Rozdział X. Środki zabezpieczające

Transkrypt

1 Przed Art Część ogólna Rozdział X. Środki zabezpieczające Literatura: F. Ciepły, Środki zabezpieczające według koncepcji Juliusza Makarewicza, w: A. Grześkowiak (red.), Prawo karne w poglądach Profesora Juliusza Makarewicza, Lublin 2005; A. Chlebowska, Leczniczo-izolacyjne środki zabezpieczające a gwarancje ochrony wolności i praw (w polskim i niemieckim prawie ekarnym), PiP 2009, Nr 7; taż, Umieszczenie w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego w polskim i niemieckim prawie karnym, Prok. i Pr. 2011, Nr 1; A. Chlebowska, J. Długosz, Zasady stosowania środków zabezpieczających o charakterze leczniczo-izolacyjnym w Polsce i w Niemczech, Pal. 2010, Nr 9 10; J. Długosz, Obligatoryjna postpenalna izolacja sprawcy przestępstwa, Prok. i Pr. 2013, Nr 7-8; J. Długosz, E. Weigend, Stosowanie środka zabezpieczającego określonego w art. 95a 1a KK w świetle standardów europejskich. Rozważania na tle wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z r. w sprawie M. v. Niemcy, CzPKiNP 2010, Nr 6A; Flatau-Kowalska, Środki zabezpieczające w prawie karnym, Warszawa 1956; J.K. Gierowski, L.K. Paprzycki, Niepoczytalność i psychiatryczne środki zabezpieczające. Zagadnienia prawno-materialne, procesowe, psychiatryczne i psychologiczne, Warszawa 2013; P. Hofmański, L.K. Paprzycki, Środki zabezpieczające, w: Nowa kodyfikacja karna, Nr XXVI, Warszawa 1999; W. Kociubiński, Orzekanie o środku zabezpieczającym z art nowego Kodeksu karnego w świetle nowego Kodeksu postępowania karnego, PS 1999, Nr 3; A. Kwieciński, Terapia sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej, popełnionych w związku z zakłóceniami czynności psychicznych o podłożu seksualnym, w ramach nowego środka zabezpieczającego (art. 95a k.k.), w: L. Bogunia (red.), Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. XXI, red., Wrocław 2007; C. Kulesza, P. Starzyński, Kastracja chemiczna opinia do projektu o zmianie ustawy kodeks karny, ustawy kodeks postępowania karnego, ustawy kodeks karny wykonawczy oraz ustawy o policji z 9 października 2008 r., Pal. 2009, Nr 11; S. Lelental, Środki zabezpieczające orzekane i wykonywane wobec sprawców przestępstw seksualnych, w: A. Adamski i in., Nauki penalne wobec szybkich przemian socjokulturowych, t. II. Księga Jubileuszowa Profesora Mariana Filara, Toruń 2012; K. Liżyńska, W sprawie środka zabezpieczającego z art. 95a k.k., PiP 2012, Nr 4; Paprzycki (red.), System; K. Postulski, Nowe zasady wykonywania przez sąd środka zabezpieczającego określonego w art. 95a Kodeksu karnego, Prok. i Pr. 2010, Nr 10; J. Raglewski, Podstawy orzekania środków zabezpieczających o charakterze administracyjnym w Kodeksie karnym z roku 1997, Prok. i Pr. 2002, Nr 4; R. Rutkowski, O konieczności nowelizacji ustaw karnych w przedmiocie stosowania środków leczniczo-zabezpieczających, w: Materiały VI Konferencji Psychiatrii Sądowej, Warszawa 1998; M. Szwejowska, Stosowanie i wykonywanie leczniczych środków zabezpieczających z art. 94 kk i art. 95a kk, Przegl. Więzien. Pol. 2013, Nr 79; W. Skrzypulec, Wstęp do seksuologii, Katowice 2005; J. Warylewski, Orzekanie przepadku rzeczy tytułem środka zabezpieczającego wobec sprawcy czynu zabronionego, Prok. i Pr. 2000, Nr 6. Uzasadnienie rządowego projektu KK: Rozdział dotyczący środków zabezpieczających obejmuje trzy rodzaje środków: a) związane z popełnieniem przestępstwa w stanie niepoczytalności albo poczytalności ograniczonej określonej w art i 2; b) związane z popełnieniem przestępstwa w związku z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego; c) o charakterze nie leczniczo-rehabilitacyjnym, lecz administracyjnym. Ujęcie dwóch pierwszych jest zupełnie nowe. Wprowadzenie I. Istota środków zabezpieczających Geneza środków zabezpieczających Charakter środków zabezpieczających 2 II. Rodzaje środków zabezpieczających Środki zabezpieczające w KK z 1932 r Środki zabezpieczające w KK z 1969 r Internowanie na podstawie dekretu o stanie wojennym z 1981 r Spis treści 4. Środki zabezpieczające w KK z 1997 r Nowelizacja Kodeksu karnego III. Nowelizacja z r Nowy model środków zabezpieczających Wzajemne relacje przepisów rozdziału X I. Istota środków zabezpieczających 1. Geneza środków zabezpieczających. Pomysł wyodrębnienia w prawie karnym środków zabezpieczających jako instrumentów polityki kryminalnej stosowanych według kryterium 594 Gałązka

