POLITYKA ENERGETYCZNA GMINY MIASTA SOPOTU

POLITYKA ENERGETYCZNA GMINY MIASTA SOPOTU Ocena możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii w gospodarce energetycznej Gminy Miasta Sopotu, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości wykorzystania energii odnawialnej pozyskiwanej na bazie biomasy glonowej Opole, maj 2011

Diagnostyka Cieplna ul. A. Kośnego 44/13 45-056 Opole www.diagnostyka-cieplna.pl tel. +48 (0) 662 034 393 fax. +48 (0) 77 400 6192 info@diagnostyka-cieplna.pl Ocena możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii w gospodarce energetycznej Gminy Miasta Sopotu, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości wykorzystania energii odnawialnej pozyskiwanej na bazie biomasy glonowej Wykonawca: Diagnostyka Cieplna Zamawiający: Gmina Miasta Sopotu ul. Kościuszki 25/27 81-704 Sopot Autorzy opracowania: Mariusz Tańczuk Daniel Zając Podstawa prawna pracy: Umowa między Wykonawcą i Zamawiającym Nr IOŚ/340/116/2010/BT Zawarta w dniu 09.12.2010 roku w Sopocie Opole, maj 2011

Przedmowa Przedmiot zamówienia stanowi drugą część całościowego opracowania pn. Polityka energetyczna Gminy Miasta Sopotu. Część pierwsza pn. "Ocena osiągniętego poziomu redukcji emisji gazów cieplarnianych oraz efektywności energetycznej w Sopocie w stosunku do poziomu z 1990 roku" stanowi raport z, współfinansowanych przez Gminę Miasta Sopotu, działań termomodernizacyjnych na przestrzeni ostatnich 20 lat. Etap trzeci to aktualizacja dokumentu pn. Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla Gminy Miasta Sopotu. Raport związany z pierwszą częścią opracowania polityki energetycznej Gminy Miasta Sopotu, jak również etap trzeci przedmiotu zamówienia, są współfinansowane przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Europa Środkowa z projektu pod nazwą EnSURE Energy Savings in Urban Quarters through Rehabilitation and New Ways of Energy Supply (Oszczędności energii w obszarach miejskich poprzez rewaloryzację i nowe sposoby zaopatrzenia w energię). Etap drugi natomiast jest współfinansowany w ramach projektu WAB Wetlands, Algae and Biogas A Southern Baltic Sea Eutrophication Counteract Project (Mokradła (nieużytki), glony i biogaz przeciwdziałanie eutrofizacji południowego Bałtyku). Projekt WAB jest przedsięwzięciem, które łączy w sobie zagadnienia związane z produkcją ekologicznej energii - biogazu, zmniejszeniem eutrofizacji oraz nadmiernego rozrastania się i gromadzenia na brzegach makroglonów (zwłaszcza wzdłuż piaszczystych plaż Bałtyku), odtwarzaniem roślin wodno-błotnych na mokradłach oraz przyrodniczym i rolniczym wykorzystaniem pozostałości pofermentacyjnej 1. Realizacja projektu WAB jest zaplanowana na lata 2010-2012 przy udziale 11 partnerów. Jego inicjatorami są szwedzka gmina Trelleborg, Instytut Oceanologii PAN w Sopocie i Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Gdańsku. W Szwecji działania prowadzone są w skali makro, natomiast po stronie polskiej działania oraz badania i analizy mają charakter pilotażowy (w tym również niniejsze opracowanie). Ogólnym celem projektu jest rozwiązanie problemu eutrofizacji w regionie Morza Bałtyckiego. W zamyśle autorów projektu, jego realizacja przyczyni się do: polepszenia walorów rekreacyjnych wybrzeża i przez to w dalszej perspektywie poprawy warunków ekonomicznych, zwiększenia bioróżnorodności, zmniejszenia dopływu substancji biogenicznych z gospodarstw rolnych, poprawy warunków życia organizmów wodnych oraz usuwania fosforu i azotu z Morza Bałtyckiego. 1 http://wabproject.pl

Wstęp Obecnie w krajach wysoko rozwiniętych w związku z rosnącymi wymaganiami ochrony środowiska naturalnego obserwuje się duży postęp w dziedzinie wykorzystywania lokalnych, odnawialnych źródeł energii (tzw. OZE). Według prognoz Komisji Europejskiej energia ze źródeł odnawialnych, w najbliższej przyszłości, w coraz większym stopniu będzie równorzędnie konkurować z energią wytwarzaną konwencjonalnie. Pozyskiwanie i wykorzystywanie zasobów energii odnawialnej jest jednym ze sposobów realizacji zrównoważonego rozwoju energetyki na świecie i w Polsce. Wymuszają to stosowne konwencje, dyrektywy oraz krajowe przepisy implementacyjne i wykonawcze. W 2000 roku Departament Ochrony Środowiska Ministerstwa Środowiska opracował Strategię Rozwoju Energetyki Odnawialnej w związku z koniecznością realizacji zobowiązań międzynarodowych wynikających z Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu oraz Protokołu z Kioto do tej konwencji. Dokument ten zakłada zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych w bilansie paliwowo-energetycznym kraju do 7,5% w 2010 roku i do 14% w 2020 roku w strukturze zużycia surowców energetycznych. Polityka energetyczna państwa polskiego w zakresie odnawialnych źródeł energii opierająca się m.in. na wspomnianej Strategii Rozwoju Energetyki, jest pokłosiem polityki Wspólnoty Europejskiej, co znajduje swoje odzwierciedlenie w ustawie Prawo Energetyczne i aktach wykonawczych do tej ustawy. Polska przyjęła na siebie szereg zobowiązań w zakresie wykorzystania OZE, obierając jednocześnie określone kierunki działań i zakładając sobie konkretne cele do osiągnięcia w bliższej i dalszej perspektywie. Kierunki, cele i działania umożliwiające ich osiągnięcie zapisane zostały w nowej polityce energetycznej Polski do roku 2030, przyjętej przez Radę Ministrów 10 listopada 2009 r. 2 W skali regionalnej, dla województwa pomorskiego (w tym dla Gminy Miasta Sopotu) podstawowym dokumentem związanym z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii jest "Regionalna Strategia Energetyki ze szczególnym uwzględnieniem źródeł odnawialnych" z dnia 23.10.2006 oraz dokument pn. "Program rozwoju elektroenergetyki ze szczególnym uwzględnieniem źródeł odnawialnych w Województwie Pomorskim do roku 2025". Zgodnie z zapisem Regionalnej Strategii Energetyki największy potencjał w województwie, jako odnawialne źródło energii, ma biomasa produkowana w instalacjach przeróbki odchodów i odpadów rolniczych, oczyszczalni ścieków i składowisk odpadów. Dzięki wykorzystaniu biomasy, region mógłby osiągnąć udział produkcji energii ze źródeł odnawialnych na poziomie ok. 11% w 2013 roku i co najmniej 19% w 2025 roku. 3 Na chwilę obecną w województwie 2 Polityka Energetyczna Polski do 2030 roku jako załącznik do uchwały nr 202/2009 Rady Ministrów z dnia 10 listopada 2009 r. 3 Program rozwoju elektroenergetyki ze szczególnym uwzględnieniem źródeł odnawialnych w Województwie Pomorskim do 2025 roku, Gdańsk 2010

