukończenia kursu dokształcającego kierowców pojazdów przewożących towary niebezpieczne, wydane przez podmiot posiadający zezwolenie marszałka województwa na prowadzenie takiej działalności. Każdy pojazd przewożący odpady zawierające azbest powinien być oznakowany dwiema odblaskowymi tablicami ostrzegawczymi bez numerów rozpoznawczych. Tablice te powinny być prostokątne, o wymiarach 3x4 cm, barwy pomarańczowej odblaskowej, dookoła otoczona czarnym nie odblaskowym paskiem o szerokości nie przekraczającej 15mm. Po wyładowaniu odpadów tablice te nie mogą być widoczne na pojeździe stojącym lub poruszającym się po drodze. Przed każdym załadunkiem odpadów skrzynia ładunkowa pojazdu powinna być dokładnie oczyszczona, w szczególności z ostrych i twardych przedmiotów (np. gwoździ, śrub) nie 33

34 stanowiących integralnej części nadwozia pojazdu. Wskazane jest wyłożenie podłogi skrzyni ładunkowej folią, w celu zabezpieczenia przed uszkodzeniom opakowań. Załadunek i rozładunek odpadów (palet, pojemników typu big-bag) powinny odbywać się przy wykorzystaniu dźwigu lub podnośnika. Transportujący odpady powinien odmówić przyjęcia przesyłki odpadów, która nie posiada oznakowania wyrobów i odpadów zawierających azbest oraz w przypadku, gdy opakowanie zostało uszkodzone przy załadunku. Sztuki przesyłki z opadami zawierającymi azbest powinny być ułożone i umocowane na pojeździe tak, aby w czasie ich przewozu nie przesuwały się oraz nie były narażone na tarcie, wstrząsy, przewracanie się i wypadnięcie z pojazdu. W trakcie przewozu ładunek powinien być dokładnie zabezpieczony folią lub plandeką przed uszkodzeniem. Po każdym wyładunku odpadów z pojazdu należy dokładnie sprawdzić, czy na powierzchni skrzyni ładunkowej nie znajdują się pozostałości po przewożonych odpadach. W razie stwierdzenia takiej pozostałości należy niezwłocznie ją usunąć oraz dokładnie oczyścić pojazd i jego wyposażenie z zachowaniem zasad przewidzianych dla prac przy usuwaniu azbestu. Odpady niebezpieczne zawierające azbest transportowane są na składowisko przeznaczone do wyłącznego składowania odpadów zawierających azbest. Tam następuje ich przekazanie następnemu posiadaczowi odpadów zarządzającemu składowiskiem i potwierdzenie tego faktu na Karcie przekazania odpadu. V. INWENTARYZACJA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST 34

35 1. Krótka charakterystyka Gminy Cisek. (Źródło: www. gminy.pl) Gmina Cisek na tle powiatu kędzierzyńsko-kozielskiego. Gmina Cisek położona jest w południowo-wschodniej części województwa opolskiego w powiecie kędzierzyńsko-kozielskim, na lewym brzegu rzeki Odry. Obszar gminy graniczy: od wschodu - z gminą Bierawa, od południa - z gminą Kuźnia Raciborska i gmina Rudnik (województwo śląskie), od południowego zachodu - z gminą Polska Cerekiew, od północnego zachodu - z gminą Reńska Wieś, od północy - z miastem Kędzierzyn-Koźle. W skład gminy wchodzi 14 sołectw: Błażejowice, Cisek, Dzielnica, Kobylice, Landzmierz, Łany, Miejsce Odrzańskie, Nieznaszyn, Podlesie, Przewóz, Roszowice, Roszowicki Las, Steblów i Sukowice. Gmina zajmuje powierzchnię 71 km2, co stanowi zaledwie,83% ogólnej powierzchni województwa opolskiego. Gminę zamieszkuje 64 osób (stan na r.). Gęstość zaludnienia wynosi 95 M/l km2. Tereny wiejskie gminy są obszarem intensywnego odpływu ludności. Podstawową funkcją gminy jest rolnictwo. Jego rozwojowi sprzyjają bardzo dobre warunki środowiska przyrodniczego. Obszar gminy jest prawie bezleśny. Użytki rolne zajmują aż 88 % jej powierzchni, a lasy niecały 1%. Ponadto gmina posiada uzupełniającą funkcję mieszkaniową, na którą zasadniczy wpływ ma sąsiedztwo Kędzierzyna - Koźla. 2. Źródło danych 35