2 Rozdział X. Środki zabezpieczające 2 4 Przed Art. 93 stanu niebezpieczeństwa sprawcy narodził się na gruncie szkoły pozytywnej prawa karnego (antropologicznej) w drugiej połowie XIX w. Chodziło o nowe środki, których stosowanie, w przeciwieństwie do kary kryminalnej, nie jest uzależnione od winy sprawcy i wagi popełnionego przez niego czynu zabronionego, pozwala natomiast na ochronę przed ludźmi, co do których stwierdzono szczególnie wysokie prawdopodobieństwo, że mogą zagrozić porządkowi prawnemu. Istotą środków zabezpieczających są zatem ograniczenia nakładane na osobę niebezpieczną, przede wszystkim zaś jej izolacja, ukierunkowane nie na wymiar sprawiedliwości, ale na zabezpieczenie społeczeństwa. 2. Charakter środków zabezpieczających. Środki zabezpieczające w swojej konstrukcji mogą 2 mieć charakter postdeliktualny gdy orzeka się je wyłącznie wobec osób, które dopuściły się popełnienia czynu zabronionego, albo predeliktualny do ich orzeczenia wymagane jest jedynie stwierdzenie stanu niebezpieczeństwa (wysokiego prawdopodobieństwa, że osoba w przyszłości popełni czyn zabroniony). Środki zabezpieczające mogą być stosowane zamiast kary gdy pociągnięcie do odpowiedzialności karnej nie jest możliwe, na przykład ze względu na brak winy; obok kary gdy ich orzeczenie gwarantuje skuteczniejsze zabezpieczenie społeczeństwa, głównie dzięki podjętym oddziaływaniom terapeutycznym i resocjalizacyjnym w trakcie odbywanej kary; po odbyciu kary (środki postpenalne) jeżeli samo odbycie kary za przestępstwo nie uzasadnia stwierdzenia braku niebezpieczeństwa płynącego ze strony sprawcy i należy podjąć dalsze środki w celu jego zniwelowania. Środki zabezpieczające mogą być orzekane bezterminowo albo na czas względnie oznaczony, co wynika z niemożności precyzyjnego określenia czasu potrzebnego do skutecznej terapii zaburzeń psychicznych lub uzależnień. Czynnik ten każe się przyglądać konstruowaniu, orzekaniu i wykonywaniu środków zabezpieczających pod kątem realizacji funkcji gwarancyjnej prawa karnego. II. Rodzaje środków zabezpieczających 1. Środki zabezpieczające w KK z 1932 r. Dzięki postulatom szkoły socjologicznej prawa 3 karnego środki zabezpieczające zaczęto włączać do środków reakcji prawnokarnej obok sankcji karnych, tworząc tzw. kodeksy karne dwutorowe. Takim kodeksem był Kodeks karny z 1932 r., który przewidywał trzy rodzaje środków zabezpieczających: 1) środki izolacyjno-lecznicze: a) umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym dla sprawców nieodpowiedzialnych i o zmniejszonej odpowiedzialności (art KK z 1932 r.), b) umieszczenie w zamkniętym zakładzie leczniczym dla sprawców nadużywających alkoholu lub środków odurzających (art. 82 KK z 1932 r.); 2) środki izolacyjno-nielecznicze: a) umieszczenie w domu pracy przymusowej dla sprawców ze wstrętem do pracy (art. 83 KK z 1932 r. w praktyce przepis ten pozostał martwy ze względu na brak rozporządzenia wykonawczego), b) umieszczenie w zakładzie dla niepoprawnych: dla wielokrotnych recydywistów, przestępców nałogowych ( z nawyknienia ) i zawodowych (art. 84 KK z 1932 r.); 3) środki administracyjne (art. 85 KK z 1932 r.): a) pozbawienie prawa wykonywania zawodu, b) pozbawienie praw rodzicielskich i opiekuńczych, c) przepadek przedmiotów. 2. Środki zabezpieczające w KK z 1969 r. Kodeks karny z 1969 r. nominalnie zrezygnował 4 z izolacyjnych środków o charakterze nieleczniczym, wprowadził jednak środki postpenalne. Jeden z nich umieszczenie w ośrodku przystosowania społecznego był w istocie rodzajem nieleczniczego izolacyjnego środka zabezpieczającego. Kodeks karny z 1969 r. przewidywał następujące rodzaje środków zabezpieczających: 1) środki izolacyjno-lecznicze: a) umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym albo w innym odpowiednim zakładzie dla sprawców niepoczytalnych i sprawców o ograniczonej poczytalności (art KK z 1969 r.), Gałązka 595