pomorskim działa 8 biogazowni o łącznej mocy 6,7 MW co stanowi 8,7 % łącznej mocy 130 instalacji biogazowych w Polsce. Pomimo bardzo dużego potencjału energetycznego, w Polsce biogazownie nie są jeszcze tak liczne jak w np. w Szwecji. Aby zachęcić ewentualnych inwestorów do budowy takich instalacji, podejmowane są działania propagujące ich zakładanie. Przykładem może tu być program Innowacyjna Energetyka. Rolnictwo Energetyczne Ministerstwa Gospodarki z 2009 r., w którym zakłada się, że dzięki różnego rodzaju działaniom edukacyjno-promocyjnym oraz finansowaniu z funduszy europejskich i krajowych, do końca 2020 roku w każdej gminie powstałaby średnio jedna biogazownia. Innym kluczowym dokumentem związanym z propagowaniem wytwarzania biogazu są Kierunki rozwoju biogazowni rolniczych w Polsce w latach 2010-2020. Realizacja założonych celów w cytowanych zapisach niesie za sobą szereg korzyści, nie tylko ekonomicznych lecz również ekologicznych, społecznych czy nawet politycznych. Można założyć, że m.in. poprawi się bezpieczeństwo energetyczne dzięki dywersyfikacji źródeł energii, poprawi się zaopatrzenie w energię odbiorców z terenów wiejskich i mniejszych miejscowości, zwiększy się stopień zagospodarowania bioodpadów jak również lokalne społeczności zaktywizują się gospodarczo. Niniejsze opracowanie stanowi ocenę możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii na terenie Gminy Miasta Sopotu. Jest to niezwykle istotny aspekt opracowywania i implementacji polityki energetycznej każdej jednostki samorządu terytorialnego. W szczególności zaś dla Sopotu, który będąc uzdrowiskiem, powinien dążyć i dąży do promowania rozwoju ekologicznych sposobów wytwarzania ciepła i energii elektrycznej. Nawiązując bezpośrednio do wspomnianych najważniejszych regulacji prawnych w energetyce w skali krajowej jak i regionalnej, szczególny nacisk w tej analizie położono na szacowanie możliwości wykorzystania biomasy dostępnej na terenie Gminy Miasta Sopotu do celów energetycznych.

Spis treści 1. OCENA POTENCJAŁU ENERGETYKI ODNAWIALNEJ W OPARCIU O LOKALNE I PRAWNE UWARUNKOWANIA GMINY MIASTA SOPOTU... 7 1.1. Energia geotermalna... 8 1.1.1. Ogólna charakterystyka zasobów... 8 1.1.2. Uwarunkowania lokalne... 10 1.2. Energia wiatru... 11 1.2.1. Ogólna charakterystyka zasobów... 11 1.2.2. Uwarunkowania lokalne... 12 1.3. Energia promieniowania słonecznego... 17 1.3.1. Ogólna charakterystyka zasobów... 17 1.3.2. Uwarunkowania lokalne... 19 1.4. Energia wodna... 21 1.4.1. Ogólna charakterystyka zasobów... 21 1.4.2. Uwarunkowania lokalne... 22 1.5. Biomasa... 23 1.5.1. Ogólna charakterystyka zasobów... 23 1.5.2. Uwarunkowania lokalne... 26 2. POTENCJAŁ KOGENERACJI NA TERENIE GMS SOPOT W OPARCIU O UWARUNKOWANIA LOKALNE... 27 2.1. Mechanizm wsparcia operacyjnego dla wysokosprawnej kogeneracji tzw. żółte certyfikaty... 29 2.2. Możliwość zastosowania układów CHP w ciepłownictwie komunalnym... 31 2.3. Mikrokogeneracja... 34 3. PRZEWIDYWANE KOSZTY I EFEKTY WDRAŻANIA ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII W GMINIE MIASTA SOPOTU... 38 3.1. Rola władz lokalnych i samorządowych w rozwoju energetyki odnawialnej na terenie GMS... 38 3.2. Wybrane techniczne aspekty wykorzystania OZE na terenie Gminy... 39 3.3. Ekonomiczne aspekty wykorzystania OZE na terenie Gminy... 41 3.3.1. Pompy ciepła... 42 3.3.2. Ogniwa fotowoltaiczne... 46 3.3.3. Kolektory słoneczne... 48 3.3.4. Przydomowe elektrownie wiatrowe z pionową osią obrotu... 49 3.4. Efekty ekologiczne wdrażania odnawialnych źródeł energii... 50 4. INWENTARYZACJA ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII ZLOKALIZOWANYCH NA TERENIE GMINY MIASTA SOPOTU... 52 5. ANALIZA MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA BIOMASY GLONOWEJ DO POZYSKIWANIA ENERGII ODNAWIALNEJ... 55 5.1. Ocena ilościowa biomasy glonowej występującej na sopockich plażach... 55 5.2. Analiza możliwości pozyskiwania innych substratów możliwych do wykorzystania w biogazowi pracującej w oparciu o biomasę glonową... 57 5.3. Analiza możliwości lokalizacji biogazowi na obszarze Gminy Miasta Sopotu... 57 5.4. Analiza możliwości zlokalizowania biogazowi pracującej w oparciu o biomasę glonową poza granicami Sopotu... 63 5.5. Analiza techniczno-ekonomiczna opłacalności budowy biogazowni... 64 5.5.1. Koncepcja technologiczna... 64 5.5.2. Nakłady inwestycyjne i struktura finansowania... 67 5.5.3. Strumienie kosztów operacyjnych i przychodów... 68 5.5.4. Dyskontowy rachunek opłacalności... 69 5.5.5. Analiza wrażliwości... 70 6. WNIOSKI... 74 7. BIBLIOGRAFIA... 77

1. Ocena potencjału energetyki odnawialnej w oparciu o lokalne i prawne uwarunkowania Gminy Miasta Sopotu Zgodnie z definicją zawartą w ustawie Prawo Energetyczne (rozdział 1, art. 3, pkt. 20) odnawialne źródło energii to źródło wykorzystujące w procesie przetwarzania energię: wiatru, promieniowania słonecznego, geotermalną, fal, prądów i pływów morskich, spadku rzek oraz energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu wysypiskowego, a także biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub oczyszczania ścieków albo rozkładu składowanych szczątek roślinnych i zwierzęcych. W zależności od uwarunkowań lokalnych, przy zagospodarowywaniu odnawialnych zasobów energii odnawialnych, duże nadzieje wiązane są z wybranymi rodzajami źródeł energii odnawialnej, które sklasyfikować można w następujące główne grupy: energia promieniowania słonecznego, energia wiatru, energia wody, energia geotermalna, energia biomasy. Możliwości wykorzystania lokalnych zasobów źródeł energii odnawialnej do produkcji użytecznych form energii głównie ciepła i energii elektrycznej zależą przede wszystkim od uwarunkowań techniczno-ekonomicznych a sam fakt występowania dużego potencjału danego zasobu nie warunkuje jego wykorzystania. Oceniając (szacując) możliwy do wykorzystania potencjał OZE, stosuje się najczęściej metodologię opartą o tzw. degradację kolejnych stopni potencjału. Z punktu widzenia praktycznego wykorzystania uzyskanych wyników szacowania potencjał energetyczny danego rodzaju OZE sklasyfikować można następująco: Potencjał teoretyczny (EPTO) ilość energii możliwa do wykorzystania z danego źródła pod warunkiem posiadania odpowiednich urządzeń o 100% sprawności (nie uwzględnia się niedoskonałości procesu), a także przy założeniu, że całkowity dostępny potencjał jest wykorzystany tylko na cele energetyczne. Potencjał techniczny (EPT) to ta część potencjału teoretycznego, która może zostać wykorzystana, pomniejszona z powodu restrykcji technicznych (sprawność dostępnych obecnie na rynku urządzeń, czasami potrzeby własne procesu, położenie geograficzne, magazynowanie energii). Określany jest zazwyczaj na podstawie szczegółowych analiz technicznych. Potencjał ekonomiczny (EPE) uzależniony od cen paliw, wielkości podatków, wskaźników ekonomicznych i wielkości ewentualnego dofinansowania. Jest to ta część 7