36 Głównym źródłem danych o ilości oraz miejscach występowania wyrobów zawierających azbest na terenie Gminy Cisek był przeprowadzony spis z natury oparty na systemie ankiet. Inwentaryzacja (spis z natury) obejmowała wyroby zawierające azbest zamontowane na zewnątrz budynków mieszkalnych i gospodarczych (dachy i ściany). W wyniku przeprowadzonej inwentaryzacji ustalono miejsca (ulica i numer posesji), w których znajdują się wyroby zawierające azbest, określono rodzaje i ilości tych wyrobów oraz dokonano oceny stanu technicznego i możliwości bezpiecznego użytkowania zidentyfikowanych wyrobów azbestowych. Właścicieli budynków poinformowano o szkodliwości azbestu i jego wpływie na zdrowie ludzi. Jednocześnie próbowano ustalić przybliżony termin usunięcia posiadanych wyrobów. Skontrolowano wszystkie obiekty na terenie gminy pod kątem występowania wyrobów zawierających azbest, co dało rzeczywisty obraz ilości tych wyrobów znajdujących się na terenie Gminy Cisek. Proces inwentaryzacji prowadzony był w miesiącach kwiecień - czerwiec 28r. W trakcie wizyt terenowych proszono właściciela posesji, na terenie której stwierdzono występowanie wyrobów zawierających azbest o wypełnienie formularza "Informacja o wyrobach zawierających azbest i miejscu ich wykorzystywania" lub "Informacja o wyrobach zawierających azbest, których wykorzystywanie zostało zakończone" sporządzonych zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 października 23r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest (Dz. U. Nr 192, poz. 1876). Wszystkie wypełnione formularze zostały przekazane do wójta Gminy Cisek. W przypadku gdy wyroby zawierające azbest występowały na terenie posesji, gdzie nie było właściciela bądź posesji opuszczonej, ilość azbestu określono na podstawie własnych obliczeń i ilość ta została uwzględniona w zbiorczym wykazie miejsc występowania wyrobu zawierającego azbest. Narzędziem wspomagającym proces inwentaryzacji była dodatkowo sporządzona ankieta. Ankieta zawierała pytania związane z oceną stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest, orientacyjny czasookres zamontowania tych wyrobów, planowany termin usunięcia wyrobów azbestowych, oczekiwania mieszkańców w zakresie pomocy finansowej od władzy samorządowej. Uzyskane odpowiedzi m.in. pozwoliły na określenie stopnia pilności wymiany wyrobów azbestowych. W wynikach inwentaryzacji uwzględniono również będące w dyspozycji Urzędu Gminy informacje o rodzaju, ilości i miejscach występowania azbestu, które zostały przedłożone przez 15-tu mieszkańców w terminie wcześniejszym. Prace inwentaryzacyjne były połączone z działaniami edukacyjnymi, które polegały na 36

37 rozprowadzeniu ulotki informacyjnej w zakresie szkodliwości azbestu, procedur obowiązujących właścicieli obiektów z wyrobami azbestowymi oraz możliwości pozyskania dofinansowania do zadań związanych z usuwaniem azbestu. Na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji sporządzono wykaz rodzajów wyrobów azbestowych oraz miejsc ich występowania na terenie Gminy Cisek. W trakcie prowadzonej inwentaryzacji w miejscowości Roszowicki Las spotkano się z jednym przypadkiem odmowy współpracy, jednakże ilość wyrobów azbestowych określono na podstawie własnych obliczeń. Należy podkreślić, iż w trakcie bezpośredniego kontaktu z mieszkańcami Gminy Cisek stwierdzono bardzo dużą nieświadomość zagrożeń związanych z azbestem oraz z niewłaściwym obchodzeniem się z wyrobami i odpadami azbestowymi. Tak więc działania urzędu gminy w pierwszej kolejności powinny być niewątpliwie ukierunkowane na działalność edukacyjną związaną z tematyką azbestu. 3. WYNIKI INWENTARYZACJI Wyroby zawierające azbest na terenie Gminy Cisek to głównie płyty faliste oraz płyty płaskie typu "karo", pokrywające dachy budynków mieszkalnych i gospodarczych. Na podstawie informacji uzyskanych u zarządcy wodociągów stwierdza się, iż na terenie gminy nie występują rury azbestowo-cementowe. Fot. nr 6 i nr 7. Płyty faliste azbestowo-cementowe (Autor: Olga Thym) 37