3 Przed Art Część ogólna b) umieszczenie w zakładzie leczenia odwykowego dla sprawców uzależnionych od alkoholu lub środka odurzającego (art. 103 KK z 1969 r.); 2) środki administracyjne stosowane wobec sprawców niepoczytalnych (art. 103 KK z 1969 r.): a) pozbawienie praw rodzicielskich i opiekuńczych, b) zakaz zajmowania określonych stanowisk lub wykonywania określonego zawodu, zakaz prowadzenia określonej działalności, c) zakaz prowadzenia pojazdów, d) przepadek przedmiotów; 3) środki postpenalne stosowane wobec recydywistów w celu ich resocjalizacji (uchylone ustawą z r. o zmianie Kodeksu karnego i niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 14, poz. 84): a) nadzór ochronny sprawowany przez kuratora sądowego (art KK z 1969 r.), b) umieszczenie w ośrodku przystosowania społecznego (art KK z 1969 r.) Internowanie na podstawie dekretu o stanie wojennym z 1981 r. Dekret z r. o stanie wojennym (Dz.U. Nr 29, poz. 154 ze zm.), uznany przez TK wyrokiem z r. za sprzeczny z Konstytucją z 1952 r. oraz prawem międzynarodowym, przewidywał wprowadzenie do polskiego prawa karnego środka zabezpieczającego o charakterze predeliktualnym w postaci internowania osób, w stosunku do których zachodzi uzasadnione podejrzenie, że pozostając na wolności nie będą przestrzegać porządku prawnego albo prowadzić będą działalność zagrażającą interesom bezpieczeństwa lub obronności państwa (art. 42 ust. 1 dekretu) Środki zabezpieczające w KK z 1997 r. Kodeks karny z 1997 r. przewiduje następujące rodzaje środków zabezpieczających: 1) środki leczniczo-izolacyjne: a) umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym sprawcy niepoczytalnego (art. 94 KK), b) umieszczenie w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne, sprawcy o poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej (art KK), c) umieszczenie w zakładzie zamkniętym, stosowane po odbyciu kary, sprawcy przestępstwa przeciwko wolności seksualnej, popełnionego w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych (art. 95a KK), d) umieszczenie w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego sprawcy uzależnionego od alkoholu lub innego środka odurzającego (art. 96 KK); 2) środki leczniczo-nieizolacyjne: a) skierowanie na leczenie ambulatoryjne w celu przeprowadzenia terapii farmakologicznej lub psychoterapii sprawcy przestępstwa przeciwko wolności seksualnej, popełnionego w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych (art. 95a KK), b) skierowanie na leczenie ambulatoryjne lub rehabilitację, połączone z dozorem, sprawcy uzależnionego od alkoholu lub innego środka odurzającego (art. 97 KK); 3) środki nielecznicze (administracyjne) stosowane wobec sprawców niepoczytalnych (art. 99 KK): a) zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej, b) zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi, c) obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, d) zakaz wstępu na imprezę masową, e) zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych, f) nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, g) zakaz prowadzenia pojazdów, h) przepadek Nowelizacja Kodeksu karnego (ustawa z r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Druk Nr 2393) przewiduje zasadnicze przemodelowanie systemu 596 Gałązka

4 Rozdział X. Środki zabezpieczające 8 9 Przed Art. 93 środków zabezpieczających. Propozycja zmian ma charakter kompleksowy i stanowi kontynuację nowelizacji antypedofilskich z lat oraz kodyfikację części rozwiązań z ustawy z r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie dla życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (Dz.U. z 2014 r. poz. 24), uchwalonej w celu zapobiegnięcia zwolnieniu skazanych uznanych za niebezpiecznych, którym w 1989 r. karę śmierci zamieniono na 25 lat pozbawienia wolności. Najważniejsze propozycje zawarte w projekcie to: 1) stworzenie nowego katalogu środków zabezpieczających. Mają to być: a) elektroniczna kontrola miejsca pobytu, b) terapia, c) terapia uzależnień, d) pobyt w zakładzie psychiatrycznym, e) nakaz i zakazy określone w art. 39 pkt 2 3 KK orzekane tytułem środka zabezpieczającego; 2) rozszerzenie kategorii sprawców, wobec których będzie możliwe stosowanie środków zabezpieczających. Środki zabezpieczające będzie można orzec wobec sprawcy: a) co do którego umorzono postępowanie o czyn zabroniony popełniony w stanie niepoczytalności, b) w razie skazania za przestępstwo popełnione w stanie poczytalności ograniczonej w znacznym stopniu, c) w razie skazania za przestępstwo określone w art. 148, art. 156, art. 197, art. 198, art lub art , popełnione w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych, d) niebezpiecznych