1 Inga Markiewicz Klinika Psychiatrii Sądowej IPiN Środki zabezpieczające w psychiatrii Pojęcia Od czynu zabronionego do internacji - schemat sprawca czyn zabroniony opinia biegłych niepoczytalność lub poczyt. ograniczona Sąd Komisja psychiatr. ds. środków zabezpiecz. Sąd postanowienie o umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym internacja Definicja - środki zabezpieczające to środki przymusu państwowego, nie będące karą, stosowane wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, które sąd lub organ administracyjny uznał za niebezpieczne dla porządku prawnego Status pacjenta przebywającego na detencji Przymus czy dobrowolność? Relacje pomiędzy ustawami karnymi a ustawą o ochronie zdrowia psychicznego Cele i zadania opieki psychiatrycznej w Polsce vs cele realizowane w ramach leczniczych środków zabezpieczających Cele stosowania środka zabezpieczającego wobec sprawcy czynu zabronionego: Terapeutyczny - możliwie pełna poprawa stanu zdrowia psychicznego (poprawa kliniczna) Zabezpieczający - zapobieganie ponownemu popełnianiu czynu kryminalnego (eliminacja zachowań przestępczych) Strategicznym celem psychiatrii sądowej wykonującej środki leczniczozabezpieczające jest integracja pacjentów sądowo-psychiatrycznych ze społeczeństwem.
2 Cele te to jednocześnie kluczowe wyzwania psychiatrii sądowej i polityki społecznej państwa Stosowanie i realizacja środków zabezpieczających (art. 200 205 kkw) CEL: postępowanie lecznicze terapeutyczne rehabilitacyjne resocjalizacyjne poprawa stanu zdrowia i zachowania sprawcy w stopniu umożliwiającym powrót do życia w społeczeństwie i dalsze leczenie w warunkach poza zakładem (art. 202 kkw) Sprawcy wobec których można zastosować środek zabezpieczający: czynu zabronionego popełnionego w stanie niepoczytalności (31 1) albo poczytalności znacznie ograniczonej (31 2) skazani za przestępstwo z art. 148, 156, 197, 198, 199 2, 200 1, popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych skazani na karę pozbaw. wolności bez warunkowego zawieszenia, za UMYŚLNE przestępstwo określone w r. XIX, XXIII, XXV lub XXVI, popełnione w związku z zaburzeniem osobowości (silne+wysokie prawdopodob. popełnienia czynu zabron. z użyciem przemocy) skazani za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem od alkoholu, środków odurzających lub innego podobnie działającego środka
3 Rodzaje środków zabezpieczających o Elektroniczna kontrola miejsca pobytu o Terapia o Terapia uzależnień o Pobyt w zakładzie psychiatrycznym Tytułem środka zabezpieczającego można orzec nakazy i zakazy określ. w art. 39 pkt 2-3 Kiedy sąd może orzec środek zabezpieczający? Gdy jest to konieczne, by zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego, a inne środki prawne nie są wystarczające. Pobyt w zakładzie psychiatrycznym - można orzec jedynie celem zapobieżenia ponownego popełnienia czynu zabronionego o znacznej szkodliwości społecznej! Ogólne zasady wykonywania środków zabezpieczających: Środek ma być odpowiedni do stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego, który sprawca może popełnić Odpowiedni także do prawdopodobieństwa jego popełnienia Ma uwzględniać potrzeby i postępy w terapii lub terapii uzależnień Sąd może zmienić środek lub sposób jego wykonywania jeśli poprzedni był nieodpowiedni Wobec tego samego sprawcy można orzec więcej niż 1 środek zabezpieczający Sąd ustala potrzebę wykonania środka nie wcześniej niż na 6 m-cy przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub odbyciem kary pozbawienia wolności Środek zabezpieczający PO odbyciu kary pozbawienia wolności (art. 93d 5) Gdy sprawca skazany: -Na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia -Karę 25 lat pozbawienia wolności -Dożywotniego pozbawienia wolności