38 Fot. nr 8 i nr 9. Płyty azbestowo-cementowe typu "karo" (Autor: Olga Thym) Inwentaryzacja przeprowadzona w gminie Cisek wykazała, że na dzień 3 czerwca 28r. znajduje się tam łącznie m2 płyt azbestowo-cementowych, których masa wynosi 658,85 Mg, z czego m2 o masie 625,1 Mg jest wykorzystywanych, a 3 76 m 2 o masie 33,84 Mg jest magazynowanych. W tabeli nr 1 zestawiono ilości i masę płyt azbestowo-cementowych występujących na terenie Gminy Cisek w podziale na poszczególne sołectwa. Z przedstawionych w tabeli nr 1 danych wynika, że największe nagromadzenie płyt azbestowocementowych występuje w sołectwie Steblów, powierzchnia których wynosi m2, a masa 188,91 Mg, co stanowi około 28,7 % całkowitej masy płyt azbestowo-cementowych znajdujących się w gminie Cisek. Drugie miejsce pod względem ilości wyrobów azbestowych zajmuje Miejsce Odrzańskie m2 / 12,51 Mg, co stanowi ok. 15,6 % całkowitej masy płyt, a trzecie miejsce zajmują Łany 8 78 m2 / 96,58 Mg, co stanowi ok. 14,7 % całkowitej masy płyt. Zdecydowanie mniejsze ilości płyt azbestowo-cementowych stwierdzono odpowiednio w Błażejowicach m2 / 5,46 Mg - ok. 7,7 %, w Przewozie 3 74 m2 / 41,14 Mg - ok. 6,2 %, w Cisku 3 472m2 / 38,19 Mg - ok. 5,8 %, w Nieznaszynie m2 / 28,77 Mg - ok. 4,3 %, w Roszowickim Lesie m2 / 24,93 Mg - ok. 3,8 %, w Roszowicach m2 / 23,51 Mg - ok. 3,6 %, w Dzielnicy 1 73 m2 / 19,3 Mg - ok. 2,9 %, w Sukowicach 1 7m2 / 18,7 Mg - ok. 2,8 %, w Podlesiu 871 m2 / 9,58 Mg - ok. 1,4 % oraz w Kobylicach 847 m2 / 9,32 Mg - ok. 1,4. Najmniejsze ilości płyt azbestowo-cementowych zinwentaryzowano w Landzmierzu 656 m2 / 7,22 Mg - ok. 1,1 % całkowitej masy płyt. 38

39 Tabela nr 1. Ilość i masa oraz procentowy udział wyrobów azbestowych w sołectwach Gminy Cisek. Lp. Sołectwo Powierzchnia Udział Masa wyrobów wyrobów w całkowitej masie azbestowych azbestowych wyrobów [Mg] 2 [m ] [%] 1. Błażejowice ,46 7,7 2. Cisek ,19 5,8 3. Dzielnica ,3 2,9 4. Kobylice 847 9,32 1,4 5. Landzmierz 656 7,22 1,1 6. Łany ,58 14,7 7. Miejsce Odrzańskie ,51 15,6 8. Nieznaszyn ,77 4,3 9. Podlesie 871 9,58 1,4 1. Przewóz ,14 6,2 11. Roszowice ,51 3, ,93 3,8 13. Steblów ,91 28,7 14. Sukowice ,7 2, , Roszowicki Las RAZEM 39

40 Tabela nr 2. Ilość wyrobów azbestowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca według sołectw. 4