przestępców z zaburzeniami osobowości, w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego jej zawieszenia za umyślne przestępstwo określone w rozdziale XIX, XXIII, XXV lub XXVI, popełnione w związku z zaburzeniem osobowości o takim charakterze lub nasileniu, że zachodzi co najmniej wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia, e) w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem od alkoholu, środka odurzającego lub innego podobnie działającego środka; 3) przyjęcie ogólnej reguły dotyczącej momentu rozpoczęcia i czasu wykonywania środków zabezpieczających, co oznacza, że miałyby mieć charakter postpenalny i być stosowane na czas nieokreślony. III. Nowelizacja z r. 1. Nowy model środków zabezpieczających. Duża nowelizacja Kodeksu karnego (ustawa 8 z r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, od r. uchyla art KK i wprowadza w ich miejsce nowe art. 93a 93g, a ponadto zmienia art. 99 oraz uchyla art. 100, przenosząc dotychczasową regulację przepadku orzekanego tytułem środka zabezpieczającego do art. 45a KK. Nowelizacja rozdziału X ma charakter kompleksowy i nowatorski, porządkuje i modyfikuje katalog środków zabezpieczających oraz zmienia zasady ich stosowania. Nowe przepisy określają kolejno: katalog środków zabezpieczających (art. 93a), zasady stosowania środków zabezpieczających (art. 93b), kategorie sprawców, wobec których można zastosować środki zabezpieczające (art. 93c), czas stosowania środków zabezpieczających (art. 93d), obowiązki związane z poszczególnymi środkami zabezpieczającymi (art. 93e 93f), podstawy stosowania pobytu w zakładzie psychiatrycznym (art. 93g), podstawy stosowania środków karnych tytułem środka zabezpieczającego (art. 99). 2. Wzajemne relacje przepisów rozdziału X. Odmiennie niż do tej pory kształtują się wza- 9 jemne relacje pomiędzy przepisami rozdziału X. Dotychczas przepisy funkcjonowały niejako równolegle, odnosząc się do sytuacji w zasadzie nie pokrywających się zakresowo, natomiast przepisy art. 93a 93c są ściśle powiązane, a ich zakresy się krzyżują. Zasadniczo każdy ze środków określonych w art. 93a, przy zastosowaniu zasad określonych w art. 93b, można zastosowaćdo każdego sprawcy określonego w art. 93c, na czas określony w art. 94d. Wyjątkiem jest najsurowszy ze środków zabezpieczających, tzn. pobyt w zakładzie psychiatrycznym, który można orzec jedynie wówczas, gdy tak stanowi ustawa. Gałązka 597

5 Art Część ogólna Art [Podstawy] Sąd może orzec przewidziany w tym rozdziale środek zabezpieczający związany z umieszczeniem w zakładzie zamkniętym lub skierowaniem na leczenie ambulatoryjne tylko wtedy, gdy jest to niezbędne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego związanego z jego chorobą psychiczną, zaburzeniami preferencji seksualnych, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego; przed orzeczeniem tego środka sąd wysłuchuje lekarzy psychiatrów oraz psychologa, a w sprawach osób z zaburzeniami preferencji seksualnych także lekarza seksuologa. Art (uchylony) Uzasadnienie rządowego projektu KK: Do pierwszych dwóch grup odnosi się zasada, nieznana Kodeksowi z 1932 r. i 1969 r., że środek zabezpieczający, polegający na umieszczeniu w zamkniętym zakładzie, można orzec tylko wtedy, gdy jest to niezbędne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego związanego ze stanem jego niepoczytalności albo poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej lub ze «znacznym uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego» (art. 93 ultima ratio pozbawienia wolności), przy czym ze względów gwarancyjnych przed orzeczeniem tych środków sąd wysłuchuje lekarzy psychiatrów oraz psychologa. Uzasadnienie rządowego projektu nowelizacji KK, druk sejmowy Nr 1276: W art. 93 Kodeksu karnego wprowadzono dodatkową przesłankę orzeczenia środka zabezpieczającego, która będzie stanowiła podstawę umieszczenia sprawcy przestępstwa popełnionego w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych, w zakładzie zamkniętym lub skierowania na leczenie ambulatoryjne. Przed orzeczeniem tego środka sąd zobowiązany będzie do wysłuchania lekarzy psychiatrów, lekarza seksuologa oraz psychologa. (... ) Projekt posługuje się pojęciem «zaburzenia preferencji seksualnych», które jest zdefiniowane