4 Orzeczony środek stosuje się PO odbyciu kary lub warunkowym zwolnieniu Rodzaje środków zabezpieczających Elektroniczna kontrola miejsca pobytu -Obowiązek poddania się nieprzerwanej kontroli miejsca swojego pobytu sprawowanej za pomocą urządzeń technicznych, w tym noszonego nadajnika Terapia -Obowiązek stawiennictwa we wskazanej przez sąd placówce w terminach wyznaczonych przez psychiatrę, seksuologa lub terapeutę i poddania się terapii farmakologicznej zmierzającej do osłabienia popędu seksualnego, psychoterapii lub psychoedukacji Terapia uzależnień -Obowiązek stawiennictwa we wskazanej przez sąd placówce leczenia odwykowego w terminach wyznaczonych przez lekarza i poddania się leczeniu Pobyt w zakładzie psychiatrycznym Pobyt w zakładzie psychiatrycznym MOŻNA orzec jedynie celem zapobieżenia ponownego popełnienia czynu zabronionego o znacznej szkodliwości społecznej! Sąd ORZEKA: wobec sprawcy niepoczytalnego (31 1) gdy wysokie prawdopodobieństwo, że popełni on ponownie czyn zabroniony o znacznej szkodliwości społ. w związku z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym Wobec sprawcy o poczytalności ograniczonej (31 1) skazanego na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia, karę 25 lat pozbaw. wolności, karę dożywocia, gdy istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że popełni on czyn zabroniony o znacznej szkodliwości społecznej w związku z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysł. Za przest. określ w art. 148, 156, 197-200 popełnione w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych
5 Uchylając pobyt w zakładzie psych. sąd może orzec 1 lub więcej środków z art. 93a 1 Formy organizacji zakładów Zakłady psychiatryczne (dysponujące warunkami podstawowego, wzmocnionego lub maksymalnego zabezpieczenia) Zakłady leczenia odwykowego (dysponujące warunkami wzmocnionego zabezpieczenia) Zakłady dla sprawców przestępstw seksualnych (warunki wzmocnionego zabezpieczenia lub zakłady ambulatoryjne) Środek zabezpieczający w zakładzie psychiatrycznym warunki zastosowania Niepoczytalność lub poczytalność ograniczona sprawcy tempore criminis (art. 31 1) Znaczna szkodliwość społeczna popełnionego czynu Wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia przez sprawcę czynu o znacznej szkodliwości społecznej Procedura zastosowania środka zabezpieczającego Decyzję o zastosowaniu środka zabezpieczającego wydaje sąd. Przed wydaniem decyzji o umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym sąd zaznajamia się z opinią 2 psychiatrów i psychologa. Czas wykonywania środka zabezpieczającego Czasu trwania środka zabezpieczającego sąd nie określa. Decyzje uchylające detencję, przedłużające detencję lub zmieniające stopień zabezpieczenia zakładu wydawane są przez sąd cyklicznie, nie rzadziej niż 6 miesięcy, po zaznajomieniu się z opinią 2 psychiatrów i psychologa co Sąd uchyla środek zabezpiecz., gdy dalsze jego stosowanie nie jest już konieczne (art. 93b 2)