potencjału technicznego, która może zostać wykorzystana po uwzględnieniu kryteriów narzędzi ekonomicznych (szczegółowe analizy opłacalności). Potencjał użytkowany (EPU) strumień energii, który może być ostatecznie wykorzystywany na cele energetyczne (najczęściej mniejszy od potencjału ekonomicznego). W dalszej części opracowania opisano szczegółowo poszczególne rodzaje zasobów odnawialnych oraz oceniono możliwości ich wykorzystania na terenie GMS. 1.1. Energia geotermalna 1.1.1. Ogólna charakterystyka zasobów Geoenergetyka to gałąź energetyki związana z pozyskiwaniem energii geotermicznej (geoenergii), a w szczególności jej części energii geotermalnej, do produkcji ciepła i energii elektrycznej. Energia geotermiczna Ziemi jest to energia zakumulowana w magmie, skałach oraz płynach (woda, para wodna, ropa naftowa, gaz ziemny itp.) wypełniających pory i szczeliny skalne. Z kolei energia geotermalna stanowi część energii geotermicznej zawartej w wodach, parze wodnej oraz otaczających je skałach (rys.1). GT G Rysunek 1 Energia wnętrza ziemi, G energia geotermiczna, GT energia geotermalna Źródłem energii geotermicznej jest jądro skorupy ziemskiej. Temperatura wnętrza Ziemi rośnie wraz z głębokością. Wzrost ten w pobliżu powierzchni Ziemi waha się od około 15 C do około 80 C na głębokości 1 km, w zależności od warunków geologicznych przewodnictwa cieplnego skał, sposobu ich ułożenia i zawodnienia, sąsiedztwa wulkanów i gorących źródeł. W warunkach Polski wzrost ten (gradient geotermiczny) wynosi przeważnie od 20 C/km do 30 C/km. W odniesieniu do energii geotermalnej można rozróżnić jej dwa rodzaje: petrotermiczna, hydrotermiczna. 8

Zasoby petrotermiczne to energia cieplna zgromadzona w suchych, ogrzanych i porowatych skałach. Zasoby te mają na razie znaczenie perspektywiczne. Zasoby hydrotermiczne odnoszą się do wody, pary lub mieszaniny parowowodnej występujących w szczelinach skalnych, żyłach wodnych lub w warstwach wodonośnych i są wykorzystywane obecnie. Zasoby hydrotermiczne odnoszą się do tzw. złóż geotermalnych (złoża par i wód). Złoża par geotermalnych występują w obszarach, gdzie współcześnie lub w niedawnej przeszłości geologicznej miała miejsce działalność wulkaniczna. Natomiast złoża wód geotermalnych cechują się znacznie większym rozprzestrzenieniem na świecie niż złoża par. Wody geotermalne o temperaturach niższych niż 120 C najszersze zastosowanie znajdują w energetyce cieplnej. Natomiast wody geotermalne osiągające temperaturę rzędu 120 C i wyższą, opłaca się wykorzystać do produkcji energii elektrycznej. W warunkach geologicznych Polski woda zakumulowana jest głównie w podziemnych zbiornikach geotermalnych. Zbiorniki geotermalne stanowią zespoły skał porowatych i przepuszczalnych wypełnione wodami (lub parą wodną), zamknięte od dołu i z boków skałami nieprzepuszczalnymi i uszczelniającymi, przyjmujące różny kształt geometryczny. Struktury te nazywane są basenami sedymentacyjnostrukturalnymi. Baseny strukturalne posiadają zróżnicowane poziomy temperatury wody. Wśród tych poziomów dominuje zakres temperatury od 20 C do ok. 80 C - 90 C. W warunkach krajowych wody geotermalne znajdują się przeciętnie na głębokości od 1,5 do 3,5 km. By zapewnić odnawialność zasobów wód termalnych, ich eksploatacja podlega istotnym ograniczeniom wynikającymi z zasady racjonalnej gospodarki tymi zasobami. Ze względu na potencjał energetyczny energię geotermalną można umownie podzielić na: geotermię wysokotemperaturową (geotermia wysokich entalpii GWE), geotermię niskotemperaturową (geotermia niskich entalpii GNE). GWE umożliwia bezpośrednie wykorzystanie ciepła ziemi, którego nośnikiem jest ciecz wypełniająca puste przestrzenie skalne (woda, para, gaz i ich mieszaniny). GNE nie daje możliwości bezpośredniego wykorzystania ciepła ziemi - wymaga ona stosowania pomp ciepła jako urządzeń wspomagających, które doprowadzają do podniesienia energii na wyższy poziom termodynamiczny. W przypadku GNE ciepło ośrodka skalnego stanowi dla pompy tzw. dolne źródło ciepła, które ze względów ekonomicznych zawsze musi znajdować się w miejscu zainstalowania pompy. Dolnym źródłem ciepła mogą być także inne nośniki energii, takie jak powietrze atmosferyczne, wody powierzchniowe, ciepło odpadowe powstające w wielu procesach produkcyjnych i inne (np. ścieki). O większej atrakcyjności energetycznej gruntu i wód podziemnych przesądza jednak ich stabilność temperaturowa i związana z tym wyższa efektywność energetyczna. 9

Najczęściej stosowany podział pomp ciepła dokonywany jest właśnie w oparciu o rodzaj dolnego źródła. Wyróżnić zatem można następujące charakterystyczne grupy tych urządzeń: pompa ciepła woda woda (dolnym źródłem ciepła jest niskotemperaturowa woda geotermalna pozyskiwana ze specjalnie wykonanego odwiertu, którą wtłacza się po oddaniu ciepła drugim odwiertem tzw. chłonnym), pompa ciepła z wymiennikiem gruntowym, pompa ciepła z wymiennikiem powietrznym (nie zalicza się jej jednak do grupy urządzeń wykorzystujących energię geotermalną ponieważ wykorzystuje otaczające powietrze jako źródło ciepła). 1.1.2. Uwarunkowania lokalne Miasto Sopotu, znajdujące się na terenie województwa pomorskiego, geologicznie związane jest z tzw. dolnopaleozoicznym subbasenem przybałtyckim. Wody geotermalne o temperaturze od 30 C do 120 C występują na obszarze około 15 tys. km 2 w głębokościach od 1 do 4 km. Objętość tych wód szacuje się na około 37,5 km 3, a potencjalne zasoby energii cieplnej możliwej do pozyskania po ich wydobyciu ocenia się na około 241 mln ton paliwa umownego 4. Subbasen przybałtycki w przybliżeniu pokrywa się z zasięgiem województwa pomorskiego, którego powierzchnia wynosi 18293 km 2. Z prostej proporcji szacuje się, iż zasoby energii geotermalnej w obrębie województwa odpowiadają 294 mln ton paliwa umownego. Przy aktualnych kryteriach opłacalności pozyskiwania energii geotermalnej podaną wielkość należy traktować jako perspektywiczną, potencjalną, tym bardziej że znaczna część zasobów geotermalnych związana jest z wodami nisko- i średniotemperaturowymi, jak też z warunkami termicznymi suchych skał. Pod względem energetycznym najkorzystniej jest eksploatować wody wysokotemperaturowe, które jednak w województwie pomorskim występują bardzo głęboko, nawet poniżej 3000 m. Słabe rozpoznanie głębokich zbiorników geotermalnych przy planowaniu ich eksploatacji wiąże się z ryzykiem finansowym. Wykorzystanie wód średnio- i niskotemperaturowych, z uwagi na mniejszą głębokość występowania zbiorników (1500-2000 m) niesie za sobą niższe ryzyko, ale jest też energetycznie mniej korzystne. Należy podkreślić, iż koszty związane z wdrożeniem instalacji opartych na złożach geotermalnych (szczególnie koszty wierceń głębokich) są bardzo wysokie. Nie wyklucza to jednak możliwości podejmowania kroków w tym kierunku przez niezależne podmioty gospodarcze oraz działań indywidualnych właścicieli gruntów i nieruchomości w kierunku wykorzystania energii zmagazynowanej w ziemi na niskich głębokościach. 4 Studium ekofizjograficzne województwa pomorskiego. Słupsk-Gdańsk 2006. 10