w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD 10 ustalonej przez Światową Organizację Zdrowia. Zaburzenia preferencji seksualnych oznaczone są kodem F.65. Spis treści I. Charakter art. 93 KK Rodzaje przesłanek Ogólna norma gwarancyjna II. Ogólne przesłanki stosowania leczniczych środków zabezpieczających Popełnienie czynu zabronionego Zamknięty katalog podstaw biologiczno-psychiatrycznych Zaburzenia preferencji seksualnych Uzależnienie od alkoholu Uzależnienie od innego środka odurzającego Klauzula konieczności Wysłuchanie psychiatrów, psychologa, seksuologa Nowelizacja I. Charakter art. 93 KK 1 1. Rodzaje przesłanek. Przesłanki stosowania leczniczych środków zabezpieczających, a więc tych związanych z umieszczeniem sprawcy w zakładzie zamkniętym (zakładzie psychiatrycznym, zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne, zakładzie leczenia odwykowego) albo skierowaniem go na leczenie ambulatoryjne (odbywające się w ramach powszechnej opieki zdrowotnej), dzielą się na ogólne odnoszące się do wszystkich środków leczniczych, oraz szczegółowe właściwe wyłącznie dla poszczególnych środków. Orzeczenie leczniczego środka zabezpieczającego wymaga kumulatywnego spełnienia przesłanek ogólnych określonych w art. 93 KK oraz przesłanek szczegółowych wskazanych w innych przepisach (zob. wyr. SN z r., II KK 326/12, Prok. i Pr. 2013, Nr 3, dodatek Orzecznictwo, s. 6). Należy podkreślić, że ustawodawca dopuszcza możliwość orzekania leczniczych środków zabezpieczających tylko wtedy, gdy zachodzą podstawy określone w art. 93 KK. Zwrot tylko wtedy statuuje zasadę ultima ratio, a więc ostateczności odwoływania się do 183 Art. 93 w brzmieniu ustawy z dnia r. (Dz.U. Nr 206, poz. 1589), która wchodzi w życie r. 184 Art. 93 uchylony ustawą z dnia r., która wchodzi w życie r. 598 Ciepły

6 Rozdział X. Środki zabezpieczające 2 5 Art. 93 tych środków. Niezbędne zatem się staje wykazanie przesłanek, które w konkretnej sprawie decydują o potrzebie sięgania po ten ostateczny środek (zob. post. SA w Białymstoku z r., II AKz 169/99, OSA 2000, Nr 6, poz. 46). 2. Ogólna norma gwarancyjna. Przepis art. 93 KK ma charakter ogólnej normy gwaran- 2 cyjnej, odnosi się do wszystkich leczniczych środków zabezpieczających, a więc zarówno tych przewidzianych w Kodeksie karnym, jak i określonych w ustawach szczególnych przewidujących odpowiedzialność karną. Przepis ten ponadto nie może stanowić samoistnej podstawy do orzeczenia środka zabezpieczającego (zob. post. SN z r., II KK 138/03, OSNwSK 2003, Nr 1, poz. 1460; wyr. SN z r., II KK 326/12, Prok. i Pr. 2013, Nr 3, dodatek Orzecznictwo, s. 6). Posłużenie się pojęciem sprawca oznacza, że środki zabezpieczające można orzec wyłącznie wobec osób zakwalifikowanych jako sprawcy w myśl art. 18 KK, a nie jest możliwe ich orzeczenie wobec osób, przeciwko którym prowadzone jest postępowanie przygotowawcze w związku z podejrzeniem popełnienia przez nie czynu zabronionego (post. SN z r., IV KK 288/03, Legalis). Tymczasowe aresztowanie, a nie środek zabezpieczający stosuje się w toku śledztwa wobec sprawcy działającego z poczytalnością zniesioną (art KK), póki nie zostanie przesądzone jego sprawstwo (post. SA w Krakowie z r., II AKz 424/04, Prok. i Pr. 2005, Nr 7 8, poz. 42). II. Ogólne przesłanki stosowania leczniczych środków zabezpieczających 1. Popełnienie czynu zabronionego. Pierwszą ogólną przesłanką warunkującą orzeczenie 3 któregokolwiek z leczniczych środków zabezpieczających jest stwierdzenie popełnienia przez sprawcę czynu zabronionegow związku z jego chorobą psychiczną, zaburzeniami preferencji seksualnych, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego. Musi zatem dojść do popełnienia czynu zabronionego. Kodeks karny nie przewiduje predeliktualnych środków zabezpieczających, do których orzeczenia byłoby wymagane jedynie stwierdzenie, że osoba jest w wysokim stopniu niebezpieczna dla otoczenia. Ponadto należy wskazać na związek przyczynowy pomiędzy popełnionym czynem a stwierdzoną chorobą psychiczną, zaburzeniem preferencji seksualnych, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem (na temat choroby psychicznej i upośledzenia umysłowego zob. uwagi do art. 31). 