6 Przepisy wykonawcze: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 sierpnia 2004 r. Wykaz (załączniki), pojemność i rodzaje zakładów psychiatrycznych Wymagania i wyposażenie zakładów Skład i zadania Komisji psychiatrycznej ds. Środków Zabezpieczających oraz kryteria wydawania opinii Uchylenie zasady terytorialności kierowania w przypadku braku miejsc ( 8a) Zasady przyjmowania i przenoszenia Warunki regulaminowe (organizacyjno-porządkowe, regulaminy zakładów) dla sprawców Trójstopniowy poziom zabezpieczenia zakładów psychiatrycznych wykonujących środki zabezpieczające Zakłady psychiatryczne dysponują różnym stopniem zabezpieczenia: Podstawowym Wzmocnionym Maksymalnym Wymogi organizacyjne i techniczne w zakładach o podstawowym stopniu zabezpieczenia: - Zapewniają stały nadzór nad sprawcami, którzy w nich przebywają - Posiadają drzwi i okna wyposażone w urządzenia, które uniemożliwiają sprawcom samowolne oddalenie się Zakłady psychiatryczne dysponujące warunkami podstawowego zabezpieczenia Kieruje się sprawcę, który nie kwalifikuje się do zakładów dysponujących warunkami wzmocnionego lub maksymalnego zabezpieczenia
7 Wymogi organizacyjno-techniczne w zakładach wzmocnionego zabezpieczenia Zakłady te powinny być wyposażone w takie same zabezpieczenia jak zakłady podstawowego zabezpieczenia, a ponad to: w system telewizji wewnętrznej elektroniczny system kontroli otwarcia drzwi oraz okien możliwość tworzenia 10-20 łóżkowych pododdziałów dostęp do ogrodzonego terenu rekreacyjnego zatrudniać personel w odpowiedniej liczbie: - w godzinach dziennych w liczbie nie mniejszej niż 1/3 pojemności zakładu - i w godzinach nocnych w liczbie nie mniejszej niż 1/6 pojemności zakładu Zakłady psychiatryczne dysponujące warunkami wzmocnionego zabezpieczenia Sprawcę umieszcza się w takim zakładzie, jeżeli jego zachowania agresywne lub ucieczkowe nie mogą być opanowane w zakładzie dysponującym podstawowym stopniem zabezpieczenia. Zakład psychiatryczny dysponujący warunkami maksymalnego zabezpieczenia powinien spełniać wymagania nałożone na zakłady o wzmocnionym stopniu zabezpieczenia a ponad to: posiadać system elektronicznych urządzeń alarmowych, w które wyposażony jest personel być otoczony oświetlonym murem o wys. 5,5 m. nadzorowanym za pomocą telewizji zatrudniać personel w liczbie, która co najmniej 2,5 - krotnie przekracza liczbę osadzonych sprawców Zakłady psychiatryczne dysponujące warunkami maksymalnego zabezpieczenia Kieruje się sprawcę, gdy: - jego powtarzające się zachowania zagrażają życiu lub zdrowiu innych osób, - powodują niszczenie mienia znacznej wartości,
8 - umieszczenie go w zakładzie o niższym stopniu zabezpieczenia, nie zapobiegłoby tym zachowaniom oraz mogłoby skutkować jego samowolnym oddaleniem się z zakładu Liczba miejsc w zakładach psychiatrycznych wykonujących środek zabezpieczający w 2013 r. Oddziały o podstawowym stopniu zabezpieczenia 1162 Oddziały o wzmocnionym stopniu zabezpieczenia 777 (730 dla mężczyzn i 14 dla kobiet) Oddziały o maksymalnym stopniu zabezpieczenia 193 (wyłącznie mężczyźni) Razem: 2132 miejsca Ogólne zasady wykonywania detencji w zakładzie psychiatrycznym Stopień zabezpieczenia zakładu powinien być dostosowany do zagrożenia ze strony pacjenta dla osób w oddziale i dla społeczeństwa w przypadku ucieczki Sąd określa w którym zakładzie psychiatrycznym środek zabezpieczający ma być wykonywany Możliwość przenoszenia sprawcy w czasie wykonywania środka zabezpieczającego do innego zakładu Organem pomocniczym dla sądów przy wyborze odpowiedniego zakładu jest powołana przez Ministra Zdrowia Komisja Psychiatryczna ds. Środków Zabezpieczających Komisja Psychiatryczna do spraw środków zabezpieczających powołuje ją kkw (art. 201) służy zapewnieniu właściwego miejsca wykonywania środków zabezpieczających w skład Komisji wchodzi 9 osób: - 2 przedstawicieli Ministra Zdrowia, - 2 przedstawicieli Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie - 1 przedstawiciel Sekcji Psychiatrii Sądowej PTP, - 3 przedstawicieli ROPS-ów