Za kryteria wyznaczające możliwości i opłacalność pozyskiwania energii geotermalnej uznać można 5 : temperaturę wody geotermalnej (minimum 50 C), położenie zbiornika geotermalnego (nie głębiej niż 3000 m); wydajność systemu eksploatacyjnego (min. kilkadziesiąt m 3 /h); możliwość wykorzystania energii uzyskiwanej z wód geotermalnych w miejscu ich wydobywania. W rejonie Sopotu żaden z podstawowych wyżej wymienionych warunków nie jest spełniony. Zbiorniki wód podziemnych w rejonie Zatoki Gdańskiej są związane tylko z utworami mezozoicznymi, prowadzącymi wody o stosunkowo niskiej temperaturze. W otworze Sopot IG 1 poziom wodonośny występuje na głębokościach 772m - 836 m oraz 877 m - 891 m (piaskowce i piaski). W pierwszej warstwie, która została ujęta do eksploatacji, występują wody chlorkowo-sodowe o mineralizacji ogólnej 42,5-44,9 g/dm 3 i temperaturze (na wypływie) 18,5 C. Podobne wyniki uzyskano w otworze Krynica Morska IG 1 i Gdańsk IG 1 (Jantar). Niska temperatura wody sprawia, że bezpośrednie pozyskiwanie energii geotermalnej jest nieuzasadnione i nieopłacalne. Jedynym technicznie i ekonomicznie uzasadnionym obszarem energetyki geotermalnej możliwym do zastosowania na terenie GMS jest wykorzystanie geotermii niskotemperaturowej (GNE). W tym przypadku wykorzystuje się wody o temperaturze niższej niż 20 C lub też ciepło gruntu a urządzenie, które pozwala podnieść dostępny strumień entalpii na wyższy poziom temperaturowy jest pompa ciepła, która wymaga napędzania energią z zewnątrz (najczęściej energią elektryczną). Na terenie miasta Sopotu istnieją już instalacje wykorzystujące tę formę energii geotermalnej. Szczegółowej inwentaryzacji układów pomp ciepła zainstalowanych w Sopocie dokonano w rozdziale 4. 1.2. Energia wiatru 1.2.1. Ogólna charakterystyka zasobów Energetyka wiatrowa to jedno z najdynamiczniej rozwijających się gałęzi energetyki odnawialnej na świecie. Energię wiatru pozyskuje się za pomocą stosunkowo prostych rozwiązań technologicznych turbin wiatrowych, stanowiących element siłowni (elektrowni) wiatrowych, w których energia kinetyczna wiatru przetwarzana jest na energię mechaniczną lub elektryczną. Energię elektryczną wytwarza się w pojedynczych elektrowniach lub w zespołach elektrowni, tzw. parkach (farmach) wiatrowych. Szacuje się, że w Polsce około 40% powierzchni kraju to tereny, gdzie energia wiatru może być wykorzystywana i użyteczna dla energetyki, przy założeniu kryterium 5 materiały Urzędu Miasta Sopotu 11

opłacalności 1000 kwh/(m 2 *rok) na wysokości 30 m nad powierzchnią gruntu w terenie o klasie szorstkości 0 (teren gładki, niezalesiony i niezabudowany). Prędkość wiatru rzędu 4 m/s to dolna graniczna wartość użyteczna dla potrzeb energetycznych 6. Z map wietrzności dla obszaru Polski opublikowanych przez IMiGW 7 wynika, że tereny uprzywilejowane pod względem zasobów energii wiatru to: wybrzeże Morza Bałtyckiego a w szczególności jego środkowa, najbardziej wysunięta na północ część od Koszalina po Hel oraz wyspa Uznam, suwalszczyzna, środkowa Wielkopolska i Mazowsze, Beskid Śląski i Żywiecki, Pogórze Dynowskie i Bieszczady. Analizując mapy wietrzności i zasobów wiatru należy pamiętać, iż prędkość i kierunek wiatru w danym punkcie są wynikiem działania szeregu różnych czynników, w znacznym stopniu modyfikowanych przez wpływy lokalne, wśród których najistotniejszą rolę odgrywają: ukształtowanie terenu, temperatura powietrza, lokalny stan równowagi atmosfery, typ pokrycia terenu (szorstkość), obecność zbiorników wodnych, różnego rodzaju przeszkody terenowe (zabudowania, duże drzewa, itp.), kierunek wiatru. 1.2.2. Uwarunkowania lokalne Na obszarze województwa pomorskiego wyodrębnić można dwa rejony zdecydowanie różniące się prędkością wiatru. Pierwszy z nich to rejon Pojezierza Pomorskiego a drugi to obszar Pobrzeża Kaszubskiego, Pobrzeża Słowińskiego wraz z niewielkimi fragmentami przylegających do nich od południa części sąsiednich regionów. W rejonie Pobrzeża Kaszubskiego występują najwyższe w Polsce (poza górami) prędkości wiatru, o czym świadczy wyjątkowo wysoka liczba dni z wiatrem silnym (v > 10 m/s) i bardzo silnym (v > 15 m/s.). Wiatry silne i bardzo silne występują na obu pobrzeżach głównie w zimie, kiedy w basenie Morza Bałtyckiego pole baryczne 6 Bartmański M., 2003, Stan i perspektywy rozwoju energetyki wiatrowej w Polsce wobec dotychczasowych regulacji prawnych, Sopot 2003. 7 Program rozwoju energetyki wiatrowej w Polsce na lata 2002-2005, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2001. 12

charakteryzuje się szczególnie dużymi gradientami ciśnienia związanymi z przemieszczającymi się układami niskiego ciśnienia. Najmniejsza liczba dni z wiatrem silnym i bardzo silnym występuje na wybrzeżu w lecie, wtedy też wyraźnie wzrasta w rejonie nadmorskim udział cisz i wiatrów słabych. Jeśli chodzi o kierunek wiatru to podobnie jak w całej Polsce, w województwie pomorskim zaznacza się w podwyższona częstość występowania wiatru z kwadrantu zachodniego Szczególnie wyraźnie zaznacza się jego dominacja na wybrzeżu oraz w południowych fragmentach województwa. Zdecydowanie mniejszy jest udział wiatru z przeciwnego, wschodniego kierunku (rys. 2). W ostatnich dziesięcioleciach wyraźnie rośnie częstość wiatru z kwadrantu południowego, a dokładniej z kierunku południowozachodniego. W zimie wiatry z tego kwadrantu mają najwyższą częstość w pasie wybrzeża od zachodniej granicy województwa po Mierzeję Wiślaną. W lecie obszar wysokich częstości występowania wiatru południowego poszerza się o Żuławy oraz fragmenty Pojezierza Pomorskiego. Rysunek 2 Kierunkowo-prędkościowe róże wiatru: a - Łeba, b Hel, dół - Sopot 8 Wiatry z kierunku północnego pojawiają się na Pobrzeżu Kaszubskim oraz Żuławach Wiślanych i w Dolinie Dolnej Wisły zwykle w ciągu całego roku. Na styku lądu 8 Aktualizacja opracowania ekofizjograficznego do planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego. Jarosława Czochański J., Lemańczyk J. [red]. Słupsk Gdańsk 2007. 13

Moc elektryczna [kw] Produkcja energii [MWh/a] i morza występuje w województwie pomorskim również wiatr lokalny bryza, o zmieniającym się w ciągu doby kierunku. Bryza pojawia się na polskim wybrzeżu jedynie w półroczu ciepłym, w sprzyjających warunkach synoptycznych. Liczba dni z bryzą w tym okresie szacowana jest od kilkunastu do 30 40. Jest to wiatr o prędkościach nie przekraczających 4 m/s o bardzo ograniczonym zasięgu. Zasięg bryzy na obszarze zurbanizowanym aglomeracji gdańskiej w sprzyjających warunkach nie przekracza 2 3 kilometrów. Na terenach otwartych może sięgać maksymalnie kilkanaście kilometrów w głąb lądu. Efektywność wykorzystania energii wiatru rośnie wraz z średnią prędkością wiatru w danym rejonie, co ilustrują przykładowe wykresy zaczerpnięte z danych technicznych turbiny MWT 450 koncernu Mitsubishi (rys. 4). Dość zbliżone zakresy prędkości wiatru podają inni producenci turbin wiatrowych - np. Nordex: 4 25 m/s. 500 3000 400 300 200 100 0 2500 2000 1500 1000 500 rozkład Weibulla 0 5 10 15 20 25 30 Prędkość wiatru [m/s] 0 5 10 15 Srednia roczna prędkość wiatru [m/s] Rysunek 3 Wykresy mocy i produkcji elektrycznej dla turbiny MWT-450. Jak wynika z przedstawionych wykresów dopiero przy prędkościach wiatru przekraczających 5 m/s duże turbiny wiatrowe mogą efektywnie produkować znaczniejsze ilości energii elektrycznej. Ze względu na opisane wcześniej korzystne warunki wiatrowe w województwie pomorskim obserwowany jest gwałtowny wzrost zainteresowania inwestorów lokalizacją farm wiatrowych. Do końca roku 2010 operatorzy sieci elektroenergetycznej na terenie województwa pomorskiego wydali warunki przyłączenia dla farm wiatrowych o łącznej mocy zainstalowanej ok. 2,6 GW 9. W porównaniu z obecnie zainstalowaną na terenie województwa mocą ok. 160 MW stanowi to ponad 16-krotny przyrost. Reasumując, stwierdzić należy, że Pobrzeża Słowińskie oraz Kaszubskie, na terenie którego znajduje się miasto Sopot, położone są w strefie o wybitnie korzystnych zasobach wiatru, natomiast pozostały obszar województwa leży w korzystnej strefie energetycznej wiatru. 9 Program rozwoju elektroenergetyki z uwzględnieniem źródeł odnawialnych w Województwie Pomorskim do roku 2025, Gdańsk 2010. 14

Z punktu widzenia potencjału teoretycznego, zasoby energii wiatru miasta Sopot są duże, jednakże liczne uwarunkowania lokalne związane zarówno z obszarami szczególnej ochrony, terenami zabudowanymi, strefami ochrony fauny i flory a także strefami krajobrazu chronionego, uzdrowiskowym charakterem miasta oraz funkcjami jaki miasto ma spełniać, wykluczają zupełnie realizację jakiegokolwiek przedsięwzięcia związane z energetycznym wykorzystaniem zasobów wiatru w sposób komercyjny. Potwierdzeniem sformułowanego wniosku są mapy przygotowane na potrzeby Studium możliwości rozwoju energetyki wiatrowej w województwie pomorskim. Z analizy rzeczonego opracowania oraz zawartych w nim załączników mapowych jednoznacznie wynika, iż region GMS nie jest predysponowany do lokalizacji elektrowni wiatrowych, zarówno ze względu na ograniczenia ekologiczne (rys. 4), prawne i krajobrazowe (rys. 5). Rysunek 4 Wycinek mapy pn. Ekologiczne ograniczenia lokalizacji elektrowni wiatrowych 10 Efektem analiz przeprowadzonych w ramach wykonywania Studium możliwości rozwoju energetyki wiatrowej w województwie pomorskim stała się mapa potencjalnych możliwości lokalizacji elektrowni wiatrowych. Jak wynika z rysunku 5 tereny GMS leżą poza obszarami, w których istnieje możliwość lokalizacji tego typu przedsięwzięcia. Miasto Sopot podzielone jest w zasadzie na dwa obszary uznane jako niewskazane do lokalizacji: obszar parków krajobrazowych oraz obszar zabudowy miejskiej. 10 Studium możliwości rozwoju energetyki wiatrowej w województwie pomorskim. Słupsk 2003. 15

Rysunek 5 Wycinek mapy pn. Prawne i krajobrazowe ograniczenia obszarowe lokalizacji elektrowni wiatrowych Wspomniane powyżej przeszkody w rozwoju energetyki wiatrowej na terenie GMS Sopotu nie dotyczą jednak tzw. małej energetyki wiatrowej. W ostatnich latach coraz większą popularność na świecie i w Polsce zdobywają przydomowe małe elektrownie wiatrowe z pionową osią obrotu. Są to urządzenia o mocach poniżej 20 kw. Najważniejsze ich zalety to bardzo cicha praca (nawet przy maksymalnej prędkości obrotowej), prosta i bezpieczna budowa (brak niebezpieczeństwa dla ptaków) oraz brak układów do nastawiania turbiny pod wiatr 11. Kolejną zaletą jest fakt, że pionowa oś obrotu oraz małe rozmiary powodują, że nie ma konieczności budowania wysokich masztów oraz mocowania jednostki na stałe do gruntu, co zwalnia inwestora z wymogu 11 Tytko R., Małe elektrownie wiatrowe, Czysta energia 2/2010 16