2. Zamknięty katalog podstaw biologiczno-psychiatrycznych. Brak wprowadzenia przez 4 ustawodawcę do art. 93 pojęcia innego zakłócenia czynności psychicznych, wymienionego w art KK obok choroby psychicznej oraz upośledzenia umysłowego, oznacza brak możliwości orzeczenia leczniczego środka zabezpieczającego w przypadku popełnienia czynu zabronionego związanego z innym zakłóceniem czynności psychicznych niż choroba psychiczna, zaburzenie preferencji seksualnych, upośledzenie umysłowe czy uzależnienie od alkoholu lub innego środka odurzającego. Jest to rozwiązanie słuszne, trudno sobie bowiem wyobrazić sens orzekania przymusowego leczenia w przypadku popełnienia czynu zabronionego na skutek przejściowych zaburzeń psychicznych, np. wysokiej gorączki, skrajnego przemęczenia, zatrucia organizmu, stanów pośpiączkowych, hipnozy, odurzenia sennego, zaburzeń związanych z okresem dojrzewania, klimakterium, menstruacji, ciąży lub porodu. 3. Zaburzenia preferencji seksualnych (inaczej parafilie, dewiacje, zboczenia, perwersje 5 seksualne) to zaburzenia na tle seksualnym, w których zaspokojenie popędu seksualnego jest uzależnione od pojawienia się specyficznych obiektów, w tym osób, rytuałów czy sytuacji niebędących częścią tzw. stymulacji normatywnej (np. obiektów nieosobowych, cierpienia lub poniżenia, dzieci lub innych niewyrażających zgody osób). Przykłady zaburzeń preferencji seksualnych ujęte w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 to m.in.: fetyszyzm (F65.0), ekshibicjonizm (F65.2), oglądactwo (F65.3), pedofilia (F65.4), sadomasochizm (F65.5), inne zaburzenia preferencji seksualnych frotteryzm, nekrofilia, zoofilia (F65.8). Parafilie ujęte w klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-V to m.in.: pedofilia (302.2), ekshibicjonizm (302.4), fetyszyzm (302.81), wojeryzm, czyli oglądactwo (302.82), frotteryzm (302.89). Ciepły 599

7 Art Część ogólna 6 4. Uzależnienie od alkoholu (inaczej alkoholizm, choroba alkoholowa) to zaburzenie psychiczne i zaburzenie zachowania polegające na utracie kontroli nad ilością spożywanego alkoholu. U osób uzależnionych spożywanie dużej ilości alkoholu jest spowodowane przymusem o charakterze psychicznym oraz somatycznym i nie podlega woli alkoholika. Zakończona powodzeniem terapia pozwala jednak na powstrzymanie się od spożycia alkoholu i utrzymanie abstynencji. Uzależnienie od alkoholu jest ujęte w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 (F10.20) oraz w klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-V (303.90). Jako przykład przestępstw dość często popełnianych w związku z uzależnieniem od alkoholu można wskazać przestępstwa popełniane z użyciem przemocy, zwłaszcza przeciwko osobie najbliższej zamieszkującej wspólnie ze sprawcą (np. znęcanie się art. 207 KK) czy przestępstwo prowadzenia pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości (art. 178a 1 KK) Uzależnienie od innego środka odurzającego (narkomania) to psychiczny lub somatyczny przymus używania substancji chemicznych wpływających na czynności mózgu (substancji psychoaktywnych). Pojęcie uzależnienia od środków odurzających lub substancji psychotropowych definiuje art. 4 pkt 29 NarkU. Narkomania charakteryzuje się tzw. głodem narkotycznym, nieodpartą potrzebą zażywania środków odurzających w celu doznania ich wpływu na psychikę lub dla uniknięcia następstw wywołanych ich brakiem, co może wiązać się chęcią zdobycia narkotyku za wszelką cenę. Przykłady uzależnienia od środków odurzających to: morfinizm, kokainizm, heroinizm, uzależnienie od wziewnych środków odurzających. Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem narkotyków zostały ujęte w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 (F.11). Przykładem przestępstw popełnianych w związku z uzależnieniem od środków odurzających są przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu czy bezpieczeństwu w komunikacji, do których dochodzi w stanie odurzenia sprawcy, przestępstwa przeciwko mieniu popełniane w celu zdobycia środków finansowych na narkotyki, nielegalne wytwarzanie lub posiadanie środków odurzających lub substancji psychotropowych (art. 53 i 62 NarkU), wręczanie korzyści materialnej osobom uprawnionym do wystawiania recept (art. 128 PrFarmaceut) itp. Ze względu na przyjęty przez ustawodawcę zwrot uzależnienie od alkoholu lub innego środka odurzającego (podkreśl. autora) należy przyjąć, że pojęcia środek odurzający na gruncie art. 93 KK nie należy interpretować wąsko wyłącznie za pomocą definicji legalnej z art. 4 pkt. 26 NarkU. Jako środek odurzający na gruncie art. 99 KK należy zatem traktować także środki z grupy substancji psychotropowych czy środków zastępczych odróżnianych od środków odurzających na gruncie art. 4 pkt. 25 i 27 NarkU Klauzula konieczności. Drugą ogólną przesłanką warunkującą orzeczenie leczniczego środka zabezpieczającego jest niezbędność orzeczenia tego środka dla zapobieżenia ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego związanego z jego chorobą psychiczną, zaburzeniami preferencji seksualnych, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego. Z tej przesłanki wynika, że stan sprawcy musi stanowić realne zagrożenie dla porządku prawnego (klauzula konieczności), co oznacza, że zastosowanie środka o charakterze leczniczym stanowi wyłączny sposób zapobiegnięcia ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego (zob. post. SN z r., III KKN 269/01, Legalis). Ryzyko ponownego popełnienia przez niego czynu zabronionego musi jednak się wiązać z jego chorobą psychiczną, zaburzeniami preferencji seksualnych, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem. Sąd Najwyższy wskazuje konieczność ustalenia stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego, będącego podstawą zastosowania środków zabezpieczających (wyr. SN z r., II KK 210/04, Prok. i Pr. 2005, Nr 10, poz. 2; post. SN z r., III KKN 269/01, Legalis), a przy zastosowaniu umieszczenia w zakładzie zamkniętym wzięcia pod uwagę czy właściwą karą dla takiego sprawcy za popełnienie zarzucanego mu czynu (gdyby mógł ponosić odpowiedzialność karną) byłaby bezwzględna kara pozbawienia wolności (zob. wyr. SN z r., II KK 252/08, Prok. i Pr.-wkł. 2009, Nr 9, poz. 5) Wysłuchanie psychiatrów, psychologa, seksuologa. Trzecią ogólną przesłanką warunkującą orzeczenie leczniczego środka zabezpieczającego jest wysłuchanie przez sąd opinii lekarzy psychiatrów (co najmniej dwóch) oraz psychologa, a w sprawach osób z zaburzeniami prefe- 600 Ciepły

8 Rozdział X. Środki zabezpieczające 1 Art. 93a rencji seksualnych także lekarza seksuologa. Biegli ci mają ustalić stan zdrowia psychicznego sprawcy i sformułować medyczną i psychologiczną prognozę, jakie jest prawdopodobieństwo ponownego popełnienia przez sprawcę czynu zabronionego w związku z jego chorobą psychiczną, zaburzeniami preferencji seksualnych, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego. Jeżeli sąd nie zgadza się z oceną biegłego lub biegłych, to powinien się zwrócić do tych samych biegłych o ponowne wydanie opinii z uwzględnieniem przedstawionych przez sąd wątpliwości lub też wezwać innych biegłych do wydania opinii w tej samej sprawie. Ostateczną decyzję o zasadności stosowania środka zabezpieczającego podejmuje jednak sąd, a nie biegli (post. SN z r., V KKN 35/96, Prok. i Pr. 1997, Nr 2, poz. 4; wyr. SN z r., V KK 317/07, niepubl.). Wysłuchanie, o którym mowa w komentowanym przepisie, należy rozumieć w ten sposób, że przed orzeczeniem takiego środka sąd jest obowiązany wysłuchać co najmniej ustnej opinii biegłych tych specjalności, nie jest przy tym wystarczające złożenie opinii przez biegłych wyłącznie na piśmie. Treść art. 93 KK formułuje wymóg złożenia przez biegłych opinii ustnej przed sądem (wyr. SN z r., IV KK 20/08, Prok. i Pr. 2008, Nr 6, poz. 9). Wysłuchanie biegłych stanowi przesłankę formalną orzeczenia leczniczych środków zabezpieczających. Zaniechanie obowiązku wysłuchania biegłych lekarzy psychiatrów oraz psychologa, a w sprawach osób z zaburzeniami preferencji seksualnych także lekarza seksuologa, stanowi bezwzględną przesłankę uchylenia bądź zmiany orzeczenia sądu na mocy art. 438 pkt 1 KPK. 8. Nowelizacja. Zgodnie z ustawą z r. art. 93 zostanie uchylony od r. 10 Art. 93a. 185 [Katalog środków zabezpieczających] 1. Środkami zabezpieczającymi są: 1) elektroniczna kontrola miejsca pobytu, 2) terapia, 3) terapia uzależnień, 4) pobyt w zakładzie psychiatrycznym. 2. Jeżeli ustawa tak stanowi, tytułem środka zabezpieczającego można orzec nakaz i zakazy określone w art. 39 pkt 2 3. Uzasadnienie rządowego projektu nowelizacji KK: Zmiany dokonywane projektowaną regulacją polegają zarówno na odmiennym niż dotychczas sposobie unormowania środków zabezpieczających, jak i na modyfikacji ich katalogu. Wprowadzone są nowe wolnościowe środki zabezpieczające (... ). Część z dotychczas istniejących środków wolnościowych została uporządkowana, w tym dokonano ich odpowiedniego opisu. Wprowadza się pojęcie terapii, obejmującej zarówno psychoedukację poznawczo-behawioralną (... ) oraz różne formy psychoterapii, realizowane w warunkach wolnościowych, czy w końcu farmakoterapię. Osobnym środkiem jest również terapia uzależnień. Spis treści 1. Systematyka rosnąca Zakazy i nakaz orzekane tytułem środka zabezpieczającego Systematyka rosnąca. Nowelizacja modyfikuje i porządkuje katalog środków zabezpiecza- 1 jących. Zawarty w art. 93a 1 KK katalog jest ułożony według systematyki rosnącej, od środków zabezpieczających najłagodniejszych, aż do najbardziej dolegliwych, najmocniej ingerujących w sferę wolności jednostki. Nowym środkiem zabezpieczającym jest elektroniczna kontrola miejsca pobytu, mająca charakter środka nieleczniczego wykorzystującego system dozoru elektronicznego (zob. uwagi do art. 93e). W dalszej kolejności wyodrębniono środki lecznicze, tj. terapię, obejmującą psychoedukację poznawczo-behawioralną oraz różnorodne formy psychoterapii realizowane w podmiotach leczniczych w warunkach wolnościowych. Osobnym środkiem zabezpieczającym jest terapia uzależnień (zob. uwagi do art. 93f). Najbardziej dolegliwym lecz- 185 Art. 93a dodany ustawą z dnia r., która wchodzi w życie r. Ciepły 601

9 Art. 93b Część ogólna niczym izolacyjnym środkiem zabezpieczającym jest pobyt w zakładzie psychiatrycznym (zob. uwagi do art. 93g) Zakazy i nakaz orzekane tytułem środka zabezpieczającego. Przepis art. 93a 2 KK daje możliwość orzeczenia przez sąd, jeżeli ustawa tak stanowi, niektórych środków karnych tytułem środka zabezpieczającego. Te środki to: 1) zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej; 2) zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi; 3) zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu; 4) zakaz wstępu na imprezę masową; 5) zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych; 6) nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym; 7) zakaz prowadzenia pojazdów (zob. uwagi do art. 99). Zawarty w art. 93a 2 KK wymóg stosowania zakazów lub nakazu orzekanych tytułem środka zabezpieczającego w oparciu o szczególną podstawę ustawową ( jeżeli ustawa tak stanowi ) oznacza konieczność stwierdzenia przez sąd realizacji przesłanek koniecznych dla orzeczenia poszczególnych środków karnych przewidzianych w przepisach art KK. Art. 93b. 186 [Zasady stosowania] 1. Sąd może orzec środek zabezpieczający, gdy jest to konieczne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego, a inne środki prawne określone w tym kodeksie lub orzeczone na podstawie innych ustaw nie są wystarczające. Środek zabezpieczający, o którym mowa w art. 93a 1 pkt 4, można orzec jedynie, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości. 2. Sąd uchyla środek zabezpieczający, gdy dalsze jego stosowanie nie jest już konieczne. 3. Środek zabezpieczający i sposób jego wykonywania powinien być odpowiedni do stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego, który sprawca może popełnić, oraz prawdopodobieństwa jego popełnienia, a także uwzględniać potrzeby i postępy w terapii lub terapii uzależnień. Sąd może zmienić orzeczony wobec sprawcy środek zabezpieczający lub sposób jego wykonywania, jeżeli poprzednio orzeczony środek stał się nieodpowiedni lub jego wykonywanie nie jest możliwe. 4. Wobec tego samego sprawcy można orzec więcej niż jeden środek zabezpieczający; przepisy 1 i 3 stosuje się, biorąc pod uwagę wszystkie orzekane środki zabezpieczające. 5. Sąd orzeka pobyt w zakładzie psychiatrycznym tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Uzasadnienie rządowego projektu nowelizacji KK: Projekt reguluje wyraźnie, zgodne z Konstytucją RP, zasady orzekania środków zabezpieczających. W projektowanym art. 93b 1 k.k. wyrażona została zasada konieczności. Przepis ten stanowi, że sąd może orzec środek zabezpieczający jedynie wówczas, gdy jest to konieczne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości, a inne dostępne środki prawne nie są wystarczające; sąd uchyla środek zabezpieczający, gdy dalsze jego stosowanie nie jest już konieczne. 186 Art. 93b dodany ustawą z dnia r., która wchodzi w życie r. 602 Ciepły