9-1 przedstawiciel szpitala psychiatrycznego, w którym wykonywany jest środek zabezpieczający wskazany przez Komisję Szpitalnictwa PTP Zadania Komisji Psychiatrycznej ( 7 rozp.) analiza dostępnej dokumentacji wydawanie opinii dla właściwego sądu lub innej uprawnionej instytucji w sprawie przyjmowania, wypisywania lub przenoszenia sprawców, wobec których orzeczono wykonywanie środka zabezpieczającego wizytacja i ocena zakładów, w których realizowany jest środek zabezpieczający Przy wydawaniu opinii komisja winna jest uwzględnić następujące przesłanki ( 8 rozp.) rodzaj czynów zabronionych, których dopuścił się sprawca rodzaj, częstość i skutki zachowań agresywnych lub ucieczkowych aktualny stan zdrowia psychicznego i fizycznego oraz choroby współistniejące uzależnienie od alkoholu lub innego środka odurzającego związek pomiędzy zaburzeniami psychicznymi a zachowaniami niebezpiecznymi ogólną sprawność fizyczną sprawcy szczególne wskazania do postępowania leczniczego, rehabilitacyjnego i resocjalizacyjnego przebieg i wyniki dotychczasowego leczenia, rehabilitacji i resocjalizacji Środki zabezpieczające sprawcy z zaburzeniami preferencji seksualnych Sąd może po odbyciu kary umieścić takiego sprawcę w zakładzie zamkniętym albo skierować go na leczenie ambulatoryjne Cel: przeprowadzenie terapii farmakologicznej lub psychoterapii, zmierzającej do zapobieżenia ponownemu popełnieniu przestępstwa, w tym poprzez obniżenie popędu seksualnego sprawcy Przed zastosowaniem środka zabezpieczającego Sąd zasięga opinii Krajowego Ośrodka Seksuologii Sądowej
10 Zakłady terapii zaburzeń seksualnych Szpital w Kłodzku (20 miejsc) Szpital w Starogardzie Gdańskim (20 miejsc) Szpital w Choroszczy (10 miejsc) Wszystkie zakłady o wzmocnionym poziomie zabezpieczeń Powołano również kilka ośrodków ambulatoryjnego leczenia zaburzeń seksualnych Wykonywanie środka zabezpieczającego - dwa cele psychiatrii sądowej Cel terapeutyczny poprawa stanu psychicznego Cel zabezpieczający przeciwdziałanie i zapobieganie agresji i ucieczkom z zakładu Zbieżność i rozbieżność działań Wielorakie działania personelu zakładów psychiatrycznych a także innych osób i instytucji zmierzające do osiągnięcia obu celów mogą być: zbieżne sprzyjają osiągnięciu obu celów lub rozbieżne utrudniają osiągniecie celów Zbieżność celu terapeutycznego i zabezpieczającego Długi, zwykle kilkuletni pobyt pacjenta w zakładzie psychiatrycznym (cel zabezpieczający) stwarza okazję do skuteczniejszego leczenia i resocjalizacji, (cel terapeutyczny) np.: - wdrożenia długoterminowej psychoterapii; - systematycznej farmakoterapii, - izolacji od używania środków odurzających, - poprawy kondycji zdrowotnej i fizycznej pacjenta, - uzyskania umiejętności przydatnych do życia,
11 - uzupełnienia edukacji. Przejawy rozbieżności celu terapeutycznego i zabezpieczającego Niski poziom motywacji pacjenta do leczenia i wewnętrznej przemiany w warunkach, gdy terapia prowadzona jest przymusowo - zachowania buntownicze - dystans wobec terapii - postawa konformistyczna pozornie zgodna z oczekiwaniami personelu - brak wewnętrznej motywacji do przyswojenia sobie postaw społecznie aprobowanych Spolaryzowane oceny personelu i administracji zakładów psychiatrycznych - wyolbrzymiające lub nadmiernie bagatelizujące zagrożenie ze strony pacjentów Dystansujące się i asekuracyjne postawy sądów, policji, władz terytorialnych, polityków, opinii publicznej (obserwowane zwłaszcza