uzyskania pozwolenia na budowę. Wadą takich elektrowni natomiast jest stosunkowo mały wybór urządzeń na rynku i zakres mocy. Konieczna jest również współpraca z baterią akumulatorów, falownikiem (albo wydzielenie niskonapięciowego obwodu w domu, np. oświetleniowego) lub układami sterowania, co dodatkowo zwiększa koszt inwestycji. 1.3. Energia promieniowania słonecznego 1.3.1. Ogólna charakterystyka zasobów W promieniowaniu słonecznym docierającym do powierzchni Ziemi wyróżnia się trzy składowe promieniowania: bezpośrednie pochodzące od widocznej tarczy słonecznej, rozproszone powstaje w wyniku wielokrotnego załamania na składnikach atmosfery, odbite, które powstaje w skutek odbić od elementów krajobrazu i otoczenia. W Polsce na 1 m 2 powierzchni kraju dociera rocznie średnio ok. 1000 kwh energii promieniowania słonecznego. Energia ta może być zamieniana na energię elektryczną za pomocą ogniw fotowoltaicznych lub na ciepło w kolektorach słonecznych (przejmowane przez pośredni czynnik grzewczy lub za pomocą biernych systemów grzewczych ogrzewając powietrze wentylujące). W Polsce generalnie istnieją dobre warunki do stosowania różnych systemów wykorzystania energii promieniowania słonecznego pod warunkiem ich dostosowania do charakteru, struktury i rozkładu w czasie promieniowania słonecznego. Największe szanse rozwoju w krótkim okresie mają technologie konwersji termicznej energii promieniowania słonecznego, oparte na wykorzystaniu kolektorów słonecznych. Ze względu na wysoki udział promieniowania rozproszonego w całkowitym promieniowaniu słonecznym (wysoki stopień zachmurzenia oraz zapylenie atmosfery) oraz wysokie koszty inwestycyjne, praktycznego znaczenia w naszych warunkach nie mają słoneczne technologie wysokotemperaturowe oparte na koncentratorach promieniowania słonecznego. Poza kolektorami do produkcji ciepła w postaci gorącej wody (płaskie lub próżniowe) potencjał do wykorzystania w warunkach Polskich mogą mieć także bierne systemy grzewcze, w których ciepło promieniowania słonecznego przejmowane jest od absorberów umieszczonych na południowych ścianach budynku przez cyrkulujące powietrze wentylujące (ściany akumulacyjne, ściany Trombe a, werandy słoneczne). Technologie biernych systemów grzewczych wykorzystywane są np. w Wielkiej Brytanii do ogrzewania szkół. Doświadczenia brytyjskie pokazują, że wykorzystywanie takiej technologii pozwala obniżyć roczne koszty ogrzewania budynku szkolnego o ponad 60 %. 17

Roczna gęstość promieniowania słonecznego w Polsce na płaszczyznę poziomą waha się w granicach 950-1250 kwh/m 2, natomiast średnie usłonecznienie wynosi 1600 godzin na rok. Warunki meteorologiczne charakteryzują się bardzo nierównym rozkładem promieniowania słonecznego w cyklu rocznym. Około 80% całkowitej rocznej sumy nasłonecznienia przypada na sześć miesięcy sezonu wiosenno-letniego, od początku kwietnia do końca września, przy czym czas operacji słonecznej w lecie wydłuża się do 16 h/dzień, natomiast w zimie skraca się do 8 godzin dziennie. W tabeli 1 zestawiono dane charakterystyczne dotyczące potencjału energii promieniowania słonecznego dla różnych regionów Polski. Tabela 1 Potencjalna energia użyteczna w kwh/m 2 *rok w wyróżnionych rejonach Polski Rejon Rok Półrocze letnie Sezon letni Półrocze zimowe (I-XII) (IV-IX) (VI-VIII) (X-III) 1 Pas nadmorski 1076 881 497 195 2 Wschodnia część Polski 1081 821 461 260 3 Centralna część Polski 985 785 449 200 4 Zachodnia część Polski z górnym dorzeczem Odry 985 785 438 204 5 Południowa część polski 962 682 373 280 6 Południowo-zachodnia część Polski obejmująca obszar Sudetów z Tuchowem 950 712 393 238 Na rysunku 6 pokazano rejonizację na terenie Polski dwóch istotnych parametrów związanych z potencjałem promieniowania słonecznego: napromieniowania oraz usłonecznienia będącego liczbą godzin z bezpośrednio widoczną operacją słoneczną. a) b) Rysunek 6 Mapy rozkładów a) średniorocznych sum promieniowania całkowitego padającego na jednostkę powierzchni poziomej, w kwh/m 2, b) średniorocznych sum usłonecznienia w h/rok 12. 12 Instalacje w domu pasywnym i energooszczędnym. Przewodnik Budowlany. 2007 18

Zaprezentowane dane odnoszą się do skali regionalnej. W rzeczywistych warunkach terenowych, wskutek lokalnego zanieczyszczenia atmosfery i występowania przeszkód terenowych, rzeczywiste warunki nasłonecznienia mogą odbiegać od podanych. 1.3.2. Uwarunkowania lokalne Miasto Sopotu, położone w północnej części województwa pomorskiego charakteryzuje się warunkami nasłonecznienia związanymi z charakterystycznymi cechami klimatu w tym rejonie. Poza warunkami pogodowymi (zachmurzenie, opady) na ilość energii promieniowania, która dopływać może do powierzchni ziemi w cyklu rocznym i dobowym ma wpływ także położenie geograficzne (szerokość geograficzna). Od położenia geograficznego zależy kąt padania promieni słonecznych oraz czas trwania dnia. Kąt padania promieni słonecznych jest na wybrzeżu Bałtyku o prawie 6 mniejszy niż na południu Polski. W lecie, wynikająca z mniejszej wysokości słońca, różnica w wartości dopływającego promieniowania słonecznego jest za to rekompensowana na północnym skraju Polski przez dłuższy o 1,1 godziny dzień. Jest to jedna z przyczyn uprzywilejowania solarnego Pobrzeża Kaszubskiego i Pobrzeża Słowińskiego. Przejawia się ono w postaci stosunkowo wysokich wartości usłonecznienia rzeczywistego i względnego w okresie od maja do sierpnia i relatywnie wysokiej wartości usłonecznienia rocznego. Na rysunku 7 przedstawiono rozkład przestrzenny średnich sum usłonecznienia rzeczywistego w województwie pomorskim w okresie rocznym. Rysunek 7 Średnioroczne sumy usłonecznienia rzeczywistego woj. pomorskiego (w godz.) 13. 13 Aktualizacja opracowania ekofizjograficznego do planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego. Jarosława Czochański J., Lemańczyk J. [red]. Słupsk Gdańsk 2007. 19

W wąskiej strefie brzegowej Zatoki Gdańskiej (w tym na terenie miasta Sopot) oraz w okolicy Ustki i Łeby to uprzywilejowanie solarne zaznacza się szczególnie wyraźnie. Suma godzin usłonecznienia rzeczywistego wyznaczona dla miesięcy letnich dochodzi tutaj nawet do 750. Miesiącem, w którym występują najwyższe sumy usłonecznienia jest czerwiec. Suma godzin ze słońcem w tym miesiącu w Sopocie, Gdyni i Helu przekracza 255. Analizując możliwości energetycznego wykorzystania potencjału promieniowania słonecznego w Sopocie należy mieć jednak na uwadze, że wysoka liczba godzin ze słońcem, w zasadzie nie uwidacznia się we względnym podwyższeniu natężenia promieniowania całkowitego. Wynika to z mniejszego na północy Polski kąta padania promieni słonecznych. Biorąc pod uwagę zarówno mapę rozkładów średniorocznych sum promieniowania słonecznego dla powierzchni pionowej jak i mapę średniorocznych sum usłonecznienia, w Sopocie panują warunki słoneczne nieco lepsze od średniej krajowej. Dla porównania na rysunku 8 i 9 zestawiono ze sobą dane ze stacji meteorologicznych 14 w Gdańsku oraz w Lublinie, gdzie panują jedne z lepszych w Polsce warunki solarne. 180 miesięczne nasłoniecznienie, kwh/m 2 160 140 120 100 80 60 40 20 Gdańsk Lublin 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII miesiąc Rysunek 8 Średnie sumy miesięczne całkowitego natężenia promieniowania słonecznego (miesięczne nasłonecznianie) dla płaszczyzny pionowej. Dane wieloletnie ze stacji meteo w Gdańsku i Lublinie. Ze względu na fakt, że kolektory słoneczne oraz ogniwa fotowoltaiczne instalowane są zwykle nie w płaszczyźnie pionowej lecz pod pewnym kątem w kierunku południowym na rysunku 9 zaprezentowano dane dla płaszczyzny pochylonej pod kątem 45 o i skierowanej na południe. 14 Typowe lata meteorologiczne i statystyczne dane klimatyczne dla obszaru Polski do obliczeń energetycznych budynków baza danych na stronie internetowej Ministerstwa Infrastruktury, www.mi.gov.pl 20

180 miesięczne nasłoniecznienie, kwh/m 2 160 140 120 100 80 60 40 20 Gdańsk Lublin 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII miesiąc Rysunek 9 Średnie sumy miesięczne całkowitego natężenia promieniowania słonecznego dla płaszczyzny pochylonej pod kątem 45 o i skierowanej na południe. Dane wieloletnie ze stacji meteorologicznych w Gdańsku i Lublinie Biorąc pod uwagę przedstawione wcześniej uwarunkowania oraz dane zaprezentowane na rysunkach 8 i 9, można stwierdzić, że dla miasta Sopotu potencjalnym obszarem największych zastosowań wykorzystania energii promieniowania słonecznego są instalacje z kolektorami słonecznymi podgrzewającymi wodę oraz instalacje małej mocy elektrycznej z ogniwami fotowoltaicznymi. Z uwagi na duży koszt i uzyskiwane małe moce, fotowoltaiczne systemy solarne w warunkach Polskich znajdują zastosowanie zwykle jedynie do zasilania odbiorników zlokalizowanych w znacznej odległości od sieci elektroenergetycznych i charakteryzujących się niewielkimi, okresowymi zużyciami energii, takich jak podświetlanie znaków drogowych, tablic informacyjnych i ostrzegawczych, przystanków autobusowych i innych. Ograniczone możliwości techniczne oraz duże koszty magazynowania energii przyczyniają się do wykorzystywania instalacji solarnych (zarówno ogniw fotowoltaicznych jak i kolektorów słonecznych) w charakterze instalacji uzupełniających inne źródła energii (tzw. układy biwalentne). Ograniczenie to wynika z uzależnienia pracy i wydajności instalacji solarnej od bieżących warunków nasłonecznienia. 1.4. Energia wodna 1.4.1. Ogólna charakterystyka zasobów W Polsce energetyka wodna ma najdłuższe tradycje ze wszystkich odnawialnych źródeł energii. Łączna moc zainstalowanych dużych elektrowni wodnych 21

(oprócz elektrowni szczytowo-pompowych, które nie są zaliczane do odnawialnych źródeł energii, wynosi około 630 MW, a małych 160 MW. Jak się szacuje, moc tych elektrowni może być zwiększona o 20-30% poprzez modernizację turbin i generatorów. W Polsce wykorzystuje się zaledwie 11% potencjału grawitacyjnego cieków wodnych, co stawia nas na ostatnim miejscu w Europie. Powszechnie uważa się, że najkorzystniejsze dla środowiska są małe elektrownie wodne (do mocy ok. 500 kw) budowane w miejscach naturalnych spiętrzeń wody. Województwo Pomorskie należy do regionów Polski o stosunkowo dużych zasobach energii wód płynących. Obecnie w województwie pomorskim pracuje łącznie 108 elektrowni wodnych, o łącznej mocy zainstalowanej ok 34,2 MW (rys.10). Rysunek 10 Mapa odnawialnych źródeł energii 15 obszar woj. pomorskiego. WOD, WOB, WOC, WOA elektrownie wodne o mocach odpowiednio: 5-10 MW, 1-5 MW, 0.3-1 MW, poniżej 0.3 MW. Jak wynika z zestawienia na mapie, udział elektrowni wodnych o mocy poniżej 5 MW w mocy zainstalowanej na terenie województwa wynosi 80%, w tym elektrowni poniżej 0,3 MW około 18%. 1.4.2. Uwarunkowania lokalne Potencjał energii spadku wód na obszarze Sopotu jest znikomy a jego wykorzystanie ekonomicznie nieuzasadnione. Przez teren miasta przepływają jedynie małe potoki i drobne cieki, których koryta uległy w większości przekształceniu poprzez ujęcie w podziemne kanały i zamknięte przewody (ponad 60% ogólnej długości) tabela 2. Cieki sopockie zasilane są zarówno ze spływu powierzchniowego, jak i przez wody podziemne. Największymi przepływami charakteryzują się Swelinia, Potok Kamienny i Potok Karlikowski. 15 www.ure.gov.pl 22

Tabela 2 Cieki na obszarze GMS 16 Lp Ciek Ogólna długość cieku Długość cieku na powierzchni terenu Długość cieku w przewodach m m % m % 1 Swelinia (na pograniczu Sopotu i Gdyni)* 1210 1110 91,7 100 8,3 2 Dopływ Swelini 130 130 100,0 3 Potok Kamienny 3000 1200 40,0 1800 60,0 4 Dopływy Kamiennego 730 640 87,7 90 12,3 5 Potok Północny 280 240 85,7 40 14,3 6 Dopływy Północnego 150 150 100,0 7 Potok Grodowy 670 190 28,4 48 71,6 8 Dopływy Grodowego 60 60 100,0 9 Potok Babidolski 1080 325 30,1 755 69,9 10 Dopływy Babidolskiego 70 70 100,0 - - 11 Potok Kuźniczy 780 50 6,4 730 93,6 12 Potok Kowalnia** 730 - - 730 100,0 13 Potok Wiejski** 2500 0,0 0,0 2500 100,0 14 Potok Środkowy** 15 Potok Hafnera 1445 225 15,6 1220 84,4 16 Potok Karlikowski 3200 1270 39,7 1930 60,3 17 Dopływy Karlikowskiego 2570 2060 80,2 510 19,8 18 Potok między Karlikowskim a Potokiem Granicznym 1320 120 9,1 1200 90,9 19 Potok Graniczny*** 2680 390 14,6 2290 85,4 20 Dopływy Potoku Granicznego 390 170 43,60 220 56,4 Razem 22995 8850 38,4 14165 61,6 *Całkowita długość Swelinii wynosi 2550 m ** Ciek przepływa w przewodach częściowo poza linią swego pierwotnego zasięgu *** Dolny odcinek cieku został przebudowany i połączony z Potokiem Jelitkowskim w Gdańsku. Biorąc pod uwagę przedstawione uwarunkowania należy uznać, że potencjał energetyki wodnej w GMS jest znikomy i brak jest możliwości oraz uzasadnienia jego wykorzystania. 1.5. Biomasa 1.5.1. Ogólna charakterystyka zasobów Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 9 grudnia 2004 roku biomasa to stałe lub ciekłe substancje pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, które ulegają biodegradacji, pochodzące z produktów, odpadów i pozostałości z produkcji rolnej oraz leśnej, a także przemysłu przetwarzającego ich produkty, a także części pozostałych odpadów, które ulegają biodegradacji. Klasyfikację i rodzaje biomasy pokazano na rysunku 11. 16 Program ochrony środowiska z planem gospodarki odpadami dla miasta Sopotu na prawach powiatu na lata 2004 2007 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2008-2011. Sopot 2004. 23

Rysunek 11 Klasyfikacja biomasy. Biomasę jako surowce energetyczne dzieli się na: surowce energetyczne pierwotne drewno, słoma, rośliny energetyczne, glony, surowce energetyczne wtórne gnojowica, obornik, inne odpady organiczne, osady ściekowe, surowce energetyczne przetworzone biogaz, bioetanol, biometanol, estry (biodiesel) i biooleje. Możliwości wykorzystania biomasy jako paliwa energetycznego pokazano na rysunku 12. 24

Biomasa jako paliwo Biomasa stała: drewno, słoma, rośliny energetyczne Paliwa płynne: estry olejów roślinnych, bioetanol, biometanol, bio-olej Paliwa gazowe: biogaz, gaz z procesów zgazowania lub pirolizy Paliwa stałe i ciekłe Paliwa gazowe Rysunek 12 Wykorzystania biomasy do produkcji paliw Na rysunku 13 przedstawiono możliwe ścieżki konwersji biomasy do użytecznych form energii. Rysunek 13 Ścieżki konwersji biomasy do energii użytecznej 25

1.5.2. Uwarunkowania lokalne W warunkach miejskich Sopotu potencjalnym źródłem biomasy możliwym do wykorzystania energetycznego jest biomasa pochodzenia roślinnego i zwierzęcego a także odpady komunalne. W pierwszym przypadku występuje ona w postaci resztek roślinnych z pielęgnacji terenów zielonych oraz glonów morskich zalegających na plaży lub w toni wodnej. Biomasa pochodzenia zwierzęcego to obornik koński pozyskiwany z hodowli koni na terenie sopockiego hipodromu. Biomasa roślinna pozyskiwana jest w efekcie rutynowej pielęgnacji zieleni miejskiej, ale także w wyniku działania sił przyrody (mróz, wiatr). Również w efekcie planowanej zmiany struktury przestrzennej zieleni miejskiej i przemysłowej powstają odpady obejmujące zdrewniałe i niezdrewniałe części roślin drzewiastych. Resztki roślinne z terenów zieleni miejskiej w postaci odpadów zrębowych stanowią duże, co roku odnawialne zasoby, które mogą być wykorzystane do produkcji kompostu, bądź na cele energetyczne jako ekologiczne paliwo opałowe w postaci zrębków. Frakcje zielone nadają się na przeróbkę na drodze fermentacji metanowej. W przypadku glonów pozyskiwane są one jako efekt sprzątania plaż. Możliwe jest także ich pozyskanie za pomocą specjalistycznych maszyn do zbierania z toni morskiej w pasie przybrzeżnym. Glony pojawiające się okresowo mogą być wykorzystane na cele energetyczne (na drodze fermentacji metanowej) lub też przetworzone w procesie kompostowania. W przypadku obornika końskiego nadaje się on do wykorzystania jako substrat w procesie wytwarzania biogazu. Szczegółowe rozważania dotyczące wielkości oraz możliwości wykorzystania potencjału biomasy roślinnej i zwierzęcej przedstawiono w rozdziale 5, w którym przeanalizowano możliwość energetycznego wykorzystania glonów morskich, obornika końskiego i biomasy zielonej pozyskiwanej w procesie utrzymywania czystości w mieście. Ilość odpadów komunalnych możliwych do pozyskania w mieście Sopot, zgodnie z danymi zawartymi w poradniku dla organów samorządu lokalnego na temat zasobów biomasy w województwie pomorskim 17, wynosi około 16 tys. Mg na rok. Zasoby te odpowiadają około 2,7 mln m 3 biogazu składowiskowego, co w przeliczeniu na ilość możliwej do wyprodukowania energii elektrycznej daje potencjał około 6 tys. MWh/rok. Należy dodać, że w rzeczonym poradniku odpady komunalne są jedynym rodzajem biomasy uwzględnionym jako zasób możliwy do wykorzystania w Sopocie. Uwzględniając powyższe rozważania, w tym analizy zawarte w rozdziale 5 należy uznać, że całkowita wartość potencjału energetycznego biomasy w mieście Sopot jest dość niska. 17 Zasoby biomasy w województwie pomorskim, uwarunkowania przestrzenne i kierunki ich wykorzystania do produkcji energii elektrycznej i ciepła. Poradnik dla organów samorzadu lokalnego. Słupsk Gdańsk, lipiec 2010. 26

2. Potencjał kogeneracji na terenie GMS Sopot w oparciu o uwarunkowania lokalne W obliczu rosnących potrzeb energetycznych świata i kurczących się zasobów paliw konieczne jest wykorzystywanie źródeł energii w sposób wysokosprawny, efektywny a przy tym nie wpływający niekorzystnie na stan środowiska naturalnego. Oprócz przyswajania i wdrażania technik produkcji energii ze źródeł odnawialnych oraz poszukiwania nowych jej źródeł należy wykorzystywać dostępne sposoby jej produkcji, optymalizując je pod kątem efektywności energetycznej. Rola efektywności energetycznej procesów i gospodarki znajduje swoje potwierdzenie w ustawie o efektywności energetycznej z dnia 15 kwietnia 2011 r. (Dz.U. Nr 94, poz. 551), które określa cele Polski w zakresie oszczędności energii, ze szczególnym uwzględnieniem wiodącej roli sektora publicznego. Zadaniem ustawy jest zapewnienie także pełnego wdrożenia dyrektyw europejskich w zakresie efektywności energetycznej, w tym zwłaszcza zapisów Dyrektywy 2006/32/WE w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych. Przepisy ustawy wchodzą w życie z dniem 11 sierpnia 2011 r. Jedną z możliwości zwiększenia efektywności energetycznej jest tzw. skojarzone wytwarzanie ciepła i energii elektrycznej (kogeneracja) 18. W porównaniu z produkcją ciepła i energii elektrycznej w układach rozdzielonych (elektrownie i ciepłownie/kotłownie), gospodarka skojarzona pozwala na jednoczesne wytwarzanie ciepła i energii elektrycznej, co zwiększa efektywność i sprawność całego procesu i zawsze wpływa na obniżenie zużycia energii pierwotnej. Oszczędność paliwa powoduje z kolei ograniczenie wielkości emisji szkodliwych związków uwalnianych do atmosfery w procesie spalania. Zmniejszają się również ilości odpadów paleniskowych powstających w wyniku spalania paliw stałych. Oprócz efektów termodynamicznych, które wynikają bezpośrednio z zastąpienia procesów rozdzielonych procesami skojarzonymi, kogeneracja wiąże się również z możliwością osiągnięcia konkretnych korzyści ekonomicznych (Rysunek 14). Sam fakt wprowadzenia gospodarki skojarzonej nie oznacza jednak automatycznego osiągnięcia efektów ekonomicznych w skali danego przedsięwzięcia. Osiągnięcie korzystnych wskaźników opłacalności (krótkich czasów zwrotu nakładów inwestycyjnych, dużej wartości zysku) jest możliwe jedynie w przypadku optymalnie dobranego układu CHP. 18 Skorek J., Tańczuk M.: Opłacalność zastosowania układu skojarzonego z turbiną gazową i kotłem odzysknicowym w ciepłowni komunalnej, Seminarium Modernizacja układów technologicznych ciepłowni i elektrociepłowni węglowych przez nadbudowę gazowymi modułami kogenercyjnymi. Pol. Śląska. Gliwice 2003 27