w sytuacji zmiany stopnia nadzoru nad pacjentem lub jego powrotu do społeczności). Inne problemy związane z dualizmen celów: Sfera legislacyjna niekonsekwencja rozwiązań prawnych (np. historia zmieniających się przepisów kodeksów karnych z 1969r, 1997 i planowanego 2015r - określających miejsce terapii sprawców ze znacznie ograniczoną poczytalnością Sfera współdziałania różnych instytucji państwowych trudności w ustaleniu zakresu kompetencji pomiędzy instytucjami: - resortu zdrowia - personel szpitali psychiatrycznych) - resortu spraw wewnętrznych funkcjonariusze policji - resortu sprawiedliwości - sędziowie, prokuratorzy, adwokaci (m.in. odpowiedzialność za konwojowanie pacjenta, zabezpieczenie jego pobytu poza zakładem psychiatrycznym w czasie konwojowania czy czasowego przebywania w innym zakładzie medycznym, celem przeprowadzenia badań diagnostycznych czy niezbędnych zabiegów medycznych) Inne problemy związane z dualizmem celów Brak przepisów wykonawczych dotyczących wykonywania środka zabezpieczającego w warunkach ambulatoryjnych terapia i terapia uzależnień (przewidzianych w kk) Brak przepisów przewidujących wykonywanie środka zabezpieczającego:
12 - w oddziałach dziennych - w formie intensywnej psychiatrycznej opieki domowej - w środowiskowym domu opieki - w mieszkaniu chronionym Inne problemy Brak przepisów umożliwiających warunkowe uchylenie środka zabezpieczającego Aktualny stan prawny po uchyleniu detencji pacjent zazwyczaj zostaje pozostawiony bez profesjonalnego nadzoru nad swoim stanem psychicznym, zachowaniem i leczeniem Nadużywanie instytucji internacji Prowadzi do sytuacji, iż poddawani są jej sprawcy, którzy: nie popełnili czynów zabronionych o znacznej społecznej szkodliwości i co do których nie zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, iż w przyszłości mogą dopuścić się takich czynów zabronionych Problem internacja i co dalej? Brak kompleksowego leczenia i specjalistycznych programów terapeutycznych, przygotowujących pacjentów do samodzielnego życia po zakończeniu internacji Brak instytucjonalnej kontroli i jednoczesnego wsparcia pacjentów po zakończeniu internacji (pacjenci pozostawieni sami sobie) Dobry kierunek? Realizowanie środków zabezpieczających w formie ambulatoryjnej? Ambulatoryjna opieka po zakończeniu internacji w zakładzie zamkniętym? Domy opieki środowiskowej dla pacjentów po detencji w zakładzie zamkniętym? Nowelizacja wykonywania środków zabezpieczających w Polsce w 2015 r. - omówienie najważniejszych zmian:
13 Nowelizacja kodeksu karnego 2015 Rozszerzenie katalogu środków zabezpieczających, w tym rozbudowanie systemu środków wolnościowych (Nowy katalog: elektroniczna kontrola miejsca pobytu, terapia, terapia uzależnień, pobyt w zakładzie psychiatrycznym) Możliwość stosowania środka zabezpieczającego względem sprawców z zaburzeniami osobowości (Zaburzenie osobowości musi posiadać charakter lub nasilenie sprzyjające popełnieniu czynów zabronionych łączących się z przemocą) Wobec tego samego sprawcy można zastosować więcej niż 1 środek zabezpieczający (z szerokiego katalogu) Nowelizacja kodeksu karnego 2015 Wprowadzenie możliwości udzielania przepustek (tylko zakłady o podst. stopniu zabezpieczenia) PODSUMOWANIE: Propozycje zmian są bardzo istotne, Na szczególną uwagę zasługuje rozszerzenie katalogu środków zabezpieczających, w tym rozbudowanie systemu środków innych niż zamknięty oddział szpitalny np. środek zabezpieczający w formie opieki ambulatoryjnej oraz wprowadzenie możliwości udzielania czasowych zwolnień